جنوبگان  شما را جادو می‌کند

گفت‌وگوی اختصاصی با دكتر حامد پورخرسندی، شهابسنگ‌شناس ایرانی كه برای تحقیقات علمی راهی جنوبگان شد و با دست پر به آزمایشگاه برگشت

جنوبگان شما را جادو می‌کند

پس از تجربه یك پرواز ناموفق به مقصد جنوبگان، 18 دی ماه دكتر حامد پورخرسندی، همراه با سه همكارش برای جست‌وجوی شهابسنگ‌ها عازم جنوبگان (Antarctica) شدند؛ سرزمینی كه تا چشم كار می‌كند برف است و یخ. قاره‌ای كه در آن گویی جنگی میان رنگ‌ها رخ داده باشد و رنگ سفید پیروز مطلق و ابدی این نبرد شده است. بالاخره پس از هشت ساعت پرواز بر فراز اقیانوس منجمد جنوبی از كیپ تاون در جنوب آفریقا به مقصد خود در جنوبگان رسیدند. حامد پورخرسندی دومین پژوهشگر ایرانی است كه در قاره جنوبگان فعالیت تحقیقاتی داشته و اولین محقق ایرانی در مناطق داخلی قاره محسوب می‌شود. با سفر او به این منطقه برای اولین بار پرچم كشورمان ایران در كنار پرچم دیگر كشورها بر فراز ایستگاه تحقیقاتی پرنسس الیزابت بلژیك در جنوبگان به اهتزاز درآمد. پس از گذراندن هشت روز در ایستگاه تحقیقاتی و 24 روز سخت در كانتینرهایی كه با خود به قاره جنوبگان برده بودند با شروع اسفند این سفر پایان یافت. پژوهشگران در حالی به خانه بازگشتند كه 66 شهابسنگ (كه در مجموع 5/8 كیلوگرم جرم داشتند) و هزاران ریز شهابسنگ را با چمدان‌های خود به آزمایشگاه آوردند. شهابسنگ‌ها منابع ارزشمندی برای مطالعه سرگذشت منظومه شمسی و شكل‌گیری آن هستند و نسبت به ماموریت‌های سیاره‌ای ارزان‌ترین راه برای به‌دست آوردن این اطلاعات هستند. پیش‌تر 30 دی 98 در همین صفحه گفت‌وگویی با دكتر پورخرسندی پیش از سفرش به جنوبگان داشتیم. این بار با او درباره تجربه سفر به قاره سپید و تحقیقات میدانی‌اش برای جست‌وجوی شهابسنگ‌ها در سخت‌ترین شرایط طبیعی گفت‌وگو می‌كنیم.

در همین شروع برای ما از برف، سرما و تجربه سكوت جنوبگان بگویید. از شرایط احتمالا سختی كه تجربه كردید.
سفر به جنوبگان نزدیك‌ترین تجربه برای سفر به یك سیاره دیگر روی زمین است. وقتی كه در فلات كار می‌كنید همه جا پوشیده از برف و یخ است و تابش آفتاب روی یخ باعث می‌شود همه‌جا بدرخشد، در دوردست‌ها ممكن است كوه ببینید، ولی هیچ چیز دیگری برای دیدن وجود ندارد. در جنوبگان به جز این‌كه از كل انسان‌ها دور هستید ــ به خصوص در فلات كه ما كار می‌كردیم هیچ موجود زنده‌ای نبود ــ در واقع هیچ صدایی جز صدای طبیعت كه صدای مداوم وزش باد است را نمی‌شنوید و این حس بسیار زیبایی را القا می‌كند. اگر صدای باد را هم حساب نكنید فقط سكوت و آرامشی را خواهید یافت كه شما را به فكر فرومی‌برد. به عظمت طبیعت پی می‌برید. در عین حال كه محیط بسیار خشنی است، زیبایی بسیار خاصی دارد. تاثیری كه محیط جنوبگان بر شما می‌گذارد، بسیار عجیب است. بعد از این سفر پی می‌برید چقدر كره زمین محیط زیبایی است و چقدر ما انسان‌ها در برابر حفظ این محیط عاجز و ناتوانیم. مهم‌تر از همه این‌كه جنوبگان آزمایشگاه اصلی ماست. برای این‌كه بفهمیم محیط‌زیست و آب‌وهوای كره زمین چگونه تغییر می‌كند، تغییرات آب‌وهوایی را در جنوبگان بسیار راحت‌تر از دیگر نقاط كره زمین می‌توان دید و مهم است بر اساس آنچه اقلیم‌شناسان می‌گویند متوجه این تغییرات آب‌وهوایی باشیم كه حاصل فعالیت انسان هستند. جنوبگان آب‌وهوای كل كره زمین را تحت تاثیر قرار می‌دهد و اگر نتوانیم رفتارمان را كنترل كنیم، آن منطقه تحت تاثیر قرار خواهد گرفت. باید متوجه خطراتی باشیم كه ما انسان‌ها خودمان برای خودمان ایجاد می‌كنیم.
