گزارشی از برگزاری پانزدهمین جشنواره بینالمللی شعر فجر و همه حواشی و حرف و حدیثهای پیرامون آن
آخرین جشنواره شعر فجر قرن
جشنواره بینالمللی شعر فجر را باید شاخصترین جشنواره ادبی کشور در زمینه شعر بدانیم. جوایز متعددی در طول سال پذیرای آثار شاعران حوزههای مختلف ادبی هستند اما جشنواره شعر فجر را باید معتبرترین این جوایز دانست. غالبا برگزیدگان این جشنواره تا سالها در کارنامه خود، اولین عنوان خود را «برگزیده جشنواره شعر فجر» ثبت میکنند و همین حاکی از اعتبار این جایزه و میزان تشخص آن در بین سایر جوایز ادبی است. جشنوارهای که تا سال گذشته توسط بنیاد شعر و ادبیات داستانی ایرانیان بهعنوان متولی برگزار میشد و امسال با انحلال این بنیاد، موسسهای تحت عنوان «خانه کتاب و ادبیات ایران» زیر نظر سازمان فرهنگ و ارشاد اسلامی برگزارکننده آن است. امسال اولین تجربه خانه کتاب و ادبیات در برگزاری این جشنواره است و بدیهی است که باید صبر کرد و نتایج جشنواره را دید و پس از آن به نقد و بررسی عملکرد این موسسه پرداخت اما تا همین امروز که افتتاحیه و یک محفل شعر از سلسله برنامههای مربوط به جشنواره شعر فجر برگزار شده نیز عده زیادی به آن معترض بودهاند. همین انتقادها سبب شده که جشنواره امسال حواشی بسیاری داشته باشد. در این گزارش، سعی کردهایم هرآنچه را که لازم است شما از جشنواره بینالمللی شعر فجر امسال بدانید را در اختیارتان قرار دهیم؛ از متن جشنواره و اقداماتی که تا این لحظه در آن صورت گرفته تا حواشی پیش آمده پیرامون آخرین جشنواره شعر فجر قرن حاضر.
همانطور که احتمالا میدانید هرساله جشنوارهای موسوم به جشنواره فجر در تمام حوزههای مختلف هنری برگزار میشود که یکی از این حوزهها، شعر است. البته جشنواره شعر فجر که از سال 1385 آغاز به فعالیت کرده، به نسبت سایر حوزههای هنری از هیاهوی رسانهای کمتری برخوردار است. جشنواره شعر فجر، از جایزه جشنواره گرفته تا برنامههای جانبی آن، همه و همه کمرمقتر از آن بوده که بتواند در این سالها برای مثال با جشنواره سینمایی فجر و هیاهوی بسیار بر سر اکران فیلمها و برگزیده شدن عوامل آنها رقابت کند. البته باید دانست که اولا ذات شعر و ادبیات نسبت به هنرهایی نظیر سینما و موسیقی، آرامتر و دورتر از حواشی است و ثانیا در فضای جهانی نیز هنرهایی نظیر سینما و موسیقی از حیث ارتباط با عامه مردم از حوزهای نظیر شعر بهمراتب جلوتر هستند و البته این مساله در کشور ما ـ متاسفانه ـ شایعتر است.
جشنواره شعر فجر تا سال 1392 یعنی دوره هشتم، در بخشهای مختلف پذیرای آثار شاعران در موضوع آزاد بود. از سال 1393 و دوره نهم جشنواره به دبیری اسماعیل امینی، مقرر شد که جشنواره شعر فجر از این پس صرفا پذیرای کتاب در هر بخش باشد و چیزی به نام برگزیده بخش شعر به معنای یک اثر، در این جشنواره وجود نداشته باشد. این مساله اظهارنظرهای مثبت و منفی بسیاری داشت و تا همین امروز که دوره پانزدهم جشنواره در حال برگزاری است، نیز موافقان و مخالفان بسیاری دارد.
