printlogo


مهم‌ترین تهدیدات فضایی که می‌تواند حیات ما را در كره زمین به چالش بكشد
خطر بالای سر شماست
کدام روز است که تلویزیون و رادیو را روشن کنید و خبری از جنگ و جنایت و سیل و زلزله و دیگر بلایای انسانی و طبیعی در گوشه و کنار این دنیا نشنویم؟ هر روز آن قدر خبرهای گوناگون از مشكلات مردم و مسائل بین‌المللی در گوشی‌هایمان می‌خوانیم و می‎شنویم که شاید وقتی صحبت از خطرات فضایی مثل خطر جدی برخورد احتمالی یک سیارك به زمین به میان آید اتفاقی لوکس و هالیوودی به‌نظر برسد. اما در شرایطی كه زندگی ما كاملا به فضا و فناوری‎های فضایی وابسته است، این فقط یكی از تهدیدهایی است كه زمین و فناوری‎های زمینی از سوی فضا با آن روبه‎رو هستند. مقابله با این خطرات نیازمند همكاری‎های بین‌المللی و تخصیص بودجه‎های كافی و پیوسته است. در همین خصوص آبان‌ امسال، شهر سویل در اسپانیا میزبان وزرای علوم كشورهای عضو سازمان فضایی اروپا (اِسا) خواهد بود. هدف این نشست بررسی اولویت‎ها و بودجه‎بندی فعالیت‎های سه سال آینده این سازمان است. مهم‎ترین برنامه این نشست تدوین برنامه جامع 200 میلیون یورویی برای ایجاد سامانه دفاع سیاره‎ای خواهد بود. در این بین اگر تمام كشورهای عضو با این برنامه موافق نباشند، بودجه كمتری دریافت خواهند كرد. مقابله با كدام تهدیدها در اولویت است و در مورد كدام یك از تهدیدات دیگر ناچاریم امیدوار باشیم كه اتفاق نیفتد! سازمان فضایی اروپا سازمانی مستقل از اتحادیه اروپاست كه رویدادهایی مثل برگزیت یا خروج بریتانیا از اتحادیه اروپا تاثیری در فرآیندهای آن ندارد. به طور كلی خطرات فضایی را به سه گروه اصلی ‌ می‎توان تقسیم‌بندی و راهكارهای مقابله با آنها را بررسی كرد. در ادامه با این سه خطر اصلی و تبعات رخداد آن بیشتر آشنا می‌شوید. منبع: the Guardian

زباله‎های بی‌شمار فضایی
خطر زباله‏های فضایی، از پیامد ساخته‌ها و مهندسی‌های خود ما انسان‏ها در فضا ناشی می‌شود. با شروع مسابقه فضایی آمریكا و شوروی سابق در نیمه دوم قرن بیستم و به دنبال آن پیوستن سایر كشورها به باشگاه كشورهای صاحب فناوری پرتاب ماهواره، خواه‌ناخواه موشك‎های زیادی وارد مدار زمین شدند. این در حالی است كه اوایل عصر فضا كسی به سرنوشت ماهواره‎ها پس از پایان ماموریت‎شان اهمیت نمی‎داد و تصور می‎شد فضا به اندازه كافی بزرگ است. البته این جمله در مورد كل عالم صادق است اما مدارهای اطراف زمین تهی‎ناپذیر نیستند. در حال حاضر تخمین زده می‎شود بیش از یك میلیون زباله فضایی با ابعاد بزرگ‌تر از یك سانتی‏متری در مدار زمین وجود دارد. نیمی از این زباله‎ها حاصل آزمایش ضدماهواره‎ای چین در سال 1386/ 2007 است. چین در جریان آن آزمایش یكی از ماهواره‎های خود را با موشك منهدم كرد و متعاقب آن برخورد تصادفی بین ماهواره از كار افتاده روسی و ماهواره‎ آمریكایی در سال 1388/2009 نیز رخ داد.
