راه حلهای بحران فرونشست زمین
دكتر مهدی زارع عضو هیات مدیره انجمن مخاطره شناسی ایران
در خبرها خواندیم که فرونشست زمین میتواند تا سال 2040 قریب به 19درصد جمعیت جهان را تحت تأثیر قرار دهد. اگر اقدامی نشود، فعالیتهای انسانی و خشکسالی و بالا آمدن سطح دریا با گرمشدن کره زمین تشدید میشود. جاکارتا در 10سال گذشته بیش از 5/2متر دچار فرونشست شده و باعث شدهاست دولت اندونزی برنامههایی برای انتقال پایتخت این کشور به جزیره بورنئو دنبال کند. در اروپا فرونشست زمین موجب شده تا 25درصد مساحت هلند زیر سطح دریا قرار بگیرد. مناطق ساحلی مسطح و همچنین مراکز شهری و کشاورزی در آب و هوای خشک بیشتر در معرض خطر فرونشست هستند. پژوهشهای زمینشناسی تا پایان سال 2020 نشان دادهاست مناطق دارای جمعیت زیاد یا مناطقی که برای کشاورزی به آبیاری احتیاج دارند، بهویژه در نواحیای که به مدت طولانی خشک هستند، به پمپاژ آب از زیر زمین نیاز دارند. هنگامی که آب را پمپاژ میکنند، شارژ طبیعی مجدد آبخوان برای جبران آب برداشت شده، معمولا از حجم آبی که خارج میکنند کمتر است. این استخراج آب از زمین باعث فرونشست سطح زمین میشود اما نبود مقررات پمپاژ و افزایش سریع تجمعهای انسانی از مهمترین عوامل موثر در میزان فرونشست هستند.
از نمادهایی از دخالت انسان در تغییرات اقلیمی میتوان به این موارد اشاره کرد: استفاده نامتعادل از منابع آب، آمایش غلط سرزمین ایران و البته مسأله خشکسالی که به تمرکز نامتناسب در مراکز استانها و در کلانشهرها موجب شدهاست. این موضوع را میتوان به ویژه در تهران و کرج مشاهده کرد. حفر چاههای مجاز (به تعدادی که
بر هم زننده تعادل اکولوژیک مناطق مختلف کشور بودهاست) و حفر عمیق غیرمجاز که معمولا تعدادشان فراتر از تعداد چاههای مجاز است، الگوی نامتناسب کشت در بسیاری از نواحی که با کمبود آب مواجهند، انتقالهای آب از حوزههایی که منابع آب در آنها موجود بودهاست به اجبار به کلانشهرهایی مانند تهران و تبریز و کرمان و... نمونههایی از این توسعه ناپایدار و در جهت تشدید تغییرات اقلیمی در ایران هستند. انتقال آب
بین حوزهای علیالاصول کاری مخالف تعادل و پایداری اقلیمی است و نمونه آخر آن انتقال آب از حوزه دریای مازندران به استان سمنان است که در دستور کار قرار گرفتهاست.
جمعیت در ایران در 50سال گذشته بیش از 5/2 برابر افزایش یافتهاست. در حالی که بخش قابل توجهی از پمپاژ آبهای زیرزمینی عملا همچنان بدون کنترل انجام میشود، شهرهای مهم و اصلی ما مانند تهران، اصفهان، مشهد، تبریز و ارومیه و کرمان در حال حاضر در فهرست شهرهای با سریعترین میزان فرونشست سالانه در جهان هستنند که هر سال به طور متوسط تا 25 سانتیمتر فرونشست میکنند. فرونشست مسألهای جهانی است و به گرمایش جهانی و همچنین شیوههای کشاورزی ناپایدار مرتبط است. آبهای زیرزمینی در ایران، ایالات متحده آمریکا، مکزیک، چین و هند بهسرعت در حال تخلیه هستند تا تقاضای جهانی غذا را برآورده کنند. ادامه فرونشست در این مناطق بر جمعیت زمین و البته آینده همین مناطق اثر مستقیم میگذارد. تولید پایدار غذا امکانپذیر است، البته به شرطی که روندی که در نیمقرن اخیر طی شده با یک کوشش جهانی تغییر کند. گرمشدن کرهزمین باعث دورههای طولانی خشکسالی میشود که با پمپاژ آب بیشتر از زیرزمین، سرعت فرونشست را تسریع میکند. در توکیو در نیمه اول سده بیستم با مشکل فرونشست زمین روبهرو بودند ولی مقررات سختگیرانه مربوط به آبهای زیرزمینی را اجرا و مشکل را حل کردند. راهحلهای مختلف برای حل مشکل فرونشست زمین، تغییر راهبرد توسعه کشور و تغییر در محلهای هدف تمرکز جمعیت در آینده، یافتن منابع آبهای جایگزین، استفاده از انرژیهای پاک و تجدیدپذیر، اجرای کشاورزی پایدار و کارآمد برای استفاده هرچه کمتر از آب و البته تزریق مجدد آب به سفرههای زیرزمینی هستند.