شركت متصل‌كننده
خبری از تحسین پروژه Free Basics نبود و واكنش‌ها خلاف انتظار جناب زاكربرگ پیش رفت. فیسبوك متهم شد به «استعمار دیجیتال» و درست كردن «اینترنت فقیرانه برای مردم فقیر» حتی اعتراضات خیابانی علیه Free Basics در هند به راه افتاد، جایی كه زاكربرگ برای تبلیغ حركت بلندپروازانه‌اش به آنجا رفته بود. فشارهای سیاسی كه بالا گرفت، در سال ۲۰۱۶ پروژه Free Basics توسط رگولاتورهای هندی غیرقانونی اعلام شد. این افتضاح در آن زمان «بزرگ‌ترین شكست فیسبوك» توصیف شد. اگر به عناوین خبری نگاه كنید، Free Basics و مأموریت فیسبوك برای اتصال دنیا، همه بعد از آن محو شد. ولی واقعیت چیزی كه بعدش اتفاق افتاد خیلی متفاوت بود.
«پروژه ادامه یافت، البته خیلی محتاطانه‌تر.» این توضیحی است كه دكتر توسینت نوتیاس، استاد مركز مطالعات آفریقا در دانشگاه استنفورد می‌كند. وی‌ ادامه می‌دهد: «در پایان ۲۰۱۵، فیسبوك گزارش داد كهFree Basics در ۳۰كشور اجرایی شده است. امروز می‌گویند در بیش از ۵۵كشور قابل استفاده است. تنها در آفریقا، من متوجه شدم كه پروژه در ۲۹ كشور وجود دارد.»
فیسبوك حالا بی‌‌سر‌و‌صداتر تلاش‌ها را برای اتصال مردم به اینترنت در سراسر دنیا پیشگامی می‌كرد. كار روی تكنولوژی‌ها، نرم‌افزارها،‌ مدل‌های كسب‌وكار و موارد دیگر. شركت Free Basics را تصحیح كرد و كمی از كنترل آن روی این‌كه كاربران به چه سایت‌هایی بتوانند بروند كاست. در می ۲۰۲۰ هم جانشینی برای آن،Discover را اجرا كرد كه به كاربران اجازه یك مستمری روزانه برای رفتن به هر سایتی را بدهد!
علاوه بر اینها، فیسبوك كمك كرده تا هزاران كیلومتر فیبر نوری نصب شود، در توسعه تكنولوژی‌های بی‌سیم فعالیت داشته، از راه‌اندازی كافی‌نت‌ها حمایت كرده، پهپاد با انرژی خورشیدی را آزمایش كرده است تا بتواند سیگنال‌های اینترنتی را رله كند و در پروژه 2Africa برای ساخت یك سری جدید از كابل‌های زیرآبی برای اتصال قاره آفریقا مشاركت داشته است. دن رابینویچ كه از ۲۰۱۸ به عنوان معاون بخش اتصال در فیسبوك تیمی ۳۰۰ نفره را راهبری می‌كند، می‌گوید: «ما دست و پا نمی‌زنیم،‌ بلكه كاملا متعهد هستیم و در ابعاد فیسبوك نقش ایفا می‌كنیم.» البته از دید او، نیت فیسبوك در این پروژه، كاملا بشردوستانه است: «در پایه‌ای‌ترین سطح، دلیلی كه فیسبوك به اتصال اهمیت می‌دهد، فقط آنلاین كردن مردم بیشتری است. این‌طوری برای مردم شغل ایجاد می‌شود و آموزش گسترش می‌یابد.» در این میان، نقش پررنگ كرونا را هم نباید نادید گرفت: «بحران كرونا این اهمیت را به طرزی برجسته كرد كه ما شش ماه قبل تصورش را هم نمی‌كردیم.»
 فیسبوك نوع‌دوست؟
اشتیاق امثال رابینویچ برای پیشبرد پروژه واضح است، اما كم هستند كسانی كه باور كنند این‌ فعالیت‌های فیسبوك واقعا نوع‌دوستانه باشد. رابینویچ می‌گوید، فیسبوك با میل می‌پذیرد كه این اتصالات برای كسب‌وكار خوب است:‌ شركت، افراد بیشتری را در اینترنت می‌خواهد تا بتواند آنها را با رقابت به سایت‌ها و اپ‌هایش بكشاند. این یك برد است. فیسبوك به هیچ شركت مخابراتی كه با آن كار می‌كند مبلغی پرداخت نمی‌كند و ادعا دارد كه تلاش می‌كند مدل‌های كسب‌وكار پایدار برای هر برنامه‌اش پیدا كند.