چگونه شهابسنگ‌ها را پیدا می‌كردید؟ آیا روی زمین سفید به دنبال نقطه‌های سیاه می‌گشتید؟
برای پیدا كردن شهابسنگ‌ها مكان‌هایی را انتخاب می‌كردیم كه یخ‌ها بیرون زده بودند. سرعت حركت یخچال آهسته است و به این مناطق كه به رنگ آبی دیده می‌شوند،
اصطلاحا blue ice fields یعنی مناطقی كه یخ كاملا آبی است و پوشش برفی ندارد، گفته می‌شود. ما با اسنوموبیل‌هایمان با سرعت ده كیلومتر بر ساعت و با فاصله 30 تا 40 متر از یكدیگر روی یخ می‌راندیم و روی كل یخ را می‌گشتیم تا سنگی را پیدا كنیم. معمولا تمام سنگ‌هایی كه پیدا می‌كردیم، شهابسنگ بود.
آیا ممكن است شهابسنگی پیدا كرده باشید كه دانسته‌های امروزمان را به چالش بكشد؟ در واقع می‌خواهم بپرسم اطلاعاتی كه به‌دست می‌آورید چگونه دیدگاه ما را نسبت به سیارات و منظومه شمسی تغییر خواهند داد؟
یكی از دلایل اصلی كه به دنبال یافتن شهابسنگ‌های بیشتر و جدیدتری هستیم، این است كه هر شهابسنگ در نوع خودش یك سنگ بی‌همتاست و اطلاعات ما را از منظومه شمسی افزایش می‌دهد. در این سفر ما سنگ‌های بسیار خاصی پیدا كردیم. برای مثال شهابسنگ‌هایی را یافتیم كه در واقع سنگ‌های آتش‌فشانی از سطح سیارك وستا و برای ما خیلی مهم هستند. همچنین شهابسنگ‌هایی را پیدا كردیم به نام شهابسنگ‌های كندریتی كربن‌دار كه حاوی مواد ارگانیكی هستند كه مواد اصلی برای تشكیل حیات در كره زمین بوده‌اند و از نظر علمی نمونه‌های بسیار ارزشمندی محسوب می‌شوند. بررسی این سنگ‌ها دید ما را نسبت به تشكیل منظومه شمسی و كره زمین كامل‌تر خواهد كرد.
از «ترین‌های» سفرتان بگویید، از كوچك‌ترین، بزرگ‌ترین و قدیمی‌ترین شهابسنگی كه پیدا كردید.
بیشتر شهابسنگ‌هایی كه پیدا كردیم -به جز برخی شهابسنگ‌های مریخی و آنهایی كه از كره ماه می‌آیند- سن‌شان بیشتر از سن تشكیل كره زمین است، یعنی حدود 5/4 میلیارد سال سن دارند. این تخمین بر اساس سن‌سنجی‌های بسیار دقیقی است كه روی سنگ‌های مشابه انجام داده‌ایم. ولی در مورد این‌كه چه زمانی این سنگ‌ها به كره زمین برخورد كرده‌اند، بر اساس مطالعات قبلی در این منطقه، سن‌شان چند ده هزار سال است، به طور دقیق‌تر می‌توان گفت بیشترشان حدود 40 هزار سال پیش به زمین سقوط كرده‌اند. بزرگ‌ترین شهابسنگی كه پیدا كرده‌ایم حدود 850 گرم و كوچك‌ترین شهابسنگ كمتر از یك گرم جرم دارد.
