23 سال پس از پخش اولین قسمت از سریال امام علی، هنوز این مجموعه بهترین تصویر را از زمانه زندگی امیرالمومنین به ما میدهد
مولا به روایت «امامعلی»
21 آبان 1370، وقتی فیلمبرداری سریال امام علی آغاز شد شاید هیچ كس فكرش را هم نمیكرد كاری كه با برآورد اولیه 27 میلیون تومان، جلوی دوربین رفته، تبدیل به سریالی ماندگار و تاثیرگذار شود. اما این اتفاق، پنج سال بعد وقتی اولین قسمتهای آن روی آنتن شبكه اول رفت، افتاد. خیلیها تصور نمیكردند این سریال با 17 قسمت اینقدر دیدنی و جذاب باشد كه بعد از 23 سال هنوز هم بیننده دارد. دیالوگهایی كه میرباقری و حسین پناهی روزها و ماهها برایش زحمت كشیدند نه اینقدر پیچیده و فلسفی، نه آنقدر ادبی و سنگین است و در حد فهم عموم نوشته شده بدون اینكه حرمت كلام شكسته شود. دیالوگها بیشتر به شعر میماند و بی شباهت به نثر نهجالبلاغه و صنعت سجع موجود در آن نیست. حاصل زحمت میرباقری و گروهش هنوز هم جزو آثار پر فروش محصولات سروش است. این سریال در ماه رمضان از یكی از شبكهها روی آنتن میرود و تكه تكه پلانهایش به عنوان مرجع در مراسم روزها و شبهای قدر و شهادت امام علی (ع) به كار برنامه سازان تلویزیونی میآید. حالا پس از نزدیك به سه دهه از آغاز ساخت این سریال، نگاهی كرده ایم به زیر و بم آن و نكاتی كه شاید درباره این مجموعه ندانید.
احسان ناظم بکایی
چرا سریال امام علی به عنوان یك اثر تلویزیونی مهم است؟
معجزه میرباقری
سریال امام علی یكی از ركوردداران همیشگی تاریخ تلویزیون است. چه از نظر تعداد بازیگران و چه از نظر بودجه و تولید و خیلی چیزهای دیگر كه اینجا بخشی از مهمترینهایش را آورده ایم.
اولین از سری مذهبی- تاریخی
اولین دكور تاریخی زمان اسلام در شهرك سینمایی غزالی برای این سریال ساخته شد و بعدها به عنوان لوكیشن اصلی اغلب پروژههای مذهبی استفاده شد. بسیاری از چهرههای تاریخی را هم برای اولین بار در این سریال دیدیم. چهره اشخاصی مثل یزید، معاویه، عمروعاص، ابن ملجم، طلحه و زبیر و ... كه شاید قدیمی ترها در تعزیه دیده بودند و ما فقط در كتابها خوانده بودیم برایمان دیدنی شد. این اولین دیدنها باعث ماندگاری نقشها در خاطره شد و در كنارش با شخصیتهای دیگر تاریخی مثل خالدبنولید و قطام و مروان هم آشنا شدیم.
كارگردان 33 ساله
وقتی میرباقری تولید امام علی(ع) را آغاز كرد، 33 سال بیشتر نداشت و این هنوز هم یك ركورد به حساب میآید و شاید اگر الان كسی در این سن و سال بخواهد چنین مجموعهای را كارگردانی كند دیگران با تردید به او نگاه كنند.
شاید اگر انقلاب فرهنگی نمیشد، این سید اهل خیج شاهرود با مدرك مهندسی معدن پلیتكنیكش، در یكی از معادن این كشور مشغول كار بود اما چند سال تعطیلی دانشگاهها باعث شد تا میرباقری سال 59 وارد تئاتر شود. سال61 وقتی هنوز 25 سالش نشده بود پایش به تلویزیون باز شد. ایوان مدائن را نوشت و در آن كار بازی كرد. تله تئاترهای آئینه خیال، اسكندر، شاه مغلوب را كارگردانی كرد.
سال65 سریال عجیب و تاریخی گرگها را ساخت كه زمان و مكانی خیالی داشت و این نگاه به تاریخ برای اولین بار توسط او انجام شد. سال 70 رعنا را روی آنتن برد و با یك ساختار پیچیده و روایت عشق و عاشقی در فلاشبك، اولین بار پرویز پرستویی را به تلویزیون معرفی كرد.
