خاک غریب

93 سال از تخریب بقیع گذشت

خاک غریب

روایتش برای خیلی از ماها تكراری است. روایت پدر، مادر یا دوست و آشنایی كه گذرش به حج عمره یا واجب خورده و بعد هم گریزی كه به قبرستان بقیع زده‌اند. ادامه روایت را هم كه بارها و بارها شنیده‌ایم. فضا و شخصیت‌ها و كبوترهایش هم بارها و بارها دست‌مایه عكاسان و طراحان و گرافیست‌ها قرار گرفته تا برای خلق آثار مرتبط و ایام مناسبتی از شهادت امام صادق(ع) گرفته تا سایرین مورد استفاده قرار گیرد. عكس‌هایی كه البته بیشترشان هم به صورت پنهانی گرفته شده‌اند. حالا دیگر حدس زده‌اید كه داریم در مورد قبرستان بقیع حرف می‌زنیم. امروز سالروز تخریب بقیع است.


چرا مهم است؟
حرف آخر را همین اول بزنیم. «بقیع» قدیمی‌ترین قبرستان مسلمانان است؛ یعنی اگر بحث‌های عقیدتی و دینی را هم كنار بگذاریم و صرفا از نظر تاریخی هم به موضوع نگاه كنیم، این قبرستان به‌شدت مهم است. بگذریم از این‌كه آرامگاه پدر و مادر رسول خدا(ص) و بسیاری از اصحاب و یاران پیامبر(ص) به اضافه چهار امام شیعه(ع) هم در این قبرستان قرار دارد. تنها مرور نام بعضی از كسانی كه در این قبرستان به خاك سپرده شده‌اند هم وزن و اهمیت تاریخی و اعتقادی آن را نشان می‌دهد: امام حسن مجتبی(ع)، امام سجاد(ع)، امام محمدباقر(ع)، امام جعفر صادق(ع)، عبدا... بن‌عبدالمطلب پدر پیامبر(ص)، آمنه مادر پیامبر(ص)، حلیمه سعدیه مادر رضاعی پیامبر(ص)، ام‌سلمه همسر پیامبر(ص)، عباس بن عبدالمطلب عموی پیامبر(ص)، صفیه عمه پیامبر(ص).
چقدر قدیمی است؟
این منطقه پیش از اسلام یك زمین بزرگ در حاشیه شهر یثرب بوده است كه حالا آن را با نام مدینه می‌شناسیم. آن‌طور كه منابع تاریخی می‌گویند دفن اموات در این ناحیه از همان سال‌های نخست هجرت پیامبر(ص) به مدینه آغاز شده است. این مكان منطقه‌ای بوده كه در نزدیكی مسجدالنبی(ص) و اطراف شهر قرار داشته و گیاهان و درختچه‌های مختلفی در آن روییده بودند. نام بقیع هم از نظر لغوی به زمینی گفته می‌شود كه محل رویش گیاهان است.
فقط قبرستان بوده؟
هرچند به مرور اموات مسلمانان در این ناحیه دفن شده است اما به تدریج كسانی هم در كنار این قبرستان سكونت گزیدند و در مجاورت آن خانه بنا كردند. عمده ساكنان منطقه بقیع، مسلمانانی بودند كه برای فرار از آزار و اذیت مشركان از مكه به مدینه مهاجرت كردند. عقیل برادر حضرت امیر(ع) را حتما می‌شناسید. همان كسی كه حضرت علی(ع) درخواست كمك او از بیت‌المال را با آهن گداخته پاسخ گفته بود. خانه جناب عقیل در همین منطقه بقیع بوده است. گفته شده خود حضرت امیر(ع) هم بنایی در بقیع برای اقامت ساخته بود. بنایی كه بعدها توسط امام سجاد(ع) هم مورد استفاده قرار می‌گیرد. بیت‌الاحزان هم كه حضرت امیر(ع) برای سوگواری حضرت زهرا(س) احداث كرده بود در منطقه بقیع قرار داشته. التفات دارید؟! بخش مهمی از تاریخ اسلام در این منطقه است.
چه زمانی تخریب شد؟
بقیع طی زمان چند بار تخریب شده است، اما تخریب اصلی آن به هشتم شوال 1344 هجری قمری باز می‌گردد. این تاریخ به تاریخ شمسی تقریبا برابر با اردیبهشت 1305 هجری شمسی می‌شود؛ 93 سال قبل!
