بررسی علل افزایش ضریب جینی برای 5 سال متوالی
چرا شکاف طبقاتی بیشتر شد؟
براساس گزارش مركز آمار، شاخص ضریب جینی در سال 97 به بدترین وضعیت خود در دهه 90 رسید. شاخص ضریب جینی در سال گذشته 409/0 اعلام شده است كه بالاترین رقم نسبت به سالهای قبل بوده است. هرچه ضریب جینی بالاتر رود به معنای ناعادلانهتر شدن توزیع درآمد در كشور است، یعنی سهم پولدارها از اقتصاد، بیشتر و سهم فقرا كمتر میشود. از ابتدای دولت یازدهم تاكنون هر سال ضریب جینی بالاتر رفته كه بیانگر افزایش نابرابری درآمدی و شكاف طبقاتی میان اقشار مختلف جامعه است. سال 92 در ابتدای دولت یازدهم شاخص ضریب جینی 365/0 بود كه پایینترین رقم در دو دهه اخیر محسوب میشد؛ اما به گفته اقتصاددانان، سیاستهای اقتصادی اخیر موجب افزایش ضریب جینی شده است. مركز پژوهشهای مجلس هم سال گذشته گزارشی منتشر كرد كه در آن پیشبینیشده بود تا پایان سال 97 بین ۲۳ تا ۴۰ درصد جمعیت ایران زیر خط فقر مطلق بروند. آمارهای منتشرشده بیانگر آن است كه حتی سال 95 كه رشد اقتصادی كشور دورقمی اعلام شد، ضریب جینی افزایش یافت. این نشان میدهد رشد اقتصادی در سالهای اخیر به ضرر اقشار فقیر و به سود ثروتمندان بوده است. بر این اساس، با اینكه رشد اقتصادی در سالهای اخیر افزایش یافته اما كیفیت آن به گونهای بوده كه به بهبود شاخص عدالت منجر نشده است. این در حالی است كه بر اساس گزارش مركز آمار، از اواسط دهه 80 تا سال 1392 ضریب جینی به طور مستمر رو به كاهش بوده و به عبارتی، توزیع درآمد به سمت عادلانهتر شدن حركت كرده است. این وضعیت در حالی رخ داده كه یكی از اهداف انقلاب اسلامی و سیاستهای كلی نظام جمهوری اسلامی، بهبود توزیع درآمدها و كاهش شكاف طبقاتی است. رهبر معظم انقلاب اسلامی نیز بارها بر لزوم اتخاذ سیاستهایی كه به بهبود عدالت اقتصادی بینجامد، تاكید كردهاند و دهه چهارم انقلاب را دهه پیشرفت و عدالت نامگذاری كردند. قطعا بررسی عوامل افزایش شكاف درآمدی، میتواند راهگشای سیاستگذاران در كنار گذاشتن سیاستهای اشتباه و اتخاذ سیاستهای درست باشد. نكته مهمی كه نباید فراموش كرد این است كه با وجود افزایش محسوس شكاف طبقاتی در پنج سال گذشته، وضع اقتصاد ایران نسبت به قبل از انقلاب به مراتب بهتر است.
دكتر مرتضی افقه، اقتصاددان گفت: در طی سالهای 84 تا 92 بهدلیل اجرای هدفمندی یارانهها و توزیع یارانه نقدی به مردم ضریب جینی كاهش یافت و بعد از سال 92 كه نرخ ارز افزایش زیادی را تجربه كرد و درآمد مردم ثابت ماند این نرخ رشد بیشتری داشت كه به معنای عمیقتر شدن شكاف طبقاتی است. وی تاكید كرد: ضریب جینی صرفاً توزیع درآمد را نشان میدهد و ارتباطی به میزان فقر ندارد و كشورهای هند و بنگلادش و پاكستان با اینكه ضریب جینی پایینی دارند، اما درآمد سرانه آنها نیز بسیار اندك است و باید این دو با هم مقایسه شود. به بیان بهتر پایین بودن نرخ ضریب جینی به معنای وضعیت مطلوب یك جامعه نیست اما بالا بودن آن نشاندهنده وضعیت نامطلوب مردم است. افقه با اشاره به اینكه در سال 96 مردم ناعدالتی جامعه را حس كردند افزود: آمارها نشان میدهد در ده سال اخیر شكاف طبقاتی بسیار افزایش یافته كه ناشی از كاهش ارزش پول ملی و افزایش تورم در جامعه است. به گفته وی، از سال 95 ناعدالتی اقتصادی ملموس بود و سیاستهایی كه دولت در راستای آزادسازی قیمتها به اجرا درآورد و نرخ ارز یكباره افزایش زیادی را تجربه كرد باعث عقب ماندن درآمد مردم نسبت به هزینهها شد كه این موضوع در عدد ضریب جینی تأثیر زیادی دارد.
