خط‌خطی‌مان نکنند؟!

حجت‌ا... ایوبی، دبیر کل کمیسیون ملی یونسکو در ایران از شایعات ثبت هنر خوشنویسی توسط ترکیه می‌گوید

خط‌خطی‌مان نکنند؟!

چندی پیش رسانه‌های محلی ترکیه خبر دادند برای ثبت پرونده هنر خوشنویسی به عنوان میراث ناملموس این کشور در یونسکو اقدام کرده‌اند؛ خبری که باز هم برق از سر ما پراند و داغ دل‌ها را که هنوز از چند زخم قبلی مشابه سنگین بود، تازه کرد. حالا البته پس از گذشت چند روز از انتشار خبر اولیه در ترکیه، مسوولان وطنی می‌گویند آنها هم اقدام کرده‌اند و حتی ادعا می‌کنند پیش از ترکیه، پرونده را به یونسکو ارسال کرده‌اند. اما نمی‌دانیم چرا هر کاری می‌کنیم نمی‌توانیم چنین ادعایی را به‌راحتی بپذیریم. ما را ببخشید؛ زخم‌خورده هستیم. زخم‌خورده سهل‌انگاری‌ها و دست‌ روی دست‌ گذاشتن‌ها. محمدحسن طالبیان، معاون وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی کشور چند روز پیش در گفت‌وگویی تلویزیونی این‌طور واکنش نشان داده: «اگر ترکیه پرونده میراث ناملموس خوشنویسی را هم تهیه کرده‌باشد برای سال ۲۰۲۰ مطرح نمی‌کند. ضمن این‌که فروردین امسال پرونده خوشنویسی ایران به یونسکو ارسال شد. خبری از قول دیلی صباح ترکیه نوشته شده که پرونده خوشنویسی را برای سال ۲۰۲۰ فرستاده‌اند، اما برای ما این موضوع مبهم بود. بلافاصله در سایت یونسکو نگاه کردیم و متوجه شدیم ترکیه در فهرست میراث جهانی سه پرونده دارد که یکی از آنها مشترک است و در بین آنها اصلاً خوشنویسی مطرح نیست. ممکن است این پرونده را تهیه کرده باشند، اما برای سال ۲۰۲۰ نیست. حتی فیلمی که برای خوشنویسی قرآنی و اسلامی وجود دارد فیلم مقدماتی در وزارت فرهنگ آنهاست و همه اینها در حد یک خبر بوده‌است پس برای ۲۰۲۰ چنین پرونده‌ای ندارند. از طرف دیگر پرونده خوشنویسی ایران در ایام نوروز همراه چهار پرونده دیگر به یونسکو فرستاده شده تا برای سال ۲۰۲۱ یا ۲۰۲۲ مطرح شود. هر کشوری بین دو تا سه سال یک سهمیه ملی دارد. پس اگر پرونده‌ای را می‌نویسیم برای آنهایی است که مشترک هستند. ما فرهنگ مشترک داریم. هر کشوری که روی یکی از این فرهنگ‌ها دست می‌گذارد، جزو پرونده‌های مشترک می‌شود. اکنون سهمیه ملی ما با پرونده یلدا پر و با پرونده خوشنویسی و زیارت رضوی فرستاده شده‌است». در این ارتباط ابتدا با حجت‌ا... ایوبی حرف زده‌ایم. البته او خیال ما را تا حدودی راحت کرده و از نگرانی اولیه‌مان کاسته‌است، اما واقعا هنوز نمی‌توان نگران نبود. از همین رو رفته‌ایم سراغ چند پرونده ثبت میراث ناملموس فرهنگی در سال‌های اخیر که طی آنها ما با دیگر کشورها رقابت و بازی را واگذار کرده‌ایم یا هنوز موفق به ثبت نشده‌ایم. البته در این موارد، فقط آنها را مد نظر قرار داده‌ایم که به هنر و ادبیات ربطی داشته‌اند.

