تعطیلی نیم‌بند
وضعیت تهران بحرانی‌تر از همیشه است. در سه روز گذشته آمار قربانیان كرونا در کشور بالاتر از 300 نفر بوده است، سهم تهران از قربانیان كرونا بیشتر از نصف این تعداد است. همین دیروز زهرا نژادبهرام، عضو شورای شهر پایتخت گفت: «شدت بحران به لحاظ كرونا به حدی رسیده كه باید حتما تعطیلات كامل دوهفته‌ای در پایتخت اجرا شود.» او دیگر از واژه توصیه و خواهش استفاده نكرد. چون‌ وضعیت طوری است كه این عضو شورای شهر معتقد است «حتما» باید شهر تعطیل شود.
همین هم اتفاق تازه‌ای نیست و در نیمه مهرماه، علیرضا زالی، فرمانده ستاد مقابله با كرونای تهران در نامه‌ای سرگشاده درخواست تعطیلی فوری تهران را داده بود؛ درخواستی كه منجر به تعطیلی نیم‌بند باغ‌موزه‌ها و باغ‌وحش تهران شد! نامه دوم زالی به استاندار در فاصله یك هفته از نامه اول، علاوه‌بر تكرار خواهش قبلی لحنی هشدارگونه داشت، اما شباهت مهمش با نامه اولی این بود كه تاثیری نداشت. چند روز بعد ستاد ملی مقابله با كرونا تصمیمات تازه‌ای وضع كرد و حرف از اجباری شدن استفاده از ماسك برای عموم مردم بود، تخطی از این دستور از قرار باعث جریمه افراد می‌شد، در كنار آن تصمیماتی مبنی بر محدودیت سفر از تهران اتخاذ شد، بی‌هیچ توضیحی درباره سازوكار اجرایی آن. خبرهای رسمی در حضور بی‌شمار رسانه‌ رسمی محدود به «گفته می‌شود» ‌و «شاید» و «احتمالا» ماند. اعلام شده بود سفر از تهران ممنوع است، ‌جاده‌های منتهی به شمال اما غرق در خودروها شده بود، كسی از سفر شهروندان جلوگیری نكرد و همان تصمیم هم در حد و اندازه خبر باقی ماند. این ماجرا حتی باعث ایجاد ترافیك بیشتر هم شده بود! اتفاقی كه گلایه تند سرپرست دانشگاه علوم پزشكی البرز را به همراه داشت. محمد فتحی گفت: «متولیان اجرای این امر هیچ نظارتی بر اجرای این دستورالعمل نداشته و حضورشان علاوه‌بر این‌كه سبب اجرای این دستورالعمل نشده، بلكه سبب ایجاد ترافیك در مبادی بین شهری شده‌اند. متاسفانه خودروها به مسیر خود در حال ادامه دادن بوده و برگشت داده نمی‌شوند.»
گلایه وزیر، پاسخ دولت، شهروندان تماشاگر
تعلل و كندی در تصمیم و اجرای آن آشكار است، نه حرف مردم و كارشناسان كه انگار حرف وزیر بهداشت هم به گوش تصمیم‌گیران نمی‌رسد. صدای سعید نمكی كه به گوش آنها نمی‌رسد، دلنوشته و گلایه می‌شود و در فضای مجازی دست به دست می‌چرخد. این بار اما سعید نمكی صریح‌تر از گذشته اعلام كرد كه تصمیمات او در این رابطه اجرایی نمی‌شود. او گفت: «گفتیم جاده‌ها را ببندند، چند جاده را بستند؟ چند نفر را بابت ماسك‌ نزدن جریمه كردند؟ یك اتوبوس هم به ناوگان حمل‌ونقل عمومی افزوده نشد.»
فقط یك روز پس از این انتقادات، محمود واعظی، رئیس دفتر ریاست جمهوری گلایه‌های وزیر را نشأت گرفته از «فشار زیاد روی او» می‌داند و می‌گوید «به دكتر نمكی هم توصیه می‌كنم بیشتر آرامش داشته باشند.» نكته عجیب برای شهروندان اما جدال دولتمردان در گلایه و نقد و واكنش به یكدیگر نیست، جایی است كه محمود واعظی در رابطه با محدودیت سفر در تعطیلات پیش رو به خبرنگاران می‌گوید: «ان‌شاءا... برای محدودیت سفر هفته آینده هم برنامه‌ریزی خواهیم كرد.»