آیا همه انواع شهابسنگ‌ها را می‌توان در جنوبگان پیدا كرد؟ در جایی خواندم شهابسنگ‌های آهنی در جنوبگان خیلی كمتر از شهابسنگ‌های دیگر نقاط زمین یافت می‌شوند. علتش چیست؟
سوال خیلی جالبی است. بله، همان‌طور كه می‌دانید انواع مختلفی شهابسنگ داریم و بیشتر شهابسنگ‌هایی كه از جنوبگان به‌دست آورده‌ایم، شهابسنگ‌های سنگی هستند. یكی از پاسخ‌های این پرسش این است كه به طور كلی شهابسنگ‌های آهنی در همه جای كره زمین كمیاب‌تر هستند. ولی دلیل دیگری كه پیشنهاد می‌شود به دلیل چگالی بالای این سنگ‌هاست. سنگ ممكن است در طول تابستان جنوبگان یخ اطرافش را ذوب كند و به لایه‌های زیرین یخ منتقل شود، برای همین تعداد شهابسنگ‌های آهنی نسبت به شهابسنگ‌های سنگی كمتر است. علت دیگر می‌تواند كمتر بودن نرخ شهابسنگ‌های آهنی باشد كه در چند هزار سال گذشته در جنوبگان سقوط كرده‌اند.
تا امروز هزاران شهابسنگ از جنوبگان جمع‌آوری شده است. ممكن است این شهابسنگ‌ها برای فروش گذاشته شوند یا در كلكسیون‌های علمی نگهداری خواهند شد؟
خوشبختانه تنها افرادی كه پژوهشگر هستند، می‌توانند به قاره جنوبگان دسترسی داشته باشند. جنوبگان قاره‌ای است فقط برای علم و نمونه‌هایی كه یافت می‌شوند برای تحقیقات علمی استفاده می‌شوند. بعضی از این شهابسنگ‌ها برای بازدید عموم در موزه‌ها به نمایش درمی‌آیند و بقیه سنگ‌ها كه حدود چند ده هزار شهابسنگ هستند، برای دسترسی دانشمندان در كلكسیون‌های علمی نگهداری می‌شوند. خوشبختانه می‌توان گفت شهابسنگ‌های جنوبگان خرید و فروش نمی‌شوند.
چه خطراتی در این سفر شما یا تیم‌تان را تهدید می‌كرد؟
خطرات مختلفی پیوسته در كمین ما بود. جایی كه ما كار می‌كردیم از همه جا دور بود و اگر اتفاقی می‌افتاد به هیچ چیزی دسترسی نداشتیم. روزهایی كه كار می‌كردیم به طور میانگین دمای هوا 45 درجه زیر صفر بود و باد شدید با سرعت 50 كیلومتر بر ساعت همیشه می‌وزید. اگر از لحاظ تعداد لایه‌های لباس رعایت نمی‌كردیم، خطر سرمازدگی دست، پا، صورت و آسیب جسمی وجود داشت. از طرفی ما در فلات جنوبگان كار می‌كردیم كه بیش از 3000 متر ارتفاع دارد و در این ارتفاع به دلیل كمبود میزان اكسیژن، ارتفاع زدگی از دیگر مشكلات‌مان بود. به علاوه همان‌طور كه در تصاویر می‌بینید لایه‌هایی از یخ به ضخامت دو تا سه كیلومتر به صورت ناهمگون سطح قاره را پوشانده است و در نقاطی شكستگی وجود دارد، عمق این فرورفتگی‌ها چند ده متر است كه هنگام كار كردن تشخیص این شكستگی‌ها سخت است و باید مواظب می‌بودیم تا داخل آنها نیفتیم و دچار سانحه نشویم.
در دست گرفتن سنگی كه از مریخ یا ماه آمده است، چه حسی دارد؟!
حس بسیار جالبی است؛ به خصوص وقتی خودتان سنگی را پیدا می‌كنید و اولین انسانی هستید كه به این سنگ دست می‌زنید. در دست گرفتن سنگی كه از یك جرم آسمانی دیگر كنده شده و میلیون‌ها سال در فضا بوده است و بعدا روی سطح زمین سقوط كرده و چند هزار سال در آن منطقه بوده و حالا در دستان شماست، حس بسیار عجیب و غریبی دارد. این‌كه این سنگ چگونه تشكیل شده، چه بلاهایی بر سر آن آمده و هنگام سقوطش وضع كره زمین چطور بوده است و... باعث می‌شود حس عجیبی داشته باشید. جدا از این، من این حس را نسبت به همه سنگ‌های زمینی هم دارم. چون همه سنگ‌های زمینی هم داستانی برای گفتن دارند، هر كدام سن‌های مختلفی دارند، طی فرآیندهایی متفاوت و در نقاط مختلف كره زمین شكل گرفته‌اند و هركدام در نوع خود عجیب و غریب هستند. مثلا در اطراف تهران سنگ‌هایی داریم كه میلیون‌ها سال پیش تشكیل شده‌اند، برخی بر اثر فرآیندهای آتش‌فشانی، بعضی‌ها داخل رودخانه‌هایی كه در قدیم جاری بوده‌اند، برخی‌ها در اقیانوس‌ها و دریاها و بعضی دیگر در جنگل‌های دیرینه تشكیل شده‌اند. در واقع هر سنگی برای خودش داستان متفاوتی دارد.
