حملونقل ریلی چه مسیری را در تاریخ پیموده است؟
راه طولانی راه‌آهن
راه‌آهن به‌عنوان یکی از محبوب‌ترین انواع حملونقل از همان ابتدای پیدایش، تاثیر زیادی بر شهرها و تمدن‌ها گذاشت. قطارهای پیشرفته و پرسرعت امروزی راه طولانی و شگفت‌انگیزی را پیموده‌اند تا به شکل مدرن امروزی دربیایند. حملونقل ریلی ازجمله اختراعات بشر است که نمی‌توان آن را به یک مخترع نسبت داد و افراد زیادی در رشد و استفاده آن نقش داشته‌اند. در هر داستان بزرگ و فیلم عاشقانه‌ای یک قطار و سکانس راه‌آهن هست. راه‌آهن اما خودش داستانی طولانی دارد.
راهی بدون آهن
اولین راه‌آهن‌ها و ریل‌ها آهنی نبودند. شاید زمانی این اختراع به ایران رسیده است که جنس‌اش عوض شده بود تا راه‌آهن نامگذاری شود. یونانیان باستان حدود ۶۰۰ سال قبل از میلاد مسیح، سیستم حملونقل ریلی را ساختند. این راه‌آهن یا درواقع مسیر ریلی، یک‌سری شیار ساده در زمین بود که چرخ‌دستی‌های چوبی را در مسیرهای پنج‌کیلومتری با سرعت بیشتری به حرکت در‌می‌آورد. یونانیان برای حملونقل کالا یا مصالح ساختمانی از آن استفاده می‌کردند و اسمش را دیولکاس گذاشته بودند. معروف‌ترین مسیر دیولکاس، یونانیان را از جزیره کورینت به شبه‌جزیره پلوپونز می‌رساند؛ مسیری که چند بخش کوچکش تا به امروز باقی مانده است.
20 قرن تا پیشرفت
راه‌های ریلی تا ۲۱۰۰ سال بعد تکامل ویژه‌ای نداشتند تا این‌که در قرن۱۶ و در اروپا پیشرفت بزرگی حاصل شد. اگر به سالزبورگ اتریش سفر کنید، یکی از جاذبه‌های اصلی تاریخی آن خط ریل Reisszug است که بعد از پنج قرن هنوز مورد استفاده قرار می‌گیرد. البته که شکل قطارهای روی آن تغییر کرده‌اند اما مسیر در همان نقاط باقی مانده و پذیرای توریست‌ها و شهروندان اتریشی است. مسیر اتریشی برای حمل مسافر و کالا تا قلعه معروف شهر به کار می‌رفت. مدت کوتاهی پس از این پیشرفت تکنولوژیکی، راه‌های ریلی پیشرفت قابل‌توجهی داشتند و به‌صورت عمومی‌تری مورد استفاده قرار گرفتند. سیستم کارکرد این خطوط مشابه دیولکاس بود که واگن‌ها توسط اسب روی مجموعه‌ای از ریل‌های چوبی کشیده می‌شدند. در سال‌های ۱۷۶۰ به بعد، ریل‌های فلزی به‌صورت عمده به خطوط راه‌آهن اضافه شدند. نرده‌های فلزی اگرچه ساده به نظر می‌رسیدند اما انقلابی در حملونقل ریلی ایجاد کرد. انقلابی که به لطف تولید بیشتر آهن به‌وجود آمد و بعدها با فولاد جایگزین شد.
قدرت بخار
بزرگ‌ترین و چشمگیرترین تغییر در راه‌آهن و صنعت ریلی، کاربرد قدرتمند و چندمنظوره بخار بود. تاثیر نیروی بخار ده‌ها سال قبل از جیمز وات مشخص شده بود و عمدتا برای پمپ‌های آب مورد استفاده قرار می‌گرفت. جیمز وات تحول بزرگی در استفاده از نیروی بخار ایجاد کرد و توانست یک موتور رفت‌وبرگشتی اختراع کند که با استفاده از بخار فشارقوی و روی پیستون عمل می‌کرد. تاریخ حملونقل با این اختراع برای همیشه تغییر کرد. اولین لکوموتیو بخار در سال ۱۷۸۴ ساخته شد و اولین راه‌آهن تمام‌بخار سال ۱۸۰۴ در ولز توسط مهندسی به نام ترویتیک ایجاد شد.
