نامههایی كه از كاركرد نامهبودن خود فراتر رفتند
تصدقت گردم...
بعد از اختراع خط انسانها برای برقراری ارتباط از نامه استفاده كردند و حتی از این نیز فراتر رفتند و از این ابزار ارتباطی در پیشبرد امور سیاسی و اجتماعی خود نیز بهره گرفتند؛ به همین خاطر نامهها اهمیت بسیاری در تاریخ تكامل روابط انسانی دارند. نقشی كه نامهها در تاریخ ایفا كردهاند بر كسی پوشیده نیست و چه بسیار نامهها كه از سطح یك نامه فراتر رفتهاند و تبدیل به سندی تاریخی شدهاند. برای مثال نامه امام خمینی(ره) به میخائیل گورباچف، آخرین رهبر اتحاد جماهیر شوروی، نامهای مهم در تاریخ معاصر ایران و حتی جهان است كه نشانگر اقتدار نظام اسلامی در برابر حكومتهای بیگانه است.
در میان چهرههای ادبی نیز نامهنگاری رواج داشته و امروز این نامهها تبدیل به اسنادی شده كه میتواند جهان فكری و حتی نوع عادات شخصی آنها را برای خوانندهای كه به آن اشخاص دسترسی ندارند روشن كند. نامههایی كه همانطور كه گفته شد فراتر از یك نامه، ابزاری ارتباطی شدهاند و امروز با گذشت زمان تبدیل به اسنادی برای تاریخ ادبیات گردیدهاند. نامههایی كه بسیاری از آنها بر اثر مرور زمان از دسترس خارج شده و امروز اثری از آنها نیست. در صورتی كه وجودشان میتوانست نقش بسیاری در مناسبات فرهنگی و حتی سیاسی جوامع داشته باشد. علاوه بر این باید یادآوری كرد كه اهمیت نامهها به قدری زیاد است كه بسیاری از نویسندگان یا شعرا از آنها برای خلق ادبی استفاده كردهاند كه در میان ایرانیها میتوان به رضا امیرخانی و سیدمهدی شجاعی و در میان نویسندگان خارجی به اوریانا فالاچی اشاره كرد كه از این قالب برای نوشتن استفاده كردهاند. در این گزارش مروری داریم بر چند نمونه از كتابهایی كه دربردارنده نامهنگاریهای میان شخصیتها و چهرههای ادبی است.
حسام آبنوس / روزنامهنگار
نامههای سیمین و جلال
سیمین دانشور و جلال آلاحمد به عنوان دو چهره مهم ادبیات معاصر همواره مطرحاند و علاوه بر این زندگی مشترك آنها نیز عامل مهم دیگری است كه این دو در سپهر فرهنگ و ادب این كشور جایگاه ویژهای پیدا كنند. مجموعه نامههای رد و بدل شده این زوج در سفرها كه بخشی مربوط به سفر سیمین دانشور به آمریكا است و باقی در سفرهای كوتاه ارسال شده تصویری از موقعیت و رابطه این دو و همچنین اوضاع روز به خواننده ارائه میكند. در كتاب اول نامههای سیمین به جلال است و در كتاب دوم كه در دو مجلد تنظیم شده، نامههای آلاحمد به دانشور را میخوانیم. كتاب سوم این مجموعه چهارجلدی نیز نامههایی را در خود دارد كه در زمانهای دیگر میان این دو چهره مهم ادبیات كشور رفت و آمد داشته است. توصیف با دقت و بیان جزئیات و نمایش بیكم و كاست اتفاقات و رویدادها این نامهها را تبدیل به سندی كرده كه كسانی كه میخواهند روزها و سالهای دهه ۳۰ شمسی به خصوص بازه سالهای پیش و پس از كودتای ۳۲ را بخوانند، میتوانند به این كتب رجوع كنند. حالات شخصی جلال آلاحمد به عنوان یكی از مهمترین روشنفكران عصرحاضر و همچنین عادتهای زندگی جلال و سیمین در این نامهها بازتاب دقیقی پیدا كرده كه برای علاقهمندان به مطالعه زندگی شخصی افرادی نظیر آنها میتواند گزینه مناسبی باشد.