باخت در بازی رسانه‌ای
حتی اگر ادعای معاون وزارت میراث فرهنگی درست هم باشد مبنی بر این‌‌که ادعای ترک‌ها درست نیست و ما چند ماه پیش، پرونده هنر خوشنویسی را برای ثبت به یونسکو فرستاده‌ باشیم، سوال اینجاست چرا رقابت رسانه‌ای را در این باره واگذار کرده‌ایم؟ اگر در فروردین‌ این پرونده را ارسال کرده‌ایم، چرا در رسانه‌ای‌کردن آن تعلل ورزیده‌ایم؟ مگر نه این است که بازی رسانه‌ای، بخش عمده‌ و مهمی از رقابت‌‌هایی از این دست است؟ نشان به آن نشان که حالا ما به‌عنوان اهالی رسانه، وقتی به این ماجرا حساس شده‌ایم که بازی رسانه‌ای در رابطه با آن آغاز شده‌است، آن هم متاسفانه نه از سوی ما بلکه از جانب کشوری دیگر.
حالا هم مسوولان به جای پاسخگویی درباره این تعلل، در حال پاک‌کردن صورت‌مساله هستند. مثلا مصطفی پورعلی، مدیرکل دفتر ثبت آثار، حفظ و احیای میراث معنوی و طبیعی به هنرآنلاین گفته ثبت میراث ناملموس انحصاری نیست و هر کشوری که خوشنویسی دارد می‌تواند این هنر را ثبت کند. عجب!
ترکیه هم می‌تواند ثبت کند؟
ابتدا بیایید از همین پاسخ سهل‌انگارانه مدیر کل دفتر ثبت آثار شروع کنیم و واقعا ببینیم آنچه ترک‌ها به عنوان هنر خوشنویسی مطرح می‌کنند همین خوشنویسی مد نظر ماست یا نه؟ خب بدیهی است استانبول همواره یکی از مراکز هنر خوشنویسی بوده و هست، اما آنها بیشتر در خطوط نسخ و ثلث و کتابت قرآن کریم موفق عمل کرده‌اند و پیش از سده نهم و به قدرت رسیدن عثمانی نیز سابقه‌ای در این هنر ندارند. حالا این را در نظر بگیرید که بر هنرمندان خوشنویس جهان اسلام پوشیده نیست که قاعده‌مندکردن خطوط شش‌گانه، توسط ایرانیان صورت گرفته و نستعلیق و شکسته‌نستعلیق خطوط خاص ایرانیان است و خوشنویسی از ایران به جهان اسلام گسترش یافته و این شاگردان میرعماد (خوشنویس عهد صفوی) بودند که از هند تا مصر به پرورش شاگرد پرداختند. این را هنرمندان می‌دانند، اما ظاهرا مسوولان ما برای سرپوش‌گذاشتن بر کاهلی‌شان این را نمی‌دانند و می‌گویند ترکیه هم خوشنویسی دارد و هر کس خوشنویسی دارد می‌تواند آن را ثبت کند!
به یونسکو ربطی ندارد
حجت‌ا... ایوبی، دبیرکل کمیسیون ملی یونسکو در ایران گفته باید خوشحال باشیم که ترکیه به خط ایرانی و عربی بها می‌دهد و هر سال جشنواره بزرگ خوشنویسی برگزار می‌کند. راستش را بخواهید ما از شنیدن این حرف‌ها از زبان مدیری فهمیده و کارکشته تعجب کردیم. البته می‌دانیم ترک‌ها از حب ما نیست که چنین می‌کنند، بلکه می‌خواهند این هنر را مصادره کنند به نام خودشان.
حالا البته ایوبی پس از این‌که در ابتدا می‌گوید نمی‌خواهد در این‌باره حرف بزند، نهایتا در گفت‌وگو با جام‌جم نکته دیگری می‌گوید. او می‌گوید: «اساسا ثبت هنر خوشنویسی به نام ترکیه مطرح نبوده‌است و این ماجرا به هنر خوشنویسی مربوط نیست. این ماجرا ربطی به یونسکو ندارد. ترک‌ها به سازمان کنفرانس اسلامی پیشنهاد داده‌اند که یکی از شهرهایشان به‌عنوان پایتخت فرهنگی جهان اسلام معرفی شود ظاهرا با عنوان خوشنویسی. انتخاب پایتخت فرهنگی که چند شهر ما نیز پیش از این به عنوان رسیده‌اند، مربوط به سازمان کنفرانس اسلامی است. این‌که این سازمان به خاطر خوشنویسی، مثلا استانبول را به عنوان پایتخت فرهنگی جهان اسلام در فلان سال اعلام کند به معنای ثبت خوشنویسی به‌عنوان میراث فرهنگی کشور ترکیه نیست. اینها دو مقوله متفاوتند. پروژه ثبت خوشنویسی در یونسکو را آنها مطرح نکرده‌اند، نه برای 2020، نه برای 2021. خبر نادرست است».
به ایوبی می‌گویم چرا بازی رسانه‌ای را همیشه می‌بازیم؟ چرا ما که می‌گوییم فروردین‌ماه پرونده تقاضای ثبت را ارسال کرده‌ایم، ماجرا را رسانه‌ای نکرده‌ایم در حالی که ترک‌ها که ما ادعا می‌کنیم ثبت نکرده‌اند حالا می‌گویند اقدام کرده‌اند؟ چرا همان فروردین‌ماه اعلام نکردیم. دبیرکل کمیسیون ملی یونسکو در ایران در‌این‌باره معتقد است نباید اعلام رسانه‌ای شود: «هنر خوشنویسی ما در لیست انتظار قرار گرفته به عنوان اقدامات پاسدارانه برای این هنر. بقیه اخبار و حرف‌ها باید بماند برای موقع ثبت».
به آقای دبیر‌کل می‌گویم حرف شما درست! گیریم که ترکیه نه به یونسکو بلکه به سازمان کنفرانس اسلامی چنین درخواستی داده... پروژه‌های مشابه نشان می‌دهد که کشورهای همسایه ابتدا چنین خیزهایی برمی‌دارند و سپس وارد رقابت اصلی می‌شوند؛ رقابتی که ما در دهه اخیر کمتر از آن پیروز بیرون آمده‌ایم.