و نوبت به انسان رسید
راه‌های آهنی و غیرآهنی تا سال ۱۸۰۷ برای حملونقل انسان استفاده نمی‌شدند و بیشتر برای حمل کالا و محصولات مشخصی مورد استفاده قرار می‌گرفتند. به غیر از رایسگ در اتریش، هیچ ایستگاهی به‌طور مشخص برای جابه‌جایی انسان ایجاد نشده بود. سال ۱۸۰۷ پایان این محدودیت بود و بازهم ولز به کتاب‌های تاریخ پیوست. در این سال و در این کشور خط راه‌آهن Mumble & Swansea ایجاد شد که عنوان اولین سرویس راه‌آهن مسافربری را در کتاب‌های تاریخی دارد. این خط آهن که در ابتدا به‌عنوان راه‌آهن معدن سنگ‌آهک شناخته می‌شد، بین سوانسی و ممبلس کار می‌کرد و تحول دیگری در صنعت ریلی رقم زد. ایده این کار به بریتانیا هم رسید و به توسعه اولین نیروی بخار و سپس نیروی الکتریکی منجر شد. راه‌آهن موبلز اگرچه در سال ۱۹۵۹ بسته شد اما تاثیر خود را تاریخ راه‌آهن برای همیشه حفظ خواهد کرد.
تکامل برقی
در سال‌های بعد از پیشرفت اولیه در راه‌آهن و خطوط ریلی، قطارهای مختلف شکل امروزی‌تری به راه‌آهن بخشید. جورج استفنسون در قامت یک پیشگام واقعی به میدان آمد و تعداد زیادی از طرح‌ها و اختراعات پیشینیان را به کمال رساند. اولین لکوموتیو چسبنده موفق و اولین قطار مسافربری با بخار از نوآوری‌ها و خلاقیت‌های او بود که به‌درستی از تجربیات گذشته درس گرفته بود. ایده اولین واگن راه‌آهن هم متعلق به اوست که آن را آزمایش نامید.
راه‌آهن‌های الکتریکی در سال ۱۸۳۷ راه‌افتادند. اولین راه‌آهن به این شکل در اسکاتلند و توسط یک شیمیدان طراحی شد. رابرت دیویدسون یک باتری اختراع کرد که در لکوموتیو‌های بزرگ با عنوان گالوانی به کار می‌رفت. اختراع شیمیدان اسکاتلندی زیر سایه مدیریت بد مسؤولان آن دوره دوام نیاورد و کارگران ناراضی راه‌آهن در یک اعتصاب و خشم سراسری تمام باتری‌های گالوانی و قطارهایش را نابود کردند. بعدها ورنر زیمنس آلمانی با استفاده از تحقیقات دیویدسون قطار مشابهی را ساخت. تراموای لیخترفیلد این مهندس در نوع خود اولین بود و نیرویش از طریق ریل و خطوط هوایی تامین می‌شد که ۱۸۰ ولت جریان مستقیم را به قطار می‌رساند.
