برای این كه بتوانیم هلال ماه را در شامگاه بیست‌ونهیمن روز ماه مبارك رؤیت كنیم، بایستی كره ماه دست‌كم بیشتر از 11 ساعت و 40 دقیقه از لحظه واقع شدنش در میان خورشید و زمین گذشته باشد. منجمان به این لحظه «ماه نو» (New Moon) می‌گویند. شرط دیگر این است كه بیش از حدود هفت درجه در آسمان از خورشید فاصله گرفته باشد تا اصولا هم هلال نازكی در اثر بازتاب نور خورشید روی كره ماه تشكیل شده باشد و هم آن قدر از خورشید فاصله گرفته باشد كه شدت نور آفتاب مانع از رؤیتش در روشنایی آسمان بلافاصله پس از غروب خورشید نباشد.
همچنین باید اختلاف دست‌كم بیشتر از نیم‌ساعت بین زمان غروب خورشید تا غروب ماه داشته باشیم تا مجالی برای یافتن هلال باریك پس از غروب خورشید در آسمان باشد. به‌علاوه این هلال باید ارتفاع كافی و بیشتر از پنج‌شش درجه از افق مغرب داشته باشد و همچنین بیش از 5/0 درصد از قرص كره ماه در قالب هلالی باریك روشن باشد تا ضخامت كافی برای تفكیك شدن و مشاهده‌پذیربودن در چشمی تلسكوپ یا دوربین دوچشمی را داشته باشد. رسیدن به این شرایط برای رؤیت‌پذیری هلال همراه با بسیاری از پارامترهای نجومی تخصصی، در طول ده‌ها سال مطالعه منجمان روی ویژگی‌های هلال ماه‌های مختلف به دست آمده است.
تلاش برای دیدن دشوارترین هلال
هلال ماه و تعیین شرایط رؤیت‌پذیری آن از پیچیده‌ترین و جذاب‌ترین حوزه‌هایی است كه رصدگران آسمان شب در بسیاری از نقاط جهان به آن می‌پردازند. برای اخترشناسان همواره جالب توجه بوده كه نازك‌ترین و سخت‌ترین هلالی كه قابل رؤیت با چشم غیرمسلح یا تلسكوپ است، از نظر نجومی چه پارامترهایی می‌تواند داشته باشد.
در این میان منجمان مسلمان از صدر اسلام با توجه به تأكید پیامبر اكرم (ص) و ائمه معصومین (ع) مبنی بر لزوم آغاز و پایان مبارك رمضان با رؤیت هلال، با چالش پیش‌بینی رؤیت‌پذیری هلال در شامگاه بیست و نهم هر ماه قمری به منظور استخراج پیشاپیش تقویم سالانه روبه‌رو بوده‌اند و بر این اساس طی چند قرن به ضوابط و معیارهایی برای رؤیت‌پذیری هلال با چشم غیرمسلح رسیده‌اند.
مثلا اخترشناسی به نام طارق ابن عبدالعزیز در قرن دوم هجری براساس مطالعاتش به این نتیجه رسیده بود كه اگر بین زمان غروب آفتاب تا غروب هلال دست‌كم ۴۸ دقیقه (معادل ۱۲ درجه) و جدایی زاویه‌ای ماه از خورشید بیشتر از ۱۱/۲۵ درجه باشد، در این صورت می‌توان هلال ماه را با چشم غیرمسلح رؤیت كرد. در نظر داشته باشید حدود هزار سال پیش واحدهای زمان برای اخترشناسان به صورت دقیقه و ثانیه مطرح نبود و آنها زمان بین غروب خورشید و ماه را به جای دقیقه، بر حسب زاویه قوسی كه هلال ماه در آسمان بر حسب درجه می‌پیمود اندازه‌گیری می‌كردند.
منجمان دیگری همچون عبدا... مرزوی، محمدابن جابر بتانی، عبدالرحمان خازنی، خواجه نصیرالدین طوسی و ابوریحان بیرونی نیز معیارهای خاص خود را در تعیین ویژگی‌های رؤیت‌پذیری هلال ماه داشتند و جالب است بدانید ركوردهای مربوط به این معیارها با گذشت زمان بهبود یافته است. یعنی در هر دوره‌ای اخترشناسان توانسته‌اند هلالی با پارامترهای نجومی دشوارتر را نسبت به منجمان گذشته رصد كنند و ركوردهای رؤیت هلال را بهبود ببخشند.
