نگاهی به پیشینه و جزئیات مفهوم «زوج‌هنری» در سینما و تلویزیون
یک روح در دو بدن
قدمت زوج‌های‌هنری بسیار بیشتر از قدمت سینما و تلویزیون است؛ چراکه این زوج‌ها پیشتر سال‌ها در سالن‌های تئاتر دیده شده بودند. به همین دلیل از نخستین سال‌های پیدایش صنعت سینما و بعد از آغاز تولید سریال‌های تلویزیونی همواره یکی از راه‌های جذب تماشاگران حضور زوج‌های هنری بوده است؛ زوج‌هایی که نزد مخاطبان به دلیل وجود پیش‌زمینه ذهنی حاصل از تماشای آثار متعدد قبلی، آشنا هستند و برای جلب‌نظر مخاطبان مسیر هموارتری دارند. گزارش پیش‌رو به این زوج‌ها می‌پردازد.
تفاوت، اساس تشکیل زوج‌هنری
زوج‌های هنری براساس ویژگی‌هایی با یکدیگر جفت می‌شوند که عموما مکمل یکدیگر باشند و همین امر است که می‌تواند فرصت پاسکاری‌های مناسبی به آنها بدهد و دست نویسنده را برای نگارش شوخی‌هایی متناسب با شخصیت آنها باز بگذارد. استن لورل و الیور هاردی به‌عنوان یکی از مشهورترین زوج‌های تاریخ سینما، علاوه بر داشتن ظاهری کاملا متضاد، از نظر شخصیتی نیز متفاوت بودند؛ لورل به عنوان کاراکتر نادان‌تر شناخته می‌شد و هاردی بسیار عاقل‌تر بود. باد اسپنسر (پاگنده) و ترنس هیل زوج هنری ایتالیایی نیز که در ایران بسیار مشهور هستند از جنبه‌های مشخصی با یکدیگر تفاوت‌های آشکاری داشتند. این گزاره برای زوج‌های هنری خودمان مثل محسن تنابنده و احمد مهرانفر در مجموعه «پایتخت» یا سام درخشانی و پژمان جمشیدی نیز صادق است.
از همه جنس
همه زوج‌های هنری از دو بازیگر مرد تشکیل نشده و گاه یک مرد و یک زن زوج هنری را تشکیل می‌دهند، زوج‌هایی مانند کری گرانت و آیرین دان در سینمای آمریکا و مریم امیرجلالی و زنده‌یاد سیروس گرجستانی در تلویزیون خودمان. در سال‌های اخیر هم پژمان جمشیدی با ژاله صامتی در «زیرخاکی» زوج جالبی تشکیل داده‌اند که می‌تواند در آثار متعددی تکرار شود. زوج‌های هنری آنقدر برای مخاطبان محبوب هستند که حتی در آثار عروسکی نیز به نوعی دیده می‌شوند؛ مثلا رامبد جوان و جناب‌خان را می‌توان یک زوج هنری دانست. اگر در دنیای عروسک‌ها بگردیم باز هم کاراکترهایی را پیدا می‌کنیم که بتوان تعامل آنها را نزدیک به مفهوم زوج‌هنری دانست، مثل کلاه‌قرمزی و پسرخاله و نمونه آشنای خارجی آن پت و مت.
کمدی‌سازی بر پایه زوج‌هنری
گرچه بازیگران زیادی هستند که در یک بازه زمانی نه‌چندان طولانی در دو یا چند فیلم همبازی شدند اما چهره‌هایی که به‌عنوان زوج‌های‌هنری شناخته می‌شوند، عموما در آثار طنز و کمدی دیده می‌شوند. در آثار غیرکمدی، معمولا درام اثر هنری در اولویتی بالاتر از انتخاب بازیگران قرار می‌گیرد و براساس درام است که بازیگرها انتخاب می‌شوند. در فیلم‌ها و سریال‌های کمدی اما گاه این اولویت واژگون است و وقتی بنا به استفاده از یک زوج کمدی است، قصه براساس ویژگی‌های شخصیتی این زوج که در ذهن تماشاگر تثبیت‌شده، نوشته می‌شود و اساسا بدون زوج اصلی به سختی با بازیگران دیگر قابل اجراست.
اهمیت شیمی بین بازیگرها
موفقیت زوج‌های‌هنری به عوامل بسیاری بستگی دارد. در رأس این عوامل چیزی است که در اصطلاح منتقدان سینما، «شیمی» خوانده می‌شود. شیمی به جزییات حسی ارتباط یک زوج هنری اطلاق می‌شود که از میمیک صورت و لحن حرف‌زدن گرفته تا چهره‌پردازی، لباس و بازی بازیگرها را دربرمی‌گیرد. نتیجه این شیمی ممکن است زوج هنری را خوب و باورپذیر از آب درآورد یا نه. اگر نتیجه همکاری مثبت شد، گاه ممکن است در چند اثر همکار شوند و به زوج تبدیل شوند. با این همه عواملی چون شرایط سینما و حتی شرایط کلی حاکم بر جامعه نیز می‌تواند بر موفقیت یک زوج هنری تأثیرگذار باشد.