بحران در مدیریت بحران
گلایه‌های وزیر بهداشت از اجرایی نشدن تصمیماتش در بدنه دولت، تعبیر به سیاسی بودن شده است. بیرون از این حوزه هم عده‌ای هستند كه باور دارند این گلایه‌ها بر شهروندان تاثیری ندارد و به نوعی آنها هم از این جدال خسته شده‌اند. در همان گلایه‌های سعید نمكی هم تناقض‌های بسیاری دیده می‌شود. به عنوان مثال در حالی كه پیش از این مسؤولان بیمارستان امام‌خمینی(ره) و مسیح دانشوری از نبود تخت خالی می‌گویند، وزیر بهداشت می‌گوید: «تخت خالی داریم و مردم را مایوس نكنید».
از شریف مطوف، كارشناس مدیریت بحران می‌پرسیم این دستپاچگی و تعلل در تصمیم‌گیری، این تناقض در گفته‌های مسؤولان در میانه بحران فراگیری، از كجا نشأت می‌گیرد؟ پاسخ او به این سوال دو كلمه است؛ «فقر آگاهی» او به جام‌جم می‌گوید: «فقر آگاهی نه‌تنها میان عامه مردم كه در سیستم مدیریت بحران هم به شكل آشكاری وجود دارد. شاید به لحاظ ساختاری كمبودی از این نظر نداشته باشیم، اما باوری به وجود افراد دانشگاهی در بدنه این مدیریت دیده نمی‌شود. این را كه چرا از افراد دانشگاهی در این میان استفاده نمی‌شود، باید از مسؤولان و تصمیم‌گیران امر پرسید اما می‌توان با تجزیه و تحلیل آمارهای موجود به راهكارهای عملی و كاربردی در این میان رسید.» این استاد دانشگاه معتقد است هر بحرانی همچون یك آزمایشگاه عملی است. «آزمایشگاهی كه به نتایجی منجر می‌شود كه از تخریب و آسیب تكرار آن جلوگیری می‌كند، اما حالا با گذشت حدود هشت‌ماه از فراگیری ویروس كرونا در كشور، همچنان از دسترسی به چنین آزمایشگاهی برای افراد دانشگاهی جلوگیری می‌شود.»
 به گفته شریف مطوف حتی تصمیم‌های خروجی از سوی مسؤولان هم ضمانتی برای اجرا و تاثیر ندارد. او می‌گوید: «این‌كه اعلام كنیم افرادی كه ماسك نمی‌زنند جریمه می‌شوند، قرار است با كدام ساز و كار اجرا شود، مصداق اعمال چنین تصمیماتی است. در رابطه با محدودیت‌های سفر هم همین گزاره صدق می‌كند. با داده‌كاوی آماری می‌توان به این نكته دست یافت كه یكی از اصلی‌ترین دلایل انتقال ویروس جا‌به‌جایی افراد ناقل است و در این میان سفر به عنوان دلیل اصلی این چرخه شناخته می‌شود. بنابراین شاید در ظاهر تصمیم به محدودیت سفر تصمیم آگاهانه‌ای باشد اما وقتی این تصمیم اجرا نشود یا ممنوعیتی برای آن در نظر نگیریم، نه‌تنها باعث قطع چرخه سرایت نشدیم كه حتی اعتماد افكار عمومی به تصمیمات این ستاد را هم خدشه‌دار كردیم و تنها باعث عصبانیت بیشتر شده‌ایم. مدیریت بحران ما در بزنگاه كنونی خود دچار یك بحران است.»
ضمانت نباشد آمار كرونا بالاتر می‌رود
انتقاد از تعلل در تصمیم‌گیری ستاد ملی مقابله با كرونا یا نبود اراده‌ای برای برخورد با متخلفان از موضوعاتی است كه در مدت اخیر پرتكرار بوده است. الهام امینی، كارشناس مدیریت بحران اما معتقد است مسائلی در این میان وجود دارد كه شرایط كنونی چكیده آن است. به باور او نبود مدیریت یكپارچه در شرایط كنونی بیش از گذشته در افزایش آمار ابتلا و مرگ و میرهای كرونا خودش را نشان می‌دهد. او به جام‌جم می‌گوید: «در حالی كه ما به لحاظ سیاسی و ساختار نظام تمركزگرا هستیم اما مدیریت شهری ما تنها چیزی كه ندارد، تمركزگرایی است. معلول كلی بالا رفتن آمار روزانه مبتلایان و قربانیان كرونا را می‌توان در همین نبود مدیریت یكپارچه جست‌وجو كرد؛ به این مفهوم كه هنوز چند ارگان درگیر با بیماری كرونا را نتوانسته‌ایم سر یك میز بنشانیم و بتوانیم یك نتیجه منطقی از این همنشینی به دست بیاوریم. همه این ارگان‌ها به صورت جزیره‌ای فعالیت می‌كنند و بالا رفتن آمار را از سر خود باز می‌كنند. نتیجه چنین عملكردی بالارفتن آمار مرگ و میرهاست، در حالی كه این ارگان‌ها بر سر یافتن مقصر مبارزه می‌كنند.» به باور این استادیار دانشگاه، ما در زمینه سازمانی و تشكیلاتی هم دچار تعارض ماهیتی هستیم، به این مفهوم كه نظام‌های محلی ما با نظام‌های كلان اداری و اجرایی تعارض دارند و در بحبوحه فراگیری كرونا، این نقیصه به آشكاری به چشم می‌آید.