این البته چیزی از جاه‌طلبی قضیه نمی‌كاهد. پروژه 2Africa با هدف احاطه كل قاره آفریقا با فیبرهای نوری زیرآبی، حركتی عظیم در زیرساخت است كه در شرایط عادی تنها در حیطه انحصاری دولت‌ها به شمار می‌رود. بنابراین تعجبی ندارد مدیران فیسبوك از مشاركت در آن هیجان‌زده باشند. رابینویچ می‌گوید: « 2Africaیكی از هیجان‌انگیزترین چیزهایی است كه من تا به حال دیده‌ام. پروژه‌ای واقعا كلان است! این حركت تأثیری چندین دهه‌ای خواهد داشت. ما داریم چیزی را شتاب می‌دهیم كه من نامش را توسعه عقب‌افتاده در زیرساخت برای كل یك قاره می‌نامم.»
‌ابعاد برنامه‌های فیسبوك و گستره آن در چند كشور، از دید برخی هشداردهنده است. با این‌كه نالیدن از اینترنت رایگان یا ارزان ممكن است عجیب جلوه كند، نگرانی‌ها شامل مواردی است چون ترس از اطلاعات نادرست، احتمال نابود شدن رقابت‌های محلی با دخالت فیسبوك و این‌كه فیسبوك با داده‌‌های گشت‌وگذار افراد در اینترنت چه می‌كند. چیزهایی كه فیسبوك چندان سابقه‌ درخشانی در آنها ندارد!
دكتر نوتیاس معتقد است برای این پروژه بررسی‌های دقیقی كه لازم است انجام نشده: «افزایش اتصال در كل به نفع محصولات فیسبوك است. فیسبوك روی این مسأله تا حد زیادی شفاف است. مهم‌تر از آن، برای كاربران Free Basics، فیسبوك به صفحه اول اینترنت مبدل می‌شود. این مستقیما روی جایگاه فیسبوك در بازارهای نوظهور تأثیر دارد.»

هیولای ساكت
پیشتر، در سال ۲۰۱۶ نگرانی‌های مشابه آنچه ذكر شد كافی بود تا اعتراض‌ها را در هند به راه بیندازد و گروه‌های مردمی را در دیگر نقاط جهان فعال كند. پس حالا چه شده كه این فریادها این‌قدر ساكت شده؟ اتفاقات بسیاری در حال رخ دادن است. طبق نظر دكتر انری فان‌در‌اشپوی، از محققان مركز تحقیقاتICT آفریقا، از جمله این اتفاقات آن است كه در آفریقا فعالان اغلب مشغول مبارزه با قطعی‌های اینترنت و مشكلات اتصالی هستند. این مبارزات هم به این راحتی در رسانه‌های غربی و از آن محدودتر هندی، منعكس نمی‌شود. پیچیدگی دیگری هم است: «بسیاری از فعالان مدنی آفریقایی خودشان توسط فیسبوك حمایت مالی می‌شوند!» به گفته او، لابی‌های نرم و سخت زیادی در این قاره در جریان است. دلیل این‌ موفقیت فیسبوك به راهكارِ ساكت‌تر بازمی‌گردد. شركت، بی‌هیاهو حتی به هند هم برگشته، با یك حركت جدید برای نصب‌هات‌اسپات‌های عمومی وای‌فای به نام Express Wi-Fi رابینویچ می‌گوید: «ما در حال كار با همكاران محلی هستیم كه سرویس اینترنت را به مناطق سخت‌تر می‌رسانند.»
امروزه تخمین زده می‌شود اینترنت، قریب به چهار میلیارد كاربر دارد و بیش از دو میلیاردشان از محصولات فیسبوك استفاده می‌كنند. ولی رشد كندتر شده و این غول اجتماعی چشم به 5/3 میلیارد نفر بدون اینترنت دارد كه آن را امیدی برای آینده‌شان می‌بینند. انری فان‌در‌اشپوی این‌طور نتیجه می‌گیرد: «من فكر می‌كنم آنها احتمالا این پروژه را برای كسب‌وكارشان انجام می‌دهند و این مشكلی ندارد. ولی به هر حال در مورد آن صادق باشند.»