امسال نیز همانند سالهای گذشته، تصمیم بر این بود که کتابهایی که در سال قبل منتشر شدهاند، در جشنواره شعر فجر مورد داوری قرار گیرند. اما تفاوت عمدهای که نسبت به سال گذشته در فراخوان جشنواره اعمال شده بود، آن بود که در سالهای پیش، کتابها در سه بخش شعر بزرگسال، شعر کودک و نوجوان و درباره شعر موردارزیابی قرار میگرفتند و در نهایت هرکدام از این بخشها برگزیدگان خود را داشتند. امسال در تقسیمبندیهای مربوط به داوری آثار جشنواره شعر فجر، تغییراتی اعمال شده و دبیرخانه جشنواره به جای 3بخش، در 5 بخش پذیرای آثار شاعران و علاقهمندان است: شعر کلاسیک، شعر نو، شعر محاوره، شعر کودک و نوجوان و درباره شعر. این دستهبندی تازه به این معناست که بخش شعر بزرگسال در پانزدهمین دوره جشنواره خود به سه بخش مختلف تقسیم شده و اشعار در قالبهای گوناگون بهطور مجزا مورد بررسی و داوری قرار خواهند گرفت. این مساله سبب میشود که بررسیها با دقت و ظرافت بیشتری انجام شوند و شاعران حوزههای مختلف و قالبهای گوناگون شعری با هم سنجیده نشوند. از این منظر شاعران قالبهای شعر نو و محاوره بیشتر از دیگران از این تقسیمبندی اظهار رضایت کردهاند چرا که در واقع امسال آنها در زمین بازی خود و با شاعران هم طیف خود سنجیده خواهند شد.
از طرفی عدهای نیز معتقدند باتوجه به اینکه در سال گذشته (یعنی سال 1398) تعداد کتابهای حوزههایی نظیر شعر نو و علیالخصوص شعر محاوره چندان قابل اعتنا نیست، این تقسیمبندی دستکم در این دوره جشنواره کارایی لازم را نخواهدداشت. آنها گمان میکنند این تقسیمبندی صرفا به خاطر آن است که برگزارکنندگان جشنواره نشان دهند به شاعران قالبهای تازه نیز فرصت و مجال عرض اندام دادهشده و در نهایت هیات داوران جشنواره امسال در این بخشها هیچ برگزیدهای را اعلام نخواهدکرد. کاری که در سالهای اخیر در بین اهالی ادبیات و جشنوارهها و جشنوارههای ادبی خیلی مرسوم بودهاست که در یک بخش خاص، دبیرخانه جشنواره جایزه بزرگی را معلوم کند اما در نهایت اعلام دارد هیات داوران در بخش موردنظر هیچ اثری را شایسته عنوان برگزیده ندانست! حال باید نشست و دید آیا هیات داوران جشنواره شعر فجر دوره پانزدهم، در دو بخش بهتازگی اضافه شده به جشنواره، کسی را به عنوان برگزیده معرفی خواهندکرد یا خیر؟
دبیر علمی جشنواره و حرف و حدیثها
اولین حاشیهای که پیرامون دوره پانزدهم جشنواره شعر فجر ایجاد شد، ماجرای دبیرعلمی جشنواره است. هنگامی که سیدعباس صالحی؛ وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، در حکمهایی جداگانه جعفر ابراهیمی (شاهد)، زکریا اخلاقی، محمدکاظم کاظمی، قربان ولیئی، احمد نادمی، افشین علاء، حمیدرضا شکارسری، محمود اکرامیفر و مریم جلالی را به عضویت هیأت علمی پانزدهمین جایزه شعر فجر منصوب کرد، کمتر کسی گمان میکرد از بین این اسامی مریم جلالی به عنوان دبیر علمی جشنواره شعر فجر امسال انتخاب شود.
انتخاب جلالی موجی از اعتراضات را میان بسیاری از شاعران پدید آورد. حرف اصلی و اساسی این شاعران این بود که نام جلالی در بین اهالی شعر شناختهشده نیست و این استاد دانشگاه صرفا در فضای دانشگاهی و محیطهای آکادمیک شناختهشدهاست. حال اگر بنای تصمیمگیران جشنواره شعر فجر بر این بوده باشد که از بین اهالی دانشگاه کسی را به عنوان دبیر علمی جشنواره شعر فجر انتخاب کنند، اسامی دیگری نیز هستند که علاوه بر داشتن سابقه آکادمیک در فضای ادبیات، در فضای شعر و در میان شاعران نیز اسم و رسمی داشتهباشند. در این میان دو نفر از شاعران خوشنام بیانیهای علیه این انتخاب صادر کردند و شاعران بسیاری در فضای مجازی نیز به فهرست امضاکنندگان این بیانیه پیوستند.
