کتاب براساس نیازسنجی شورای خاطره بنیاد و با هدف رفع نیازهای آموزشی علاقه‌مندان به حوزه خاطره‌نگاری شکل‌ گرفته است. برگزاری 11 کارگاه آموزشی در موضوعات مختلف خاطره‌نگاری در مدت هفت سال با سخنرانی استادان و پیشکسوتان این عرصه و انتشار محتوای آنها در نشریه پلاک 8 و استقبال نوقلمان از این نشریه، شورای خاطره بنیاد را به فکر تکمیل این کارگاه‌ها می‌اندازد. بنابراین با سفارش تألیف یک مقاله/یادداشت در ارتباط با یکی از موضوعاتی که پیشتر در کارگاه‌ها به بحث گذاشته شده است، به تکمیل آن موضوع ــ از منظر تخصصی و البته با رویکرد آموزشی ــ پرداخته می‌شود.
«اصالت خاطره و ظرفیت‌های مطالعاتی دفاع مقدس» با سخنرانی نصرت‌ا... صمدزاده؛ «پژوهش در خاطره» با سخنرانی دکتر فریده داوودی‌مقدم، محمد قاسمی‌پور و دکتر علیرضا ملایی‌توانی؛ «سوژه در خاطره» با سخنرانی احمد دهقان؛ «مصاحبه در خاطره» با سخنرانی محسن کاظمی؛ «استناد در خاطره» با سخنرانی نصرت‌ا... محمودزاده؛ «روش‌های تدوین در خاطره» با سخنرانی حمید حسام؛ «روش‌های گردآوری اطلاعات در خاطره» با سخنرانی رضا رئیسی؛ «نثر در خاطره» با سخنرانی گلعلی بابایی؛ و درنهایت «زبان و لحن روایت در خاطره» با سخنرانی کوروش علیانی موضوعاتی هستند که در این کارگاه‌ها به بحث گذاشته شده و هر یک حاوی نکته‌هایی نغز و آموزشی و برآمده از سال‌ها تجربه و ممارست و دانش سخنرانان است. 

هفت مقاله/ یادداشت زیر، که مرتبط با موضوعات کارگاه‌هاست، در کتاب آمده است:

1. «بررسی شکل‌گیری خاطره‌نگاری در سال‌های آغازین جنگ تحمیلی» نوشته دکتر محسن شاهرضایی که به مباحثی چون خاطره و کاربردهای آن؛ تعریف خاطره، گزارش، داستان، تاریخ‏نگاری، گزارش، سفرنامه، یادداشت روزانه؛ سابقه خاطره‏نگاری در ایران و نکاتی چند درباره‏ خاطره‏نگاری دفاع‌مقدس می‌پردازد.

2. «پژوهش: گام نخست در خاطره‌نگاری دفاع مقدس» به قلم دکتر یحیی نیازی که به تعریف پژوهش؛ تفاوت پژوهش در خاطره‌نگاری با سایر گونه‌های نوشتاری؛ اهمیت، رویکرد و فرآیند پژوهش در خاطره؛ ویژگی‌های یک پژوهشگر موفق؛ جایگاه پژوهش در سوژه‌یابی و نقش پژوهش در مصاحبه می‌پردازد.

3. «واکاوی مفهوم سوژه در خاطره‌نگاری دفاع مقدس» نوشته معصومه رامهرمزی که پس از تبیین مسأله به جایگاه موضوع (سوژه) در کتاب خاطرات جنگ می‌پردازد و در ادامه مباحثی همچون بایسته‌های موضوع‌شناسی، تلاش برای رسیدن به نظام موضوعی، تمرکززدایی در شناسایی موضوعات، سیر تطور موضوعی کتاب‌های خاطره‌نگاری، از چه کسی و از چه چیزی بنویسیم: سوژه یا موضوع را مطرح می‌کند. موضوع؛ رکن اساسی خاطرات جنگ و موضوع؛ تعیین‌کننده خط اصلی روایت از دیگر بخش‌های این مقاله/ یادداشت است. در پایان نیز روش‌های یافتن سوژه و موضوع برای محققان جوان، مصاحبه تشخیصی و ترفندهای شخصی انتخاب سوژه و موضوع آمده است.