هركدام از این زباله‎های فضایی ممكن است به ماهواره‏های دیگر برخورد كنند و با آسیب وارد كردن به آن‎ها صدها هزار زباله فضایی جدید ایجاد شود. در همین رابطه مهندسان هوافضا درباره سندرم كسلر (Kessler syndrome)  هشدار می‎دهند؛ سناریویی كه می‌گوید چگالی اشیا در مدار پایین زمین (LEO) می‌تواند آنقدر بالا برود كه برخورد بین اشیا، آبشاری از برخوردهای بعدی را به همراه داشته باشد. به این ترتیب آن قدر زباله در این مدار زیاد می‎شود تا جایی كه دیگر نمی‎توانیم ماهواره‎ای در این مدار قرار دهیم؛ زیرا هر ماهواره‎ای كه پرتاب كنیم به دلیل این برخوردها آسیب می‎بیند و باعث به وجود آمدن زباله‎های فضایی بیشتری می‎شود و شرایط را خطرناك‎تر خواهد كرد. سازمان فضایی اروپا مدت‎هاست به دنبال جلوگیری از بروز سندرم كسلر بوده اما پیشرفت آهسته‎ای داشته است. بخشی از آن به‌دلیل نبود قوانین سختگیرانه در این زمینه است. اسا به دنبال تغییر قوانین بین‎المللی فضاست. به این ترتیب هر ماهواره‎ای كه پرتاب می‎شود، در پایان ماموریتش باید مدار را ترك كند و اگر نتواند این كار را انجام دهد باید هزینه پیمانكار صنعتی كه ماهواره را برایشان برمی‎دارد، پرداخت كند. به دنبال این طرح شركت‌های نوپا نیز برای ایده‎پردازی و انجام این ماموریت به كمك متخصصان این حوزه شكل خواهند گرفت.
با این حال ایلان ماسك با پروژه استارلینك قصد دارد مجموعه بزرگی از 12هزار فضاپیما در مدار نزدیك زمین برای پوشش جهانی اینترنت مستقر كند. بسیاری از شركت‎های خصوصی نیز برنامه‎های مشابهی دارند. همه این برنامه‌ها در مجموع زباله‏های فضایی را بیشتر می‌كند. در چنین شرایطی خطر بروز سندرم كسلر بیش از هر زمان دیگری نگران‌كننده و جدی به نظر می‎رسد.



آب‎وهوای فضایی
بزرگ‎ترین توفان خورشیدی 160 سال پیش در دهم شهریور 1238 رخ داد. مجموعه‎ای از فوران‎های سطح خورشید كه در عرض‎های جغرافیایی بالاتر از 65 درجه باعث شكل‎گیری شفق‎های قطبی می‎شوند، به‌قدری قوی بود كه تا نزدیكی خط استوا نیز قابل مشاهده بودند. برخورد این توفان با میدان مغناطیسی زمین باعث از كار افتادن قطب‌نماها، القای جریان‎های الكتریكی شدید در سیم‎های تلگراف و در نتیجه وارد شدن شوك به متصدی‎های تلگرافخانه‎ها، آتش گرفتن برخی ادارات و تجهیزات‌شان و از كار افتادن سیستم ارتباطی شد. تنها سرنخ این پدیده رصدهای منجم آماتور انگلیسی ریچارد كارینگتون بود كه شراره‏های خورشیدی را از رصدخانه‎اش در ردهیل رصد می‎كرد. این اولین رصد شراره‎های خورشیدی و مشاهده تاثیر آب‎وهوای فضایی و خطرشان برای فناوری‎های الكترونیكی بود. به فعالیت سطح خورشید و تاثیری كه در محیط بین سیاره‎ای برجای می‎گذارد آب‎وهوای فضایی گفته می‎شود و می‎تواند به ماهواره‎ها و شبكه‏های برق آسیب جدی وارد كند.
توفان خورشیدی سال 1368/ 1989 حدود ده میلیون دلار خسارت به شبكه برق كبك و برخی مناطق شمالی ایالات متحده وارد و برق شش میلیون نفر را به مدت 9 ساعت قطع كرد.
مشاوران اقتصادی و سیاسی بریتانیا برای سال 1396/2017 تاثیر خسارت ناشی از اختلالات سامانه ماهواره‎ای ناوبری جهانی مانند گالیلئو یا جی‎پی‎اس را برای پنج روز حدود 2/5 میلیارد پوند برآورد كردند. بنابراین خطرات حاصل از آب‏وهوای فضایی را باید جدی بگیریم. ماهواره‏هایی كه در حال حاضر وظیفه دریافت این اطلاعات را از فضا دارند به پایان عمر خود نزدیك می‎شوند و باید به صورت جدی‏تری به فكر جایگزینی آنها باشیم. برای مثال بریتانیا 22 میلیون یورو برای ماموریت نقطه پنجم لاگرانژی در سال 1395 /2016 تصویب كرد. این سفینه فضایی در فاصله 10 میلیون كیلومتری زمین كه ۶۰درجه پشت مدار حركت انتقالی زمین به دور خورشید قرار دارد، قرار خواهد گرفت و فضای بین زمین و خورشید را رصد خواهد كرد. این پروژه در هنگام خطر هشدار می‎دهد تا محموله‏ها و سیستم‎های حیاتی حساس در مكانی امن قرار گیرند و بعد از برطرف شدن خطر دوباره فعال شوند.