كاهش ارزش پول ملی و هزار مشكل
سیدكمال سیدعلی، معاون سابق بانك مركزی گفت: زمانی كه ارزش پول ملی كاهش مییابد تورم بالا میرود و شكاف طبقاتی ایجاد میشود كه همه این موارد در اقتصاد ایران رخ داد كه نتیجه آن افزایش نرخ ضریب جینی بود.
وی تاكید كرد: افزایش بیرویه قیمتها در دو سال اخیر نشان میدهد افرادی كه دارایی داشتند به میزان دارایی آنها افزوده شده و كسانی كه درآمد ثابت داشتند یا بیكار بودند وضعیت نامطلوبی را تجربه كردند.
سیدعلی با اشاره به اینكه تولید و اشتغال به كاهش ضریب جینی كمك میكند تصریح كرد: افزایش بیكاری در طول سالهای گذشته عامل اصلی افزایش ضریب جینی و شكاف طبقاتی است. از سوی دیگر درآمد دولت نسبت به گذشته كاهش یافته و پروژههای عمرانی و بودجه برخی بخشها بهدلیل كسری بودجه تزریق نمیشود.
تورم و مالیات
لطفعلی بخشی، استاد دانشگاه علامه طباطبایی در خصوص علل افزایش ضریب جینی و شكاف طبقاتی در كشور طی پنج سال اخیر گفت: افزایش تورم در سالیان اخیر در این امر نقش ویژهای داشته است كه سبب شده بسیاری از دهكهای جامعه دستشان از رسیدن به حداقل نیازهای خود نیز كوتاه شود. وی افزود: از طرف دیگر تورم سبب شده دهكهای بالای جامعه به ثروتهای هنگفتی برسند به همین دلیل شكاف طبقاتی در كشور روزبهروز افزایش پیدا كند.
بخشی عنوان كرد: از طرف دیگر نداشتن و اتخاذ نكردن سیستم مالیاتی كارا و مؤثر در كشور نیز به این موضوع كمك شایانی كرده است، چون با اتخاذ این امر دولت میتوانست به راحتی از ثروتهای بادآورده طبقات و دهكهای بالا با افزایش تورم، مالیات وصول كند.
نقدینگی و تورم
امرا... امینی، عضو هیات علمی دانشگاه علامهطباطبایی گفت: سیاستهایی كه دولت در طول سالهای گذشته به كار گرفت موجب رشد تورم شد كه این موضوع به نفع سرمایهداران و به ضرر بیكاران و اقشار ضعیف بود.
وی افزود: نداشتن برنامه مالی یكساله تحت عنوان بودجه سالانه و كسری بودجه فراوان موجب افزایش نقدینگی در كشور شد كه این موضوع به ضرر اقشار ضعیف و كمدرآمد است.
این كارشناس اقتصادی به مواردی كه موجب افزایش شكاف طبقاتی میشود اشاره كرد و گفت: تورم، بیكاری، تخصیص ندادن بودجههای عمرانی و تولیدی كه موجب اشتغال میشود و رشد فزاینده نقدینگی از جمله عوامل مهمی است كه منجر به افزایش شكاف طبقاتی شده است.
علل تغییر نابرابریها
براساس ارزیابی كارشناسان، علل افزایش ضریب جینی میتواند سیاستهای زیر باشد:
نابرابری در حقوق مدیران با كارمندان و كارگران
توزیع منابع حاصل از هدفمندی یارانهها به آحاد جامعه از جمله گروههای پردرآمد و درنتیجه عدم اصابت منابع بیشتر یارانهای به اقشار آسیبپذیر
توزیع گسترده رانتهای ارزی، واردات و تسهیلات بانكی به نفع اقشار مرفه
افزایش و نوسانات شدید در بازار داراییها (ارز، سكه، خودرو و مسكن) كه منجر به پولدارتر شدن پولدارها شده است.
افزایش شدید اجارهبها و قیمت مسكن كه به نفع مالكان و به ضرر مستأجران بوده است.
افزایش شدید مخارج خوراكی اقشار مختلف
توزیع نامناسب یارانه پنهان كه منجر به بهرهمندی بیشتر اقشار پرمصرفتر (ثروتمندتر) میشود.
دهكهای پایین
بازندگان سیاستهای اقتصادی
محمدصادق الحسینی، كارشناس مسائل اقتصادی در خصوص افزایش ضریب جینی و شكاف طبقاتی در كشور طی پنج سال اخیر گفت: افزایش ضریب جینی در كشور با توجه به افزایش تورمهای بیسابقه در كشور منطقی به نظر میرسد. این تورمهای افسارگسیخته با سیاستهایی همچون اعطای ارز دولتی یا
4200 تومانی و سیاستهای غیراصولی دیگر همراه بوده كه این سیاستها هیچكدام به گروههای هدف اصابت نكرده است.