ده نامه
دنیا و اتفاقات آن به همه ثابت كرده كه هیچكس از آیندهاش خبر ندارد. برای همین نمیتوان مطمئن بود كاری كه امروز میكنیم نتیجهاش فردا روشن میشود یا خیر! مهدی اخوانثالث هم روزهایی كه برای محمد قهرمان نامه مینوشته و به عبارتی با هم از طریق این ابزار ارتباطی مشغول معاشرت بودند خبر نداشته كه روزی ممكن است نامههایش به محمد قهرمان با همان لحن و زبان قلندرانه تبدیل به كتابی شود و در دسترس همه باشد. «ده نامه؛ با یادهای عزیز گذشته» نامههایی است كه میان این دو رد و بدل شده و قهرمان بخش نامههای مربوط به اخوان را پس از مرگ اخوان در اختیار خانواده او قرار داده و در قالب این كتاب منتشر كردهاند. نكته جالب توجه این است كه اثری از نامههای قهرمان به اخوان نیست و ممكن است بر اثر اتفاقاتی از دست رفته باشد اما در هر حال این كتاب پاسخهای اخوان به قهرمان را در خود دارد كه اهمیت بسیار زیادی دارد. علاوه بر نمایش اوضاع روزگاری كه این نامهها در آن نوشته شده (بین سالهای ۱۳۳۰ تا ۱۳۴۷) حالات و اوضاع شخصی اخوان ثالث را نیز به خواننده نشان میدهد. در این كتابها تصویری بیروتوش از شاعر «زمستان» میبینیم كه در نامههایش منعكس شده است. موضعگیری علیه اتفاقات و برخی جریانهای شعری در این نامهها بروز دارد كه اهمیت آنها را از یك نامهنگاری صرف بالاتر برده و تبدیل به سندی ادبی برای علاقهمندان به ادبیات معاصر كرده است.
نامههای نیما
شهرت نیما یوشیج به دلیل انقلابی است كه در شعر فارسی ایجاد كرد و از این حیث او را پدر شعر نوی فارسی مینامند. به همین خاطر احتمالا خواندن نامههایی كه توسط او نوشته شده و در آنها برای افراد مختلف نكات مختلفی را بازگو كرده میتواند جذاب باشد. كتاب «نامهها» از مجموعه آثار نیما یوشیج دربردارنده نامههایی است كه به قلم نیما برای افراد مختلف، از اعضای خانواده تا دوستان و افراد ناشناس ارسال شده است. نامههایی كه در بسیاری از آنها میتوان ردپای تغییراتی را كه نیما در سر داشته مشاهده كرد و خود نیز بارها در نامههایش مطرح میكند كه در آینده از او بسیار سخن خواهند گفت. نامههایی كه در این كتاب كنار هم قرار گرفتهاند به صورت تاریخی دستهبندی شده و سیر تفكر و حتی رشد شخصیتی نیما را برای خواننده آشكار میكند. در این كتاب نیما گاهی خطوطی از طرحی را كه برای انقلاب شعریاش در ذهن دارد در نامههایی به افراد ناشناس مطرح میكند و خواننده پی میبرد كه این شاعر مدت زیادی به این مساله میاندیشیده و ناگهانی در او این حركت ایجاد شده است. علاوه بر این برخی روحیات و عادتهای پدر شعر نو را نیز میتوان در میان خطوط این كتاب مشاهده كرد.
برسد به دست پوران عزیزم
دکتر علی شریعتی به عنوان یکی از چهرههای مهم معاصر که در میان جوانان اثرگذاری بسیاری داشته و به عبارتی از اقطاب اثرگذار طی سالهای پیش از انقلاب بوده و مجالس سخنرانی او مورد توجه جوانان و همچنین ساواک بوده است. علی شریعتی نقش بهسزایی در جهتگیری جوانان و قرار گرفتن آنها در مسیر مبارزه داشته است و از این رو جایگاه ویژهای در ذهن مخاطب ایرانی دارد. در نامههایی که از علی شریعتی به همسرش پوران شریعت رضوی در این کتاب گردآوری شده تصویری تازه از او به خواننده نشان داده شده است. نثر ویژه علی شریعتی دراین نامهها توجه خواننده را جلب میکند، و خواننده همان شور و حال آثار شریعتی را در این نامهها نیز میبیند. این نامهها از آنجا که توسط شریعتی برای همسرش نوشته شده نشاندهنده بعد تازهای از این متفکر به خواننده است. این نامهها از این حیث که میان او و همسرش رد و بدل شده نگاه او را به روابط میان زوجین نیز بازتاب داده است.