عصر دیزل و قطار سریع‌السیر
راه‌آهن‌های دیزلی توانستند سفرهای ریلی را به سطح کاملا جدیدی برسانند و سوخت پربارتری برای استفاده از سوخت زغال‌سنگ و برق ارائه دهند. اولین راه‌آهن دیزلی سال ۱۹۰۶ در سوئیس با تلاش مشترک رودولف دیزل، آدولف کلوز و گبرودر سولزر ایجاد شد. ایده راه‌آهن دیزلی اگرچه انقلابی مهم بود اما نتوانست به موفقیت تجاری فوری برسد. زمانی این اتفاق افتاد که هرمان لمپ، یک مهندس برق، توانست سیستم کنترلی را طراحی کند که حرکت قطارهای دیزلی را بسیار ساده‌تر کرد و کنترل قطار با یک اهرم ساده انجام می‌گرفت. جدیدترین پیشرفت بعد از دیزل، معرفی قطارهای سریع‌السیر بود. قطار با سرعت‌هایی که به ۳۰۰ کیلومتر بر ساعت و بالاتر از آن می‌رسید، شبیه رویایی بود که به حقیقت پیوسته است. اولین گونه از این قطارها بین توکیو و اوزاکا حرکت می‌کرد که بعد از آن و با سرعت بالایی در کشورهای دیگر همچون بریتانیا، چین و فرانسه نیز ساخته شد. سرعت پیشرفت قطارها هنوز متوقف نشده و اخباری مربوط به قطارهایی که روی آب حرکت خواهند کرد یا از هیدروژن استفاده می‌کنند، نشان از آینده روشنی است که در صنعت راه‌آهن رقم خواهد خورد.
ایران به دنبال راه آهنی
ایران برای دستیابی به حملونقل ریلی مسیر پرپیچ‌وخمی را طی کرد. اعمال نفوذ بیگانگان و بی‌تدبیری شاهان و مسؤولان دوره، سرعت پیشرفت راه‌آهن را به‌شدت کند کرده بود. امیرکبیر با شنیدن آوازه راه‌آهن و فواید آن تمایل زیادی به ورود این صنعت به ایران داشت اما روس‌ها و انگلیسی‌ها نگذاشتند او به هدفش برسد. روسیه می‌ترسید انگلیسی‌ها با استفاده از راه‌آهن ایران به مرز روسیه برسند و انگلیس هم می‌ترسید که روس‌ها با راه‌آهن سراسری در ایران به خلیج‌فارس برسند. بی‌پولی دولت ایران هم مزید بر علت شد تا راه‌آهن به کشور نرسد.
بعد از مدت‌ها و در سال ۱۸۴۸ اولین خط راه‌آهن به نام خوشتاریا کشیده شد که رشت را به بندرانزلی متصل می‌کرد. اگرچه راه‌آهن‌های دیگری در ایران به‌صورت پراکنده ساخته شد اما مهم‌ترین آن در سال ۱۸۸۲ میلادی بین تهران و حرم حضرت عبدالعظیم کشیده شد. این خط آهن بسیار مورد استقبال قرار گرفت و مردمی را که یک روز در سفر بودند چندساعته به مقصد می‌رساند. این پیشرفت البته مورد استقبال همه قرار نگرفت و چاروادارها که مسافران‌شان کم شده بود به راه‌آهن معترض بودند. در کنار این معترضین هم عده‌ای مرتجع و خرافاتی اعتقاد داشتند که سوت قطار، مردگان را بیدار می‌کند. زمانی که یکی از زائران در پیاده‌شدن عجله می‌کند و با رفتن چرخ زیر پایش کشته می‌شود، مردم راه‌آهن را تخریب می‌کنند.
گسترش بیشتر راه‌آهن در ایران در زمان جنگ جهانی رقم خورد. بالطبع نه برای راحتی مردم ایران در حملونقل، بلکه برای جابه‌جایی نیروهای روس. راه‌آهن تبریز جلفا در سال ۱۹۱۳ ساخته شد و روس‌ها از آن برای لشکرکشی به تبریز استفاده می‌کردند. انگلیسی‌ها نیز برای عقب‌نماندن از قافله چپاول ایران، در خوزستان خط آهنی را افتتاح کردند تا جابه‌جایی نفتی را انجام دهند. با آغاز جنگ جهانی اول، انگلیسی‌ها راه‌آهن دیگری به طول ۷۰ کیلومتر از کویته به زاهدان کشیدند.