این كارشناس مسائل اقتصادی با اشاره به افزایش نابرابریها در جامعه اذعان كرد: ایجاد رانت گسترده برای طبقات و دهكهای بالا از طریق تخصیص ارز 4200 به آنها سبب ثروتمندتر شدن این دهكها شد و دهكهای پایین هیچ منفعتی از این امر نبرده و دچار مشكلاتی عدیدهای شدهاند چون با توجه به تورم موجود و اختصاص ارز 4200 به ثروتمندان دولت هیچ مكانیسم جبرانی برای منفعت طبقات پایین جامعه در سیاستهای اقتصادی خود اتخاذ نكرد.
نگاه مرکز پژوهشهای مجلس
مركز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی اخیراً در گزارشی به بررسی دلایل فقر پایدار و توزیع نامناسب درآمد در ایران پرداخته و موارد زیر را بهعنوان مهمترین عوامل شكاف طبقاتی در كشور عنوان كرده است:
عدم توجه به فراگیری رشد اقتصادی
پایین بودن تحرك درآمدی در دهكهای پایین درآمدی
درآمد پایین شاغلان
نبود نظام متناسبسازی مهارتهای موردنیاز بازار با مهارتهای آموزش دادهشده در مراكز آموزشی رسمی و غیررسمی
بیتوجهی به كیفیت آموزشهای رسمی و غیررسمی
ضعف در سازوکارهای نظارت و ارزیابی اثربخشی در طرحهای حمایتی و اشتغالزایی
نبود برنامهریزی مركزی در زمینه فعالیتهای حمایتی، اشتغالزایی و كاهش فقر
دسترسی نامتوازن به تسهیلات بانكی
مهاجرتهای نامناسب و برنامهریزینشده درونكشوری و برونكشوری
بالا رفتن نرخ شهرنشینی
افزایش ناگهانی و بیرویه نرخ ارز و انتظارات تورمی حاصل از آن
بیتوجهی به ارتقای سطح اقتصادی و اجتماعی مناطق در افزایش ضریب دسترسی به زیرساختهای اساسی
عدم آیندهنگری و برنامهریزی مناسب برای كاهش اثرات نامطلوب برخورد با تكانههای خارجی احتمالی.
در دولت قبل، توزیع ارز دولتی عادلانه بود
آلبرت بغزیان، استاد دانشگاه تهران درخصوص افزایش ضریب جینی گفت: افزایش تورم طی سالیان اخیر سبب شده بر قیمت و ارزش داراییهای دهكهای بالا اضافه شده و از طرف دیگر دهكهای پایین بیشترین ضرر را از تورم ببینند. بهعنوان مثال ارزش مسكن طبقات بالا افزایش یافته ولی طبقات پایین مجبورند با قیمت بیشتری این مساكن را اجاره بكنند.
وی افزود: حقوق كارمندی و كارگری نیز در سالیان اخیر متناسب با تورم افزایش نیافته كه این امر نیز به افزایش فاصله طبقاتی بیش از پیش دامن زده است.
بغزیان در پاسخ به سوالی درخصوص علت افزایش نیافتن ضریب جینی در سالهای بین 86 تا 92 نیز تصریح كرد: در این سالها نیز قیمت ارز از 1500 تومان به 3000 تومان رسید لكن همه كالاها گران نشد و توزیع ارز دولتی عادلانه بود و احتكاری نیز صورت نمیگرفت، از طرف دیگر ارز دولتی بین گروههای هدف همچون دانشجویان و به واردات كالاهای اساسی اختصاص مییافت.
این كارشناس مسائل اقتصادی گفت: در آن دوران، ارز دولتی به هیچوجه رانتی نبود و خود دولت نیز قیمت آن را افزایش نداده بود و واردات نیز امكانپذیر بود و از طرف دیگر تحریمها مانع عدم تولید نمیشد ولی در دوره فعلی ارز دولتی به كسانی اختصاص یافت كه یا محصول وارداتی خود را احتكار یا كالای دیگر برای سود بیشتر خود وارد میكردند.
بیتوجهی به هدفمندی یارانهها
علی سرزعیم، معاون امور اقتصادی وزارت كار درخصوص افزایش ضریب جینی و شكاف طبقاتی در كشور طی پنج سال اخیر گفت: اعطای یارانهها در كاهش نابرابری و شكاف طبقاتی موجود نقش به سزایی دارد. با وجود این در سالیان اخیر دولت به سیاست هدفمندی یارانهها اعتنایی نكرد و این سیاست مهم را ادامه نداد تا شكاف طبقاتی گستردهای در كشور به وجود آمد.
وی در پاسخ به سوالی در خصوص علت افزایش نیافتن ضریب جینی در سالهای بین 86 تا 92 نیز تصریح كرد: طبیعتاً سیاستهای توزیعی دولت و اعطای یارانه به گروههای هدف، نقش مهمی در این امر داشته است.