سیارك‎های نزدیك زمین
سوم مرداد امسال سیاركی به قطر حدود صدمتر از فاصله بسیار نزدیكی از كنار زمین عبور كرد. مسیر عبور این سیارك فقط یك‌پنجم زمین تا ماه با ما فاصله داشت كه در ابعاد نجومی از تار مو هم به ما نزدیك‏تر باید محسوبش كرد! اگر آن سیارك به زمین برخورد می‎كرد، ویرانی‎های حاصل از آن غیرقابل تصور بود. اخترشناسان به سیارك‏هایی در این ابعاد «قاتلان شهر» (City Killers) می‎گویند. علت این نامگذاری هم مشخص است. 27 بهمن 91 را احتمالا به خاطر می‌آورید. آن روز شهابسنگی تقریبا 20 متری در ارتفاع 30كیلومتری آسمان چلیابینسك روسیه منفجر شد (تصویر بالای همین صفحه). موج انفجار آن به قدری قوی بود كه شیشه ساختمان‎ها فروریخت و حدود 1500 نفر صدمه دیدند. حالا تصور كنید اگر به جای آن سیارك كه قطعاتش در دریاچه و مناطق جنگلی سیبری سقوط كرد، سیارك سوم مرداد در آسمان چلیابینسك ظاهر می‎شد، احتمالا تمام شهر را با خاك یكسان می‎كرد.
ولی خبر خوشحال‌كننده این كه ما اولین نسل ساكنان كره زمین هستیم كه برای مقابله با این خطر، كاری از دست‌مان برمی‌آید. در اوایل دهه 2000 میلادی گروهی از متخصصان برای بررسی بهترین راهكار مقابله با برخورد سیاركی با زمین دور هم جمع شدند. راهكارهای ارائه‌شده تا حدودی تخیلی بود؛ مثل تابش نور به سیارك، چون نور از سطح بازتاب می‎شود و به‌تدریج باعث تغییر مدار سیارك خواهد شد یا این‌كه ترسناك بود؛ برای مثال پیشنهاد شده بود تا با سلاح هسته‎ای بخشی از سیارك مورد نظر را ذوب كنیم تا براثر حرارت ایجاد شده سیارك به مدار جدیدی منتقل شود. عملی‏ترین ایده مطرح شده روش ضربه‌گیر جنبشی (kinetic impactor) بود. به این ترتیب كه فضاپیمایی سراسیمه به سیارك هدف برخورد كرده و با انرژی منتقل‌شده ناشی از ضربه، سیارك در مدار جدیدی قرار گیرد.
در همین راستا ناسا قصد دارد سال آینده یكی از بزرگ‎ترین ماموریت‌های تا به امروز خود یعنی «آزمون هدایت سیارك دوتایی» ( Double Asteroid Redirection Test)  كه به اختصار دارت (Dart) خوانده می‌شود را راهی فضا كند. در این ماموریت آزمایشی ناسا با هدف كوبیدن ماهواره‎ای به سیارك 65803 دیدیموس (65803Didymos) و انحراف آن از مدارش تلاش می‌كند تا به راه‌حلی اضطراری برای مقابله با خطر احتمالی برخورد سیارك‌ها با زمین دست یابد. با برخورد دارت و سیارك، اطلاعات ضروری از دست خواهند رفت و برای بازیابی آنها از فضاپیمای هرا (Hera)  استفاده خواهد شد. مدارگرد بدون سرنشین هرا از ماموریت‎های اصلی سازمان فضایی اروپاست كه در صورت تامین بودجه، اطلاعات لازم و كافی مانند تركیب و ساختار فیزیكی سیارك، برای عملی‌شدن برنامه دفاع سیاركی را پس از برخورد جمع‎آوری می‏كند. بدون ماموریت هرا، ماموریت دارت ناسا ارزش زیادی نخواهد داشت، زیرا اطلاعات دقیق علمی را در جریان برخورد از دست خواهیم داد و فقط می‎توانیم امیدوار باشیم برخورد به‌درستی صورت گرفته باشد و به كمك تلسكوپ‎های زمینی تغییرات مداری را اندازه‎گیری كنیم. از دیگر ماموریت‎های هرا، بررسی آب‎وهوای فضایی و جمع‎آوری زباله‎های فضایی خواهد بود. نه تنها ماموریت‎های دارت ناسا و هرای اسا مكمل یكدیگرند بلكه باعث كاهش هزینه‎ها نیز می‎شود.