علاقه رضاخان به شمال ایران و حذف روس‌ها از نقشه سیاسی ایران، باعث شد تا دولت ایران بتواند جدی‌تر به توسعه راه‌آهن فکر کند. با عوض‌شدن شرایط سیاسی دیگر مخالف خارجی وجود نداشت و با وضع مالیات بر قند و شکر و چای، هزینه ساخت راه‌آهن تامین شد. مسیر عجیب و پرهزینه ایران در ساخت راه‌آهن هنوز ادامه دارد. امروزه ۱۵هزار کیلومتر شبکه راه‌آهن استاندارد در ایران وجود دارد که در حال افزایش است.
راهی بدون آهن
اولین راه‌آهن‌ها و ریل‌ها آهنی نبودند. شاید زمانی این اختراع به ایران رسیده است که جنس‌اش عوض شده بود تا راه‌آهن نامگذاری شود. یونانیان باستان حدود ۶۰۰ سال قبل از میلاد مسیح، سیستم حملونقل ریلی را ساختند. این راه‌آهن یا درواقع مسیر ریلی، یک‌سری شیار ساده در زمین بود که چرخ‌دستی‌های چوبی را در مسیرهای پنج‌کیلومتری با سرعت بیشتری به حرکت در‌می‌آورد. یونانیان برای حملونقل کالا یا مصالح ساختمانی از آن استفاده می‌کردند و اسمش را دیولکاس گذاشته بودند. معروف‌ترین مسیر دیولکاس، یونانیان را از جزیره کورینت به شبه‌جزیره پلوپونز می‌رساند؛ مسیری که چند بخش کوچکش تا به امروز باقی مانده است.
20 قرن تا پیشرفت
راه‌های ریلی تا ۲۱۰۰ سال بعد تکامل ویژه‌ای نداشتند تا این‌که در قرن۱۶ و در اروپا پیشرفت بزرگی حاصل شد. اگر به سالزبورگ اتریش سفر کنید، یکی از جاذبه‌های اصلی تاریخی آن خط ریل Reisszug است که بعد از پنج قرن هنوز مورد استفاده قرار می‌گیرد. البته که شکل قطارهای روی آن تغییر کرده‌اند اما مسیر در همان نقاط باقی مانده و پذیرای توریست‌ها و شهروندان اتریشی است. مسیر اتریشی برای حمل مسافر و کالا تا قلعه معروف شهر به کار می‌رفت. مدت کوتاهی پس از این پیشرفت تکنولوژیکی، راه‌های ریلی پیشرفت قابل‌توجهی داشتند و به‌صورت عمومی‌تری مورد استفاده قرار گرفتند. سیستم کارکرد این خطوط مشابه دیولکاس بود که واگن‌ها توسط اسب روی مجموعه‌ای از ریل‌های چوبی کشیده می‌شدند. در سال‌های ۱۷۶۰ به بعد، ریل‌های فلزی به‌صورت عمده به خطوط راه‌آهن اضافه شدند. نرده‌های فلزی اگرچه ساده به نظر می‌رسیدند اما انقلابی در حملونقل ریلی ایجاد کرد. انقلابی که به لطف تولید بیشتر آهن به‌وجود آمد و بعدها با فولاد جایگزین شد.
قدرت بخار
بزرگ‌ترین و چشمگیرترین تغییر در راه‌آهن و صنعت ریلی، کاربرد قدرتمند و چندمنظوره بخار بود. تاثیر نیروی بخار ده‌ها سال قبل از جیمز وات مشخص شده بود و عمدتا برای پمپ‌های آب مورد استفاده قرار می‌گرفت. جیمز وات تحول بزرگی در استفاده از نیروی بخار ایجاد کرد و توانست یک موتور رفت‌وبرگشتی اختراع کند که با استفاده از بخار فشارقوی و روی پیستون عمل می‌کرد. تاریخ حملونقل با این اختراع برای همیشه تغییر کرد. اولین لکوموتیو بخار در سال ۱۷۸۴ ساخته شد و اولین راه‌آهن تمام‌بخار سال ۱۸۰۴ در ولز توسط مهندسی به نام ترویتیک ایجاد شد.