ناصر فیض و محمود حبیبیکسبی در بخشهایی از بیانیه مشترکشان چنین نوشتهاند: «متأسفانه در سالهای اخیر که برگزاری این رویداد به بنیاد شعر و ادبیات داستانی سپردهشده، هر سال بیش از پیش در محاقی کاهنده و سیری قهقرایی فرورفتهاست. آنگونه برگزار شده که برگزار شدن و نشدنش هیچگونه توفیری ایجاد نکند؛ چراکه مسؤولان بنیاد مزبور به اجرای خنثی و بیسروصدای جشنواره اصرار و ابرام بیحد و مرزی داشته و دارند. سیاستگذاران جشنواره در سالهای اخیر شعر را غریب گیر آوردهاند... بخش شعر را از کتاب سال حذف کردند. جوایز ادبی مانند کتاب فصل را تعطیل کردند!....
با تمام احترامی که برای سرکار خانم مریم جلالی قائلیم اما در چند روز اخیر دهها شاعر حرفهای فقط از حقیر پرسیدهاند که اصلا ایشان کیست؟ این فاجعه است که دبیر علمی جشنواره شعر فجر را حتی شاعران حرفهای مملکت نشناسند و حتی نام ایشان را نشنیدهباشند.... حتی اگر بنا بر انتخاب چهرهای دانشگاهی بهعنوان دبیر جشنواره بود، بسیاری از شاعران بنام را میشناسیم که در قامت استاد دانشگاه نیز چهرههای تأثیرگذاری هستند.
جناب آقای وزیر! از آنجا که مسؤولان و دستاندرکاران دفتر گسترش شعر و ادبیات داستانی حتی یک نظر انتقادی محترمانه زیر پستشان در فضای مجازی را نیز برنمیتابند و پاسخ اهالی ادبیات را نمیدهند، ناچار اعتراض شاعران را در محضر جنابعالی مطرح میکنیم، باشد که مؤثر و مثمرثمر افتد.»
در این میان، سوال پیش میآید که مریم جلالی کیست؟ مریم جلالی، عضو هیأت علمی دانشگاه شهید بهشتی است و تاکنون آثاری پژوهشی در حوزه ادبیات کودک و نوجوان از او منتشر شده است. او همچنین مقالات بسیاری در حوزه شعر و ادبیات و کودک دارد که در مجلات دانشگاهی به چاپ رسیده است. جلالی همچنین در حیطه ادبیات کودک و نوجوان به عنوان مولف نیز فعالیتهایی داشته و آثاری منتشر کرده است. شاید بهتر بود شاعران معترض به انتخاب جلالی تا انتهای جشنواره صبر میکردند تا جلالی و تیم او ابتدا امتحان خود را پس دهند و سپس به خاطر ضعفها یا نواقص محتمل، مورد ارزیابی، نقد و بررسی قرار گیرند. مضاف بر اینکه سالهای گذشته که اغلب شاعران شناخته شده دبیر علمی جشنواره شعر فجر بوده اند نیز همواره این جشنواره با کاستیها و انتقادهای بسیاری همراه بوده است. بنابراین نمیتوان دورههای پیشین این جشنواره و دبیری شاعران سرشناس در آن را نیز بیایراد دانست. روزنامه جامجم در این زمینه از فراهم آوردن فضایی برای تشکیل یک میزگرد هماندیشی و نقد و بررسی عملکرد مسؤولان پانزدهمین دوره جشنواره شعر فجر پس از اتمام جشنواره و با حضور منتقدان و اعضای هیات علمی این جشنواره استقبال میکند.
تقویم اجرایی و آمار جشنواره
مهلت ارسال آثار به جشنواره شعر فجر امسال از 25 آذر شروع شد و تا 15دی ادامه یافت. بنا بر اعلام مصطفی راضیجلالی، دبیر اجرایی جشنواره پانزدهم و مدیر دفتر گسترش شعر و ادبیات داستانی خانه کتاب و ادبیات ایران تا 7 دی در مجموع 2۴۸۹اثر به دبیرخانه پانزدهمین جشنواره شعر فجر رسیده که از این تعداد 20۳۲ اثر در بخش بزرگسال، ۱۷۲ اثر در بخش کودک و ۲۸۶ اثر نیز در بخش «درباره شعر» (پژوهشهای نظری حوزه شعر) است که با داوری داوران، آثار بررسی خواهد شد و برگزیدگان و شایستگان تقدیر، شناخته و معرفی خواهند شد. بنا بر روال جشنواره شعر فجر طی سالهای گذشته در هفته اول بهمن، نامزدهای جشنواره در بخشهای مختلف اعلام میشوند و همزمان با آغاز دهه فجر نیز این جشنواره برگزیدگان خود را خواهد شناخت. باید منتظر ماند و دید جشنواره پرحاشیه امسال در نهایت چه کسانی را به عنوان برگزیده یا تقدیرشده به مخاطبان ادبیات معرفی خواهد کرد.