شش ماه پیش تمام دنیا هنوز با موج اول کرونا دست‌وپنجه نرم می‌کرد و چشم امیدش به نتایج مراحل پایانی کارآزمایی‌های بالینی واکسن‌های کووید-19 بود. حالا نزدیک به یک سال از شروع عالم‌گیری ویروس کرونا گذشته است و سه واکسن مجوز استفاده اضطراری را در بعضی از کشورها دریافت کرده است. واکسن فایزر محصول مشترک شرکت فایزر- بایون‌تک و واکسن مدرنا هر دو از فناوری ژنتیکی جدید آران‌ای پیام‌رسان (mRNA) استفاده می‌کنند و واکسن سوم، واکسن آسترازنکا دانشگاه آکسفورد با روش مرسوم استفاده از ویروس ضعیف‌شده ساخته‌شده است. اما این سه واکسن به‌تنهایی برای پایان‌بخشیدن به همه‌گیری کافی نیست. هنوز خیلی زود است که فکر کنیم ویروس کرونا را شکست داده‌ایم. بعضی از ایمونولوژیست‌ها نگران کارایی موثر واکسن‌ها در برابر شکل‌های تغییر یافته ویروس هستند. تا الان سارس-کوو-2 چند جهش جدید داشته است، از جمله مواردی که اولین بار در انگلیس و آفریقای جنوبی شناسایی شدند و قدرت انتقال بیشتری دارند. از زمانی که ویروس سارس-کوو-2 را شناخته‌ایم تنها یک سال می‌گذرد و هیچ ایده‌ای نداریم که ویروس ممکن است هنوز چه غافلگیری‌هایی در آستین داشته باشد. اگر بعد از واکسن‌زدن باز هم به کووید-19 مبتلا شویم، چه اتفاقی می‌افتد؟ آیا به شکل وخیم‌تری از بیماری مبتلا خواهیم شد؟ یا اگر واکسن‌ها از بیمارشدن افراد واکسینه شده جلوگیری کنند، اما مانع نشوند از این‌که افراد واکسینه دیگران را بیمار کنند، چه اتفاقی می‌افتد؟ اگر پاسخ سوال آخر مثبت باشد، شرایط همه‌گیری بدتر خواهد شد و افراد واکسینه، ناقلانی بی‌علامت خواهند بود. به‌علاوه مردم سراسر دنیا، پاسخ‌های ایمنی متفاوتی در برابر ویروس از خود نشان می‌دهند. در نتیجه ممکن است در برابر واکسن هم پاسخ‌های مختلفی وجود داشته باشد. اما مهم‌ترین مسأله، ماندگاری واکسن‌ است. در واقع مدت زمانی که افراد بعد از تزریق واکسن ایمن می‌مانند. اگر واکسنی فقط برای چند ماه به جای چند سال ایمنی ایجاد کند، بنابراین طی شش ماه پیشرفت بزرگی برای مقابله با بیماری حاصل نشده است. بعد از آن هم ممکن است با شکل‌های بدخیم‌تر شیوع بیماری در سراسر دنیا روبه‌رو شویم. با این حال خبر خوب این است که واکسن‏های دیگری هم در دست ساخت است. بسیاری از آنها سازوکارهای جدید و متفاوتی را دنبال می‌کنند که ممکن است موثرتر و ارزان‌تر بوده و توزیع راحت‌تری هم داشته باشند. در ادامه به چند مورد از واکسن‏هایی که بیشترین ظرفیت را دارند، اشاره کرده‌ایم.