موسیقی عاشیق‌ها
دیگر کشور مدعی: جمهوری آذربایجان
وضع ثبت در یونسکو: به نام جمهوری آذریابجان
تاریخ‌دانان اذعان دارند که موسیقی عاشیق‌‌ها (عاشیقلار) از زمان شاه اسماعیل صفوی در ایران پا گرفت اما نهایتا این جمهوری آذربایجان بود که توانست پرونده این موسیقی را به نام خود در یونسکو ثبت کند.


تار
دیگر کشور مدعی: جمهوری آذربایجان
وضع ثبت در یونسکو: به نام جمهوری آذربایجان
خب تار داریم تا تار. آذربایجانی‌ها آن را به شیوه‌ای می‌نوازند و ما هم به شیوه‌ای. منتها  آنها بودند که توانستند هنر اجرای آذربایجانی تار را بدون نام بردن ایران در یونسکو ثبت کنند.



«مثنوی» مولانا
دیگر کشوران مدعی: ترکیه و افغانستان
وضع ثبت در یونسکو: مشترک بین ایران، ترکیه و افغانستان
خب می‌دانید که دولت ترکیه مولوی را به عنوان شاعر ترک معرفی می‌کند. جهان هم که او را به عنوان «رومی» می‌شناسد. در سال ۲۰۰۷ ثبت پرونده جهانی «هشتصدمین زادسال مولوی» با نام «مولانا جلال‌الدین بلخی رومی» توسط کشور ترکیه انجام گرفت. بعدها ایران توانست دست‌کم در ثبت «مثنوی» مولانا با افغانستان و ترکیه شراکت کند.