تماشاگر مهم است
زوج‌های هنری / کمدی همواره از کلیشه‌های ذهنی مخاطبان استفاده می‌کنند و بخشی از شخصیت‌پردازی آثار آنها بر دوش محصولات قبلی‌شان است. شاید به همین دلیل باشد که این زوج‌ها تنها در سینمای تجاری و سریال‌های تلویزیونی حضور دارند و در سینمای هنری، اثری از آنها دیده نمی‌شود؛ بنابراین برای دوام یک زوج کمدی، نظر منتقدان سینما شرط نیست و همواره واکنش‌های تماشاگر عام است که باعث تداوم حضور یک زوج در کنار یکدیگر متعدد می‌شود. چه‌بسا شاید اغلب منتقدان، زوج‌های محبوب مردم را دوست نداشته باشند. به همین دلیل آن‌گاه که نخستین شکست تجاری برای اثر یک زوج کمدی رخ بدهد استفاده از آنها در فیلم یا سریال بعدی بسیار سخت و شاید غیرممکن خواهد شد.
زوج‌ها زنده‌اند
گرچه در سینما و تلویزیون کشور ما همچنان زوج‌های کمدی کارکرد خود را دارند اما اغلب زوج‌های کمدی مشهور و موفق تاریخ سینمای جهان مربوط به دهه‌های قبل هستند. در دو دهه اخیر چهره‌هایی که می‌توانستند به عنوان زوج کمدی شناخته شوند کمتر در فیلم‌های متعددی همراه هم دیده شده‌اند و معمولا شمار همکاری‌های آنها از 3یا4فیلم فراتر نمی‌رود. به علاوه در آثار بعدی با کاراکترهای به نسبت متفاوتی با یکدیگر همبازی می‌شوند و مخصوصا تکرار کاراکترها فقط در فرانچایزها (فیلم‌های دنباله‌دار) اتفاق می‌افتد. بنابراین با وجودی که می‌توان زوج‌هایی مثل سایمون پگ و نیک فراست، بن استیلر و اوون ویلسون و تینا فی و امی پوهلر را نام برد اما تردیدی نیست که دوران طلایی زوج‌های کمدی به چند دهه قبل برمی‌گردد. در عین حال در ایران هنوز زوج‌های کمدی از عوامل اصلی جلب‌توجه مخاطبان هستند و فروش بالای فیلم‌های سینمایی کمدی با حضور پژمان و سام و همچنین پربیننده‌بودن سریال‌های طنز مثل «دودکش» و «زیرخاکی» نشانگر همین اقبال ادامه‌دار ایرانی‌ها به زوج‌های کمدی است.
زوج‌های هنری براساس ویژگی‌هایی با یکدیگر جفت می‌شوند که عموما مکمل یکدیگر باشند و همین امر است که می‌تواند فرصت پاسکاری‌های مناسبی به آنها بدهد و دست نویسنده را برای نگارش شوخی‌هایی متناسب با شخصیت آنها باز بگذارد. استن لورل و الیور هاردی به‌عنوان یکی از مشهورترین زوج‌های تاریخ سینما، علاوه بر داشتن ظاهری کاملا متضاد، از نظر شخصیتی نیز متفاوت بودند؛ لورل به عنوان کاراکتر نادان‌تر شناخته می‌شد و هاردی بسیار عاقل‌تر بود. باد اسپنسر (پاگنده) و ترنس هیل زوج هنری ایتالیایی نیز که در ایران بسیار مشهور هستند از جنبه‌های مشخصی با یکدیگر تفاوت‌های آشکاری داشتند. این گزاره برای زوج‌های هنری خودمان مثل محسن تنابنده و احمد مهرانفر در مجموعه «پایتخت» یا سام درخشانی و پژمان جمشیدی نیز صادق است.
از همه جنس
همه زوج‌های هنری از دو بازیگر مرد تشکیل نشده و گاه یک مرد و یک زن زوج هنری را تشکیل می‌دهند، زوج‌هایی مانند کری گرانت و آیرین دان در سینمای آمریکا و مریم امیرجلالی و زنده‌یاد سیروس گرجستانی در تلویزیون خودمان. در سال‌های اخیر هم پژمان جمشیدی با ژاله صامتی در «زیرخاکی» زوج جالبی تشکیل داده‌اند که می‌تواند در آثار متعددی تکرار شود. زوج‌های هنری آنقدر برای مخاطبان محبوب هستند که حتی در آثار عروسکی نیز به نوعی دیده می‌شوند؛ مثلا رامبد جوان و جناب‌خان را می‌توان یک زوج هنری دانست. اگر در دنیای عروسک‌ها بگردیم باز هم کاراکترهایی را پیدا می‌کنیم که بتوان تعامل آنها را نزدیک به مفهوم زوج‌هنری دانست، مثل کلاه‌قرمزی و پسرخاله و نمونه آشنای خارجی آن پت و مت.