حتما خاطرات زیادی از این سفر دارید. شیرین‌ترین مورد را برایمان تعریف می‌كنید؟
بله. در این سفر ما چهار كانتینر داشتیم؛ كانتینرهایی به عنوان اتاق خواب، آشپزخانه، سرویس بهداشتی و یكی هم برای مواقع ضروری. برای آبی كه در آشپزخانه داشتیم برف را ذوب می‌كردیم و از آنجا كه در جنوبگان نباید هیچ اثری از خودمان به جا بگذاریم، آب داخل سینك را به بیرون كانتینر روی یخ‌ها هدایت می‌كردیم تا یخ بزند، روز بعد آن یخ‌ها را می‌شكستیم و در بشكه‌های مخصوصی می‌ریختیم تا با خودمان برگردانیم. جالب‌ترین خاطره من مربوط به روزی است كه در آشپزخانه برای دوستانم غذا می‌پختم و برای تهیه سالاد، چغندر قرمز (لبو) را آب‌پز كرده بودم. آب اضافی آن را ریختم در سینك كه به بیرون برود و اطراف كانتینر كاملا قرمز شده بود. یكی از دوستانم كه از بیرون برگشته بود، وقتی یخ قرمز رنگ اطراف كانتینر را دید، فكر كرده بود خون است و با وحشت به داخل آشپزخانه دویده بود و نمی‌دانست چه اتفاقی افتاده است! روز بعد هم رفتیم و تمام یخ‌های سرخ رنگ را جمع‌آوری كردیم. این خاطره خنده‌دار در ذهن همه ما مانده است.
با وصف جذابی كه از كارتان می‌كنید، احتمالا خیلی‌ها بخواهند شهابسنگ‌شناس شوند. در این صورت علاقه‌مندان چه مسیری را باید طی كنند؟
مسیرهای متفاوتی برای شهابسنگ شناس شدن وجود دارد. ولی مسیر اصلی این است كه شما یك سنگ‌شناس و زمین‌شناس باشید. می‌توانید تحصیل در كارشناسی زمین شناسی را شروع كنید و بعدا در مقاطع بالاتر به صورت تخصصی سنگ‌شناسی كار كنید و در نهایت می‌توانید تخصص‌تان را به سمت سنگ‌های فرازمینی سوق دهید. مسیر دیگر رشته شیمی است. چون بیشتر روش‌هایی كه در شهابسنگ شناسی به كار می‌برم، روش‌های آنالیز شیمیایی هستند و در واقع از طریق تحصیل در شیمی هم می‌توان این مسیر را طی كرد. اما من زمین شناسی را بیشتر توصیه می‌كنم.
اگر دوباره شرایط سفر به جنوبگان مهیا شود، آیا به این سفر خواهید رفت؟
بله! جنوبگان شما را جادو می‌كند و باعث می‌شود هر لحظه دوست داشته باشید دوباره آنجا برگردید. خوشبختانه به خاطر نوع كار من این امكان وجود دارد كه در آینده به نقاط مختلف جنوبگان بروم و احتمالا دو سال آینده سفری به منطقه دیگری از جنوبگان خواهم داشت.



اكتشاف در شرایط سخت طبیعی
از دكتر پورخرسندی پرسیدم در بین عكس‌هایی كه در این سفر گرفتید، كدام عكس را بیشتر دوست دارید؟
او در پاسخ گفت: «عكس‌های بسیار جالب و زیادی گرفته‌ایم. ولی عكسی كه خودم بیشتر دوست دارم، عكس لحظه‌ای است كه شهابسنگی را كنار اسنوموبیل پیدا كردم و برای بررسی اولیه سنگ، دستم را كنار سرم گذاشتم تا بتوانم سنگ را ببینم، چون توفان برف و سرمای هوا مانع انجام كارم بود. حجم برف و شدت سرما را می‌توان در این عكس حس كرد و دید كه چقدر شرایط كار سخت است. برخلاف عكس‌های جنوبگان كه معمولا آسمان و یخ آبی را نشان می‌دهند یا در ویدئوها وزش بادی ملایم را می‌بینید و احساس می‌كنید هوا عالی است، چون هیچ حسی نسبت به جنوبگان ندارید چنین برداشت می‌كنید. وقتی واقعا در آن منطقه باشید، می‌بینید باد شدید است و سرمای كشنده شرایط كار را سخت می‌كند.»