و نوبت به انسان رسید
راه‌های آهنی و غیرآهنی تا سال ۱۸۰۷ برای حملونقل انسان استفاده نمی‌شدند و بیشتر برای حمل کالا و محصولات مشخصی مورد استفاده قرار می‌گرفتند. به غیر از رایسگ در اتریش، هیچ ایستگاهی به‌طور مشخص برای جابه‌جایی انسان ایجاد نشده بود. سال ۱۸۰۷ پایان این محدودیت بود و بازهم ولز به کتاب‌های تاریخ پیوست. در این سال و در این کشور خط راه‌آهن Mumble & Swansea ایجاد شد که عنوان اولین سرویس راه‌آهن مسافربری را در کتاب‌های تاریخی دارد. این خط آهن که در ابتدا به‌عنوان راه‌آهن معدن سنگ‌آهک شناخته می‌شد، بین سوانسی و ممبلس کار می‌کرد و تحول دیگری در صنعت ریلی رقم زد. ایده این کار به بریتانیا هم رسید و به توسعه اولین نیروی بخار و سپس نیروی الکتریکی منجر شد. راه‌آهن موبلز اگرچه در سال ۱۹۵۹ بسته شد اما تاثیر خود را تاریخ راه‌آهن برای همیشه حفظ خواهد کرد.
تکامل برقی
در سال‌های بعد از پیشرفت اولیه در راه‌آهن و خطوط ریلی، قطارهای مختلف شکل امروزی‌تری به راه‌آهن بخشید. جورج استفنسون در قامت یک پیشگام واقعی به میدان آمد و تعداد زیادی از طرح‌ها و اختراعات پیشینیان را به کمال رساند. اولین لکوموتیو چسبنده موفق و اولین قطار مسافربری با بخار از نوآوری‌ها و خلاقیت‌های او بود که به‌درستی از تجربیات گذشته درس گرفته بود. ایده اولین واگن راه‌آهن هم متعلق به اوست که آن را آزمایش نامید.
راه‌آهن‌های الکتریکی در سال ۱۸۳۷ راه‌افتادند. اولین راه‌آهن به این شکل در اسکاتلند و توسط یک شیمیدان طراحی شد. رابرت دیویدسون یک باتری اختراع کرد که در لکوموتیو‌های بزرگ با عنوان گالوانی به کار می‌رفت. اختراع شیمیدان اسکاتلندی زیر سایه مدیریت بد مسؤولان آن دوره دوام نیاورد و کارگران ناراضی راه‌آهن در یک اعتصاب و خشم سراسری تمام باتری‌های گالوانی و قطارهایش را نابود کردند. بعدها ورنر زیمنس آلمانی با استفاده از تحقیقات دیویدسون قطار مشابهی را ساخت. تراموای لیخترفیلد این مهندس در نوع خود اولین بود و نیرویش از طریق ریل و خطوط هوایی تامین می‌شد که ۱۸۰ ولت جریان مستقیم را به قطار می‌رساند.
عصر دیزل و قطار سریع‌السیر
راه‌آهن‌های دیزلی توانستند سفرهای ریلی را به سطح کاملا جدیدی برسانند و سوخت پربارتری برای استفاده از سوخت زغال‌سنگ و برق ارائه دهند. اولین راه‌آهن دیزلی سال ۱۹۰۶ در سوئیس با تلاش مشترک رودولف دیزل، آدولف کلوز و گبرودر سولزر ایجاد شد. ایده راه‌آهن دیزلی اگرچه انقلابی مهم بود اما نتوانست به موفقیت تجاری فوری برسد. زمانی این اتفاق افتاد که هرمان لمپ، یک مهندس برق، توانست سیستم کنترلی را طراحی کند که حرکت قطارهای دیزلی را بسیار ساده‌تر کرد و کنترل قطار با یک اهرم ساده انجام می‌گرفت. جدیدترین پیشرفت بعد از دیزل، معرفی قطارهای سریع‌السیر بود. قطار با سرعت‌هایی که به ۳۰۰ کیلومتر بر ساعت و بالاتر از آن می‌رسید، شبیه رویایی بود که به حقیقت پیوسته است. اولین گونه از این قطارها بین توکیو و اوزاکا حرکت می‌کرد که بعد از آن و با سرعت بالایی در کشورهای دیگر همچون بریتانیا، چین و فرانسه نیز ساخته شد. سرعت پیشرفت قطارها هنوز متوقف نشده و اخباری مربوط به قطارهایی که روی آب حرکت خواهند کرد یا از هیدروژن استفاده می‌کنند، نشان از آینده روشنی است که در صنعت راه‌آهن رقم خواهد خورد.