از او در رابطه با تصمیمات اعمال شده و دلیل بی‌تاثیری آن می‌پرسیم. این‌كه چرا با توجه به تصمیمات و وضع قوانین تازه همچنان آمار قربانیان كرونا در حال افزایش است. او می‌گوید: «چون هنوز نتوانستیم شهر درستی بسازیم، نمی‌توانیم به‌راحتی مبادی ورودی آن را كنترل كنیم. تفاوت كنترل بیماری در یك شهر اروپایی و سرعت این كنترل با شهری مثل تهران در همین نكات است. آنها به این دلیل در همان هفته‌های ابتدایی توانستند تا حدودی شیوع ویروس را مهار كنند، چراكه به دلیل شهرسازی استانداردشان كنترل كاملی روی مبادی ورودی و خروجی شهر داشتند. اما گسترش كالبدی شهرها در ایران چنان است كه امكان كنترل روی مبادی ورودی و خروجی عملا ناممكن شده است.»
این كارشناس مدیریت بحران هم معتقد است نبود ضمانت اجرایی در قوانین وضع‌شده، تاثیر نامطلوبی روی شهروندان می‌گذارد. او می‌گوید: «بسیاری از اعضای ستاد ملی مقابله با كرونا اعلام كرده‌اند كه قوانین برای كنترل و محدودیت وجود دارد اما وقتی در شهر تردد می‌كنید متوجه می‌شوید هیچ‌كدام از آن محدودیت‌ها به دلیل نبود نظارت درست اعمال نشده است. رستوران‌ها باز و آرایشگاه‌ها مشغول فعالیت هستند.»
بارها و بارها دیده‌ایم كه مقصر وضعیت موجود مردم معرفی شده‌اند. الهام امینی این نكته را ناشی از كاهش سرمایه اجتماعی می‌داند. او می‌گوید: «دافعه عجیبی از سوی مردم در رابطه با انجام قوانین وجود دارد و آن هم مربوط به كاهش سرمایه اجتماعی و اعتماد عمومی به نهادهای تصمیم‌گیر است. وقتی به مردم به عنوان سرمایه اجتماعی نگاه نمی‌شود و همیشه از موضع بالا با آنها برخورد می‌شود، نتیجه آن را می‌توان در موقعیت‌های این‌چنینی دید. این‌كه در رابطه با موقعیت‌ كنونی همواره اطلاعات متناقضی به آنها می‌دهیم آنها هم این‌طور واكنش نشان می‌دهند كه اعتمادی به گفته‌های مسؤولان ندارند.»
خواهش به جای برخورد
پس هر تعطیلاتی در ایران حداقل در هشت ماه گذشته، افزایش تعداد كشته‌ها قرار داشته است. این بدیهی‌ترین موضوعی است كه با اعداد و ارقام رسمی اعلام‌شده می‌توان متوجه شد. درخواست جامعه پزشكی و كارشناسان مدیریت بحران از مسؤولان هم معطوف به همین داده‌های آشكار علمی است. این‌كه باید كاری كرد كارستان، با ضمانت اجرایی محکم و ایستاد در برابر تخلفات احتمالی صورت گرفته اما همچنان آنچه از گفته‌های مسؤولان برمی‌آید «درخواست از مردم برای رعایت است». در رابطه با تعطیلات پیش‌رو هم اوضاع همین است. در حالی چند روز آینده در ایران تعطیل است كه سخنگوی وزارت بهداشت فقط «از تمام هموطنان» خواسته است «به منظور حفظ سلامت خود و خانواده‌شان از هرگونه اقدام به سفر به طور جدی خودداری كنند.» در حالی شهروندان و جامعه پزشكی خواستار برخورد قاطع از سوی مسؤولان در تعطیلات پیش‌رو هستند كه جانشین پلیس راه كشور اعلام كرده است «تسهیلات تردد به خودروها در جاده‌های شمالی نخواهیم داشت»، به این مفهوم كه اگر شهروندان به سفر رفتند جاده‌ها یكطرفه نخواهد شد!