فقط 17 قسمت
كل سریال امام علی 17 قسمت است، هر چند شاید به نظر ما خیلی طولانی تر از اینها باشد. شخصیتپردازی به شكلی انجام شده كه هنوز هم آنها را به یاد داشته باشیم و چهرههای منفی فقط در حد یك تیپ نباشند. بعضی از نقشها به خصوص شخصیتهای منفی، خواص متافیزیكی و فرامتنی داشتند. عمروعاص خود شیطان بود، آینده و عاقبتش را میدانست و حتی دانستن و اجرای تئاتر آنتیگون هم وجوه فرامتنی او را نشان میداد. قطام هم نشانهای از زنان اغواگری بود كه همه مردان را شیدای خود میكنند؛ از ولید و وردان گرفته تا ابن ملجم و اشعث.
این دیالوگهای جادویی
در جایی از سریال، عمروعاص با كنایهای خاص به معاویه میگفت: «برادریم؟» همین یك عبارت كوتاه، از گذشته این دو شخصیت، پدران و مادران شان نشانههایی میداد. یا در جایی دیگر عمروعاص برای رهایی یزید از دست تعلیمات پدرش، معاویه میگفت:«ابایزید! سیاست بیماری میانسالی است». یا وقتی معاویه برای عدهای از یارانش، سفرهای شاهانه ترتیب داده بود، میگفت:«این ران ملخ سفره معاویه است». عباراتی كه كاملا قابلیت ضرب المثل شدن را هم داشتند. لحن متنوع ادای دیالوگها هم قابل توجه بود. ولید، لحن تندی داشت و با تاكید خاص مدام میگفت:«مسألتن» وعمروعاص با لحن پركش و غمزه اش در ماجرای حكمیت، ابوموسی را گول میزد كه:«پرنده عرش كجا و چرنده ارض كجا؟» این دیالوگها بارها توسط میرباقری و حسین پناهی، چكش خرده بودند. دو نفری كه هر دویشان روحیه سركش روستایی داشتند؛ اولی از روستای خیج شاهرود آمده بود و دومی هم فرزند دژكوه سوق كهگیلویه و بویراحمد.
اگر به تیتراژ سریال امام علی نگاه كنید، نامهای بسیاری را میبینید كه دیگر بین ما نیستند
جای خالی عمروعاص
سریال امام علی از نظر تعداد اموات هم ركورددار است و بازیگران مشهور بسیاری را میتوان نام برد كه در آن هنرنمایی كردند و حالا بین ما نیستند که جمشید مشایخی آخرین نفر آنهاست.
البته در این سریال، چهرههای زیادی هم به ما معرفی شدند. از فرهاد اصلانی و ویشكا آسایش گرفته تا محمدرضا شریفی نیا و پرویز پرستویی كه با این سریال دیده شدند.
موسیقی سریال امام علی هنوز هم زنده است
آن یار كه عاشق جمالش شده ام
موسیقی تیتراژ امام علی(ع) تا چند قسمت اول، آوازی نداشت اما ناگهان از قسمتهای میانه سریال، آوازی عربی با لهجه ایرانی شنیده شد:«كل صبح وكل اشراق ایا / تبك عینی به دمع مشتاق ایا». صدیق تعریف كه اسمی عجیب داشت وكمتر شناخته شده بود، پنج بیت میخواند كه سه بیتش عربی بود و دو بیتش فارسی و این دو بیت فارسی، ترجمه دو بیت آخرعربی بود. كار آنقدرگل كرد كه خیلیها بدون آن كه معنای آن را متوجه شوند و بدانند این ابیات و موسیقی برای 500 سال قبل و متعلق به عبدالقادرمراغهای است، آن را از بركردند. فرهاد فخرالدینی در دو سال و نیم و با حدود ده میلیون تومان، موسیقی این سریال را ساخت.
۵ سال
از شروع ساخت تا پخش اولین قسمت سریال، پنج سال طول کشید. میرباقری در این بین فیلم آدمبرفی را هم ساخت
۲۷ میلیون تومان
بودجه سریال امامعلی در آغاز دهه هفتاد، این مقدار بود حالا با این پول حتی یک پراید هم نمیتوان خرید!
۱۷ قسمت
این سریال تنها 17 قسمت داشته که زمان هر کدام نزدیک به یک سال
بوده است