در دوران مدرن و با كشیده‌شدن پای دوربین‌های دوچشمی و تلسكوپ‌ها به مقوله رؤیت هلال نیز این ماجرا ادامه یافته است. در واقع منجمان در قرن بیستم و در دو دهه اخیر توانسته‌اند با دیدن هلال‌های بسیار باریك از پشت تلسكوپ، هلال‌هایی كه از نظر خازنی و خواجه نصیر و ابوریحان غیرقابل رؤیت تلقی می‌شد را امروزه با تلسكوپ رؤیت كنند و به این ترتیب به معیارهای جدید و قابل اعتمادتری در رؤیت هلال دست یابند.
برای مثال اخترشناسی به نام ماندر (Maunder) براساس مطالعاتش به این نتیجه رسیده بود كه دو پارامتر ارتفاع ماه و اختلاف سمت ماه و خورشید در لحظه غروب خورشید برای تعیین رؤیت‌پذیری هلال ماه بسیار مهم است. ماندر معتقد بود در صورتی كه در لحظه غروب خورشید هلال ماه درست بالای قرص خورشید باشد، حداقل ارتفاع لازم ماه برای رؤیت‌ شدنش 11 درجه باید باشد.
محمد الیاس، اخترشناس مالزیایی نیز معتقد است حد جدایی زاویه‌ای رؤیت هلال با چشم غیرمسلح 5/10 درجه است و با درنظر گرفتن تاثیر عرض جغرافیایی، حداكثر مدت مكث هلال برای رؤیت ‌شدن در عرض‌های جغرافیایی گوناگون را در معیار خودش با ضوابطی ارائه كرده است. رصدخانه سلطنتی گرینویچ، رصدخانه آفریقای جنوبی و اخترشناسانی همچون برنارد یالوپ، خالد شوكت و محمد شوكت عوده نیز معیارهایی را با بهره‌گیری از فرمول‌ها و محاسبات ریاضی متكی بر مشخصه‌های نجومی ماه ارائه داده‌اند. نكته مهم این است كه در معیارهای رؤیت هلال در دوران معاصر، علاوه بر پیش‌بینی رؤیت‌پذیری هلال با چشم غیرمسلح، ضوابط مربوط به پیش‌بینی دیده‌ شدن هلال با دوربین دوچشمی و تلسكوپ نیز لحاظ شده است. اكنون با دقتی بی‌سابقه در تاریخ می‌توان پیش‌بینی كرد كه هلال ماه از كجا، چطور و با چه شرایطی دیده می‌شود.
معیارهای ایرانی رؤیت هلال
در سال‌های اخیر با پیشرفت دانش نجوم در ایران و تنوع یافتن شیوه‌های پیش‌بینی رؤیت هلال ماه، معیارهای بسیار دقیقی برای پیش‌بینی رؤیت‌پذیری هلال ماه از سوی مراكزی همچون مركز تقویم موسسه ژئوفیزیك دانشگاه تهران و همین‌طور از سوی منجمان و كارشناسان برجسته ایرانی نظیر استاد محمدرضا صیاد، مهندس سید محسن قاضی‌میرسعید (ركورددار جهانی رؤیت هلال ماه در پارامتر سن)، دكتر سید جلیل‌الدین فاطمی، حمیدرضا گیاهی‌یزدی، علیرضا حكیمی، امیر حسن‌زاده و مهندس سیدقاسم رستمی ارائه شده و حتی اپلیكیشن‌های پیش‌بینی‌كننده دقیقی از سوی فناوران ایرانی در این زمینه ارائه شده است.
اگر مایلید با جزئیات هر یك از این معیارها و روش محاسبات پارامترهای مربوط به هلال ماه بیشتر آشنا شوید به كتاب‌ها و وبگاه‌های مربوط به تقویم و رؤیت هلال ماه می‌توانید مراجعه كنید.


آیا شامگاه شنبه سوم خرداد هلال ماه دیده می‌شود؟
با نگاهی به تقویم رسمی كشور می‌بینیم پیش‌بینی مركز تقویم این بوده كه ماه رمضان 29روزه است و یكشنبه عید سعید فطر اعلام خواهد شد. اما ببینیم این اتفاق چگونه رخ خواهد داد.