4. «مهارت‌های مصاحبه در خاطره‌نگاری دفاع مقدس» به قلم جواد کلاته‌عربی که در آن به بررسی مصاحبه، تعاریف، انواع و روش‌های آن؛ بررسی مفهوم مصاحبه در انواع مستندنگاری با دقت نظر بر خاطره‌نگاری؛ بررسی دو رویکرد شناختی در خاطره‌نگاری و تأثیر آن در کیفیت مصاحبه؛ تعریف و شرایط مصاحبه‌کننده __ مصاحبه‌شونده و بررسی شرایط پیش از انجام مصاحبه/ حین انجام مصاحبه در مصاحبه خاطره‌نگاری پرداخته شده است.

5. «زوایای استناد در خاطره‌نگاری دفاع مقدس» نوشته غلامرضا عزیزی که به مباحثی نظیر مستندسازی مکانی، مستندسازی زمانی، مستند کردن موضوعی و آفات خاطره‌گویی از منظر مستندسازی و استناد می‌پردازد.

6. «شیوه‌های تدوین در خاطره‌نگاری دفاع مقدس» نوشته مرتضی قاضی که پس از تعریف تدوین و مراحل مختلف آن به مباحث عنوان اثر و معیارهای انتخاب آن، مسأله، پیشینه تحقیقی، روش تدوین و قالب تدوین به شکل گام به گام می‌پردازد و در پایان توصیه‌هایی برای فعالان حوزه تدوین دارد و روش‌های گردآوری اطلاعات را در خاطره‌نگاری شرح می‌دهد.

7. «تعاریف نثر و لحن در خاطره‌نگاری دفاع مقدس» به قلم مرضیه نظرلو که ضمن تعریف نثر و لحن و انواع آنها، چند کتاب خاطره‌نگاری را به‌صورت موردی بررسی می‌کند.

افزون ‌بر این هفت مقاله، دو مقاله«گونه‌های مستندنگاری» و «روش‌های جاسپاری اسناد» در کتاب آمده است. مقاله نخست که به قلم مرتضی قاضی است، بر آن است تا با استفاده از تجربیات و مطالعات گذشته، انواع گونه‌های مستندنگاری را شناسایی، هرکدام را تعریف یا بازتعریف و ویژگی‌های هرکدام را با استفاده از مصادیق و مثال‌ها بازشناسی کند. براساس اقداماتی که نویسندگان روی متن‌ها انجام می‌دهند، عناوینی چون ساماندهی، بازساماندهی، بازنویسی، بازروایی و بازآفرینی برگزیده شده است. نویسنده در پایان مقاله نتیجه می‌گیرد که «هرچه تنظیم متن از گونه ساماندهی به‌سمت گونه بازآفرینی پیش می‌رود، بر میزان ادبیات متن و دخالت تخیل و ادبیات در متن افزوده شده و از استناد متن به گفته‌های راوی کاسته می‌شود تا جایی که در گونه بازآفرینی، متن بازآفرینی ‌شده تنها نشانه‌ای از متن اولیه دارد و داستان آن بر استناد آن غلبه دارد.»
در مقاله دوم، یعنی «روش‌های جاسپاری اسناد در خاطره‌نگاری دفاع مقدس»، معصومه رامهرمزی ضرورت استفاده از اسناد برای خاطره‌نویسان را «مواجهه با آفت‌های طبیعی خاطره همچون ضعف حافظه راویان طی گذر زمان، اختلاف روایت‌ها و برخی تلاش‌ها برای تحریف مفاهیم جنگ» می‌داند. در این مقاله/ یادداشت، پس از تعریف عام و خاص سند و تقسیم‌بندی اسناد دفاع مقدس، به روش‌های انتشار اسناد در کتاب‌های خاطره پرداخته می‌شود.

مسعود امیرخانی - نویسنده