کمدی‌سازی بر پایه زوج‌هنری
گرچه بازیگران زیادی هستند که در یک بازه زمانی نه‌چندان طولانی در دو یا چند فیلم همبازی شدند اما چهره‌هایی که به‌عنوان زوج‌های‌هنری شناخته می‌شوند، عموما در آثار طنز و کمدی دیده می‌شوند. در آثار غیرکمدی، معمولا درام اثر هنری در اولویتی بالاتر از انتخاب بازیگران قرار می‌گیرد و براساس درام است که بازیگرها انتخاب می‌شوند. در فیلم‌ها و سریال‌های کمدی اما گاه این اولویت واژگون است و وقتی بنا به استفاده از یک زوج کمدی است، قصه براساس ویژگی‌های شخصیتی این زوج که در ذهن تماشاگر تثبیت‌شده، نوشته می‌شود و اساسا بدون زوج اصلی به سختی با بازیگران دیگر قابل اجراست.
اهمیت شیمی بین بازیگرها
موفقیت زوج‌های‌هنری به عوامل بسیاری بستگی دارد. در رأس این عوامل چیزی است که در اصطلاح منتقدان سینما، «شیمی» خوانده می‌شود. شیمی به جزییات حسی ارتباط یک زوج هنری اطلاق می‌شود که از میمیک صورت و لحن حرف‌زدن گرفته تا چهره‌پردازی، لباس و بازی بازیگرها را دربرمی‌گیرد. نتیجه این شیمی ممکن است زوج هنری را خوب و باورپذیر از آب درآورد یا نه. اگر نتیجه همکاری مثبت شد، گاه ممکن است در چند اثر همکار شوند و به زوج تبدیل شوند. با این همه عواملی چون شرایط سینما و حتی شرایط کلی حاکم بر جامعه نیز می‌تواند بر موفقیت یک زوج هنری تأثیرگذار باشد.
تماشاگر مهم است
زوج‌های هنری / کمدی همواره از کلیشه‌های ذهنی مخاطبان استفاده می‌کنند و بخشی از شخصیت‌پردازی آثار آنها بر دوش محصولات قبلی‌شان است. شاید به همین دلیل باشد که این زوج‌ها تنها در سینمای تجاری و سریال‌های تلویزیونی حضور دارند و در سینمای هنری، اثری از آنها دیده نمی‌شود؛ بنابراین برای دوام یک زوج کمدی، نظر منتقدان سینما شرط نیست و همواره واکنش‌های تماشاگر عام است که باعث تداوم حضور یک زوج در کنار یکدیگر متعدد می‌شود. چه‌بسا شاید اغلب منتقدان، زوج‌های محبوب مردم را دوست نداشته باشند. به همین دلیل آن‌گاه که نخستین شکست تجاری برای اثر یک زوج کمدی رخ بدهد استفاده از آنها در فیلم یا سریال بعدی بسیار سخت و شاید غیرممکن خواهد شد.
زوج‌ها زنده‌اند
گرچه در سینما و تلویزیون کشور ما همچنان زوج‌های کمدی کارکرد خود را دارند اما اغلب زوج‌های کمدی مشهور و موفق تاریخ سینمای جهان مربوط به دهه‌های قبل هستند. در دو دهه اخیر چهره‌هایی که می‌توانستند به عنوان زوج کمدی شناخته شوند کمتر در فیلم‌های متعددی همراه هم دیده شده‌اند و معمولا شمار همکاری‌های آنها از 3یا4فیلم فراتر نمی‌رود. به علاوه در آثار بعدی با کاراکترهای به نسبت متفاوتی با یکدیگر همبازی می‌شوند و مخصوصا تکرار کاراکترها فقط در فرانچایزها (فیلم‌های دنباله‌دار) اتفاق می‌افتد. بنابراین با وجودی که می‌توان زوج‌هایی مثل سایمون پگ و نیک فراست، بن استیلر و اوون ویلسون و تینا فی و امی پوهلر را نام برد اما تردیدی نیست که دوران طلایی زوج‌های کمدی به چند دهه قبل برمی‌گردد. در عین حال در ایران هنوز زوج‌های کمدی از عوامل اصلی جلب‌توجه مخاطبان هستند و فروش بالای فیلم‌های سینمایی کمدی با حضور پژمان و سام و همچنین پربیننده‌بودن سریال‌های طنز مثل «دودکش» و «زیرخاکی» نشانگر همین اقبال ادامه‌دار ایرانی‌ها به زوج‌های کمدی است.