اگر شامگاه شنبه 29 رمضان 1441 در شهری مانند تهران از حدود 15 دقیقه پیش از غروب آفتاب در مكانی با افق باز در جهت مغرب مستقر شوید با احتمال بالایی این هلال را می‌توانید با دوربین دوچشمی یا تلسكوپ رؤیت كنید. ما این ادعا را براساس پارامترهای نجومی این هلال و مقایسه‌اش با ركوردهای قبلی در زمینه رؤیت شدن هلال‌های مشابه مطرح می‌كنیم.
در تصویر اولی در پایین، نمای شبیه‌سازی‌شده از موقعیت هلال شوال 1441 را در نرم‌افزار استاری‌نایت‌پرو در لحظه غروب خورشید 29 رمضان 1441 به افق تهران می‌بینید. محاسبات با این نرم‌افزار نشان می‌دهد در شامگاه شنبه سوم خرداد 99 غروب خورشید ساعت 20 و 8 دقیقه و 52 ثانیه رخ می‌دهد. ارتفاع ماه از خط افق در لحظه غروب خورشید حدود 9/6 درجه، اختلاف سمت ماه و خورشید در لحظه غروب خورشید حدود 1/6 درجه، جدایی زاویه‌ای ماه از خورشید 85/9 درجه است. لحظه ماه نو كه در جریان آن مركز ماه بین زمین و خورشید قرار می‌گیرد ساعت 22 و 8 دقیقه جمعه دوم خرداد 99 رخ می‌دهد. بر این اساس در لحظه غروب خورشید حدود 22 ساعت از ماه نو گذشته است و اگر این عدد كه نزد منجمان «سن ماه» نامیده می‌شود را با ركورد سن ماه یعنی 11ساعت و 40 دقیقه‌ای سید محسن قاضی‌میرسعید مقایسه كنیم، خواهیم دید شرایط به نسبت مطلوب‌تری در مقایسه با هلال‌های ركوردی برای رؤیت این هلال خواهیم داشت.
وقتی شرایط رؤیت‌پذیری این هلال را روی پهنه ایران و در نقشه جهان در اپلیكیشن ایرانی مه‌یار با معیار مركز تقویم موسسه ژئوفیزیك و همین‌طور معیار سید محسن قاضی میرسعید بررسی می‌كنیم، می‌بینیم در شامگاه روز شنبه سوم خرداد 99 نیمه غربی كشور و به‌ویژه در استان‌هایی همچون خوزستان، ایلام، فارس و بوشهر، احتمال رؤیت این هلال با چشم غیرمسلح وجود دارد. در حالی كه برای نواحی مركزی، شمالی و شرقی كشور این احتمال بیشتر مطرح است كه هلال ماه با دوربین دوچشمی یا تلسكوپ رؤیت شود. در بررسی رؤیت‌پذیری هلال ماه شوال 1441 با نرم‌افزار اكوریت تایم (Accurate Time)  و طبق معیار محمد شوكت عوده نیز به نتیجه مشابهی می‌رسیم.
نكته جالب این‌كه همان‌طور كه در تصویر پایین می‌بینید، موقعیت سیاره زهره در آسمان كه كمی بالاتر از هلال ماه در آسمان با درخششی خیره‌كننده خودنمایی می‌كند، راهنمای خوبی برای شكار این هلال خواهد بود. با این حال بدیهی است رؤیت این هلال برای كسانی كه تجربه قبلی در زمینه دیدن هلال ماه ندارند دشوار خواهد بود، اما گروه‌های آموزش‌دیده‌ای كه از سوی ستاد استهلال با تجهیزات و دوربین‌های قوی راهی رؤیت این هلال می‌شوند قاعدتا آن را شكار خواهند كرد. در نهایت این‌كه باید منتظر اعلام نظر مراجع عظام تقلید درخصوص به اثبات رسیدن حلول ماه برای ایشان در شامگاه شنبه سوم خرداد 99 بنشینیم و آنچه گفتیم صرفا پیش‌بینی‌های نجومی در این زمینه است. پیشاپیش عید سعید فطر مبارك!