چهل نامه كوتاه به همسرم
نادر ابراهیمی در مقدمه این كتاب مینویسد: «آنروزها كه تازه تمرین خطاطی را شروع كرده بودم، حدود سالهای ۶۳ تا ۶۵، هنگام نوشتن، در تنهایی ـ در فضایی كه بوی تلخ مركب ایرانی در آن میپیچید و صدای سنتی قلم نی، تسكین دهنده خاطرم میشد كه گرد ملالی چون غبار بسیار نرم بر كل آن نشسته بود ـ غالبا به یاد همسرم میافتادم ـ كه او نیز همچون من و شاید نه همچون من اما به شكلی، گهگاه و بیش از گهگاه، دلگرفتگی، قلبش را خاكستری رنگ میكرد ــ و میكوشیدم كه به جستجو به امید رسیدن به ریشههای گیاه بالنده و سرسخت اندوه، و دانستن اینكه این روینده بیپروا از چه چیزها تغذیه میكند، و شناختن شرایط رشد و دوامش تا آن را نابود كنم بل زیر سلطه و در اختیار بگیرم. پس، یكی از خوبترین راههای رسیدن به این مقصود را در این دیدم كه متن تمرینهای خطاطیام را تا آنجا كه مقدور باشد اختصاص دهم به نامه كوتاهی به همسرم...» همانطور كه خواندید و احتیاجی به توضیح بیشتر نیست، این كتاب نامههایی است از یك نویسنده به همسرش كه اندوه بر قلبش مینشسته و او تلاش میكرده از این طریق ریشههای اندوه را شناسایی و برای خشكاندن آن تلاش كند. در واقع نادر ابراهیمی نوشتن به این شكل را درمان اختلافها و كدورتهای میان زن و شوهر میداند و تلاش میكند الگویی ارائه كند.
آلبر كامو و آندره مالرو
از خلال نامهها میتوان رشد و حتی تغییر یك چهره را بهخوبی دید. از میان نامهها حتی میتوان تصویری دیدهنشده از یك انسان را به تماشا نشست. تصویری كه معمولا رسانهها نمایش نمیدهند و ترجیح میدهند تصویر رسمی افراد را به نمایش بگذارند ولی نامهها این قدرت را دارند كه تصویری خلاف آن چیزی كه اغلب در ذهن داریم نشان دهند. این كتاب نیز روال ۱۵ سال رد و بدل شدن نامه میان دو نویسنده مهم قرن بیستم فرانسه را نشان میدهد. مسیری كه در پایان آن كامو به یكی از نوابغ ادبیات قرن ماضی تبدیل شد. نامههای این دو، انعكاسی است از روابط انسانی، سیاسی و اندیشمندانه كه عمق این رابطه را به خواننده مینمایاند و آن را برایمان روشن میكند. این كتاب در كنار آنچه گفته شد دیدگاه دو نویسنده را درباره ماجرای اسپانیا و كودتای ژنرال فرانكو نشان میدهد كه اهمیت نامهها را ارتقا میدهد.
بازگشت زرتشت
هرمان هسه، نویسنده آلمانی برنده نوبل ادبیات در نامههایی كه به افراد و نزدیكان خود نوشته به اوضاع روز جامعه خود اشاراتی كرده است. علیه گسترش صنعتی شدن و گرایش تودهها به شهرنشینی كه در آثارش دیده میشود در این نامهها نیز به چشم میآید.
هسه كه سالها آثارش به صورت پنهانی به فروش میرفت در نامههایش سعی میكند علیه فرهنگ تودهای و گرایش جوانان به آن حرف بزند و بنویسد. او كه سال ۱۹۴۶ برنده نوبل ادبیات شده در نامههایی كه برخی حالت سرگشاده دارند تلاش میكند به این شیوه جهانبینی خود را تبیین كند.
دلبند عزیزترینم
آنتوان چخوف را اغلب با نمایشنامه «باغ آلبالو» میشناسند. نویسندهای اهل روسیه كه به نمایشنامهنویس بودن شناخته میشود و آثار بسیاری از او به فارسی برگردانده شده است. در این كتاب خواننده از زاویهای تازه به تماشای این چهره مهم ادبیات روسیه مینشیند. نامههای عاشقانه او به نامزدش كه مدت زیادی با هم نبودند، زیرا چخوف به دلیل بیماری مجبور به زندگی در منطقهای دور از مسكو بود و اولگا نیز به خاطر بازی در تئاتر توان همراهی همسرش را نداشت تا اینكه با مرگ چخوف این رابطه به پایان میرسد، هرچند همسر او تا پایان عمر ازدواج نكرد و بر عشقش به چخوف پایبند ماند. بسیاری بر اینكه این نامهها عاشقانهترین نامههای جهان است، اعتراف كردهاند.
گیرنده: دخترم
این كتاب در واقع گردآوری نامههای چهرههای سرشناس ایرانی به دخترانشان است. اثری كه میخواهد بازتاب دهنده عمق رابطه پدران با دخترانشان باشد.
در این اثر خواننده میتواند به اهمیت برقراری