چرا تخریب شد؟
تخریب بقیع نتیجه یك سری اتفاقات و كشمكش‌هایی است كه در نهایت بعد از یك قرن مجال فرمانروایی پیدا می‌كند. خلاصه قضیه این است كه مناطق مركزی و شمالی عربستان و منطقه حجاز مدتی بین دو خاندان مهم دست به دست می‌شده. یكی از اینها به حكومت عثمانی وقت نزدیك بوده و دیگری هر از گاهی با تحریك انگلیسی‌ها موش می‌دوانده. این خاندان دوم كه با تحریك انگلیسی‌ها موش می‌دوانده یكی دو باری هم به سفارش عثمانی، كیسه مبسوطی به تنش كشیده می‌شود. در نهایت اما كار این خاندان دوم بالا گرفته و سرزمین‌های خاندان قبلی را از دست‌شان بیرون كشده و سرزمین‌های تكه‌پاره و قبایلی عربستان و حجاز را یكپارچه كنار هم می‌گذارد. این خاندان همین خاندان آل‌سعود است كه در حال حاضر هم بر این سرزمین حكمرانی می‌كند. سردمدار آل‌سعود فردی بوده به نام عبدالعزیزبن‌سعود. پدر جناب ملك‌سلمان كه پادشاه فعلی عربستان است. اجداد جناب عبدالعزیز هم پیش از این با محمدبن‌عبدالوهاب كه به‌شدت عقاید سلفی دارد از قدیم نزدیك بوده‌اند و آل‌سعود هم حسابی زیر پر و بال پیروان عبدالوهاب را در این مدت گرفته بودند. خلاصه كه قدرت سیاسی به مرور به‌دست آل‌سعود می‌افتد و دستگاه دینی آل‌سعود هم عقاید سلفی پیروان محمدبن‌عبدالوهاب بوده. كار دستگاه عبدالعزیز بالا می‌گیرد و با فتوحات جدید، قلمرو حاكمیتش هم گسترده می‌شود. 94 سال قبل نیروهایش به مدینه حمله می‌برند و آن را تصرف می‌كنند.
تقریبا شش ماه بعد از تصرف هم مفتی‌های دستگاه دینی آل‌سعود كه امروز آنها را به نام وهابیت می‌شناسیم، رای به تخریب گنبد و بارگاه‌های بقیع و یكسان كردن این قبرستان قدیمی با خاك می‌دهند. این‌گونه می‌شود كه تقریبا در اردیبهشت 93 سال قبل این قبرستان منهدم می‌شود. به همین سادگی بخش مهمی از تاریخ صدر اسلام منهدم شد و از بین رفت. مهم‌ترین بخش قبرستان كه بارگاه ائمه بقیع بود در این اتفاق به كلی از بین رفت. جالب است بدانید آخرین ضریحی كه روی قبر ائمه بقیع بوده توسط ایرانیان و در اصفهان ساخته شده است.
واكنش‌ ایرانی‌ها چه بود؟
در ایران حمله وهابیون به مدینه با واكنش شدید چهره‌هایی مانند شهید مدرس روبه‌رو شد. آیت‌ا... مدرس كه در این زمان نماینده مجلس شورای ملی بود، كمیسیونی را هم برای بررسی این موضوع تشكیل داد. دولت ایران هم به‌دلیل هتك حرمتی كه هنگام حمله وهابیت به مدینه رخ داده بود 16 صفر آن سال را(1304 شمسی) عزای عمومی اعلام كرد. در نهایت ۱۰ مهر ۱۳۰۵ هجری شمسی پیشنهاد تشكیل كمیسیون در مجلس ایران به تصویب رسید. در اسناد درباره این كمیسیون چنین می‌خوانیم: «كمیسیونی مركب از دوازده نفر از شعب شش‌گانه مجلس تحت عنوان (كمیسیون حرمین شریفین) تشكیل و با شركت دولت در قضیه ظهور طائل وهابیه و تجاوزات مستقیم و غیرمستقیم آنها و تعیین تکلیف آتیه خطه حجاز مطالعات لازمه نموده نتیجه را به مجلس اطلاع دهند كمیسیون مزبور به توسط دولت می‌تواند لدی‌الاقتضا با مقامات روحانیت و دول اسلامی مذاكره نموده نشریات آنها را جلب نمایند، عضویت كمیسیون مزبور مانع عضویت دو كمیسیون دیگر مجلس
 نخواهد بود.»