ایران به دنبال راه آهنی
ایران برای دستیابی به حملونقل ریلی مسیر پرپیچ‌وخمی را طی کرد. اعمال نفوذ بیگانگان و بی‌تدبیری شاهان و مسؤولان دوره، سرعت پیشرفت راه‌آهن را به‌شدت کند کرده بود. امیرکبیر با شنیدن آوازه راه‌آهن و فواید آن تمایل زیادی به ورود این صنعت به ایران داشت اما روس‌ها و انگلیسی‌ها نگذاشتند او به هدفش برسد. روسیه می‌ترسید انگلیسی‌ها با استفاده از راه‌آهن ایران به مرز روسیه برسند و انگلیس هم می‌ترسید که روس‌ها با راه‌آهن سراسری در ایران به خلیج‌فارس برسند. بی‌پولی دولت ایران هم مزید بر علت شد تا راه‌آهن به کشور نرسد.
بعد از مدت‌ها و در سال ۱۸۴۸ اولین خط راه‌آهن به نام خوشتاریا کشیده شد که رشت را به بندرانزلی متصل می‌کرد. اگرچه راه‌آهن‌های دیگری در ایران به‌صورت پراکنده ساخته شد اما مهم‌ترین آن در سال ۱۸۸۲ میلادی بین تهران و حرم حضرت عبدالعظیم کشیده شد. این خط آهن بسیار مورد استقبال قرار گرفت و مردمی را که یک روز در سفر بودند چندساعته به مقصد می‌رساند. این پیشرفت البته مورد استقبال همه قرار نگرفت و چاروادارها که مسافران‌شان کم شده بود به راه‌آهن معترض بودند. در کنار این معترضین هم عده‌ای مرتجع و خرافاتی اعتقاد داشتند که سوت قطار، مردگان را بیدار می‌کند. زمانی که یکی از زائران در پیاده‌شدن عجله می‌کند و با رفتن چرخ زیر پایش کشته می‌شود، مردم راه‌آهن را تخریب می‌کنند.
گسترش بیشتر راه‌آهن در ایران در زمان جنگ جهانی رقم خورد. بالطبع نه برای راحتی مردم ایران در حملونقل، بلکه برای جابه‌جایی نیروهای روس. راه‌آهن تبریز جلفا در سال ۱۹۱۳ ساخته شد و روس‌ها از آن برای لشکرکشی به تبریز استفاده می‌کردند. انگلیسی‌ها نیز برای عقب‌نماندن از قافله چپاول ایران، در خوزستان خط آهنی را افتتاح کردند تا جابه‌جایی نفتی را انجام دهند. با آغاز جنگ جهانی اول، انگلیسی‌ها راه‌آهن دیگری به طول ۷۰ کیلومتر از کویته به زاهدان کشیدند.
علاقه رضاخان به شمال ایران و حذف روس‌ها از نقشه سیاسی ایران، باعث شد تا دولت ایران بتواند جدی‌تر به توسعه راه‌آهن فکر کند. با عوض‌شدن شرایط سیاسی دیگر مخالف خارجی وجود نداشت و با وضع مالیات بر قند و شکر و چای، هزینه ساخت راه‌آهن تامین شد. مسیر عجیب و پرهزینه ایران در ساخت راه‌آهن هنوز ادامه دارد. امروزه ۱۵هزار کیلومتر شبکه راه‌آهن استاندارد در ایران وجود دارد که در حال افزایش است.