 آران‌ای خود تقویت کننده
پروتئینی به نام پروتئین اسپایک سطح کروی ویروس کرونا را به شکل برآمدگی‌هایی پوشانده است و ویروس به کمک همین برآمدگی‌ها می‌تواند به سلول‌های بدن ما بچسبد و با ورود به آنها، سلول را آلوده کند. روش ساخت واکسن‌های آران‌ای خود تقویت‌کننده (saRNA) مانند واکسن‌های آران‌ای پیام‌رسان (mRNA) فایزر و مدرنا است و حتی ممکن است بهتر هم باشد. در واکسن‌های آران‌ای خود تقویت‌کننده، ماده ژنتیکی ویروس و نه خود ویروس، مستقیما وارد سلول‌های بدن شده و بدن را وادار می‌کند تا خودش پروتئین اسپایک ویروس سارس-کوو-2 را بسازد. این واکسن، سلول‌های بدن را به کارخانه‌هایی تبدیل می‌کند که پیوسته با سرعت زیاد مقدار زیادی از پروتئین اسپایک را می‌سازند. از این ‌رو انتظار می‌رود اگر افراد بعد از واکسیناسیون بیمار شوند، بیماری شدیدتری را تجربه نکنند. به نظر می‌رسد اگر این نوع واکسن به مرحله تایید نهایی برسد، قیمت پایین‌تری خواهد داشت و حجم زیادی از آن را می‌توان تولید کرد.



 زیر واحدهای پروتئینی (واکسن نواواکس)
شاید از خواندن این جمله تعجب کنید که حشرات هم ویروس‌های اختصاصی خودشان را دارند و به آنها باکلوویروس گفته می‌شود. پژوهشگران شرکت نواواکس، ژن پروتئین اسپایک کرونا را به یک باکلوویروس تزریق و بعد صبر کردند تا سلول‌های یک شاپرک آلوده شوند. سلول‌های آلوده‌شده هم می‌توانند خودبه‌خود پروتئین اسپایک را تولید کنند. سپس پژوهشگران از همین پروتئین‌های اسپایک تولیدشده در ساخت واکسن استفاده می‌کنند. این واکسن‌ها علاوه بر این‌که هزینه کمتری دارند، توزیع‌شان نیز ساده‌تر است. زیرا نگهداری از این واکسن‌ها به دمایی بین 2 تا 8 درجه سانتی‌گراد نیاز دارد و می‌توان آنها را در یخچال نگه داشت. ماده افزودنی در این واکسن، ترکیبی است که از پوست درخت کوئیلای یا درخت صابون به‌دست‌آمده و ساپونین (Saponin) نام دارد. ساپونین می‌تواند پاسخ سیستم ایمنی بدن را تقویت کند.



 نانوذرات پروتئینی طراحی‌شده
بعضی از واکسن‌ها مانند واکسن نواواکس تمام پروتئین اسپایک ویروس را تزریق می‌کنند، اما پژوهشگران دانشگاه واشنگتن روی بخشی از پروتئین اسپایک تمرکز کرده‌اند. RBD یا دامنه اتصال گیرنده بخش کلیدی پروتئین اسپایک ویروس است که به گیرنده‌های روی سلول‌های بدن می‌چسبد تا وارد سلول شود. در این شکل از واکسن، پروتئین‌های RBD که به‌صورت مصنوعی ساخته‌شده‌اند، به نانو‌ذرات توپی‌شکل می‌چسبند و بعد تزریق می‌شوند. آنتی‌بادی‌هایی که بدن پس از تزریق این واکسن تولید می‌کند، حداقل 10 برابر بیشتر از واکسن‌هایی است که از تمام پروتئین اسپایک استفاده می‌کنند. این واکسن در حال حاضر مراحل اولیه کارآزمایی بالینی مرحله انسانی خود را با شرکت داوطلبان پشت سر می‌گذارد و اگر تمام مراحل با موفقیت طی شود، اواخر سال آینده در دسترس عموم قرار خواهد گرفت.
 دیگر واکسن‌های درحال‌توسعه
ازجمله دیگر واکسن‌هایی که به کند‌شدن روند همه‌گیری کمک خواهند کرد، واکسن چینی سینوواک بیوتک است که مانند واکسن‌های آنفلوآنزا از ویروس غیرفعال استفاده می‌کند. در پایان بالاخره باید دید هرکدام از این رویکردها چقدر مؤثر خواهند بود. اما باوجود تلاش‌های شبانه‌روزی پژوهشگران و دانشمندان می‌توانیم امیدوار باشیم پایان عالم‌گیری این کابوس نزدیک است و زمانی که به پایان برسد، دانشمندان با تجربیات و فناوری‌های جدیدی که به دست آورده‌اند، برای مقابله با همه‌گیری بعدی مجهز خواهند بود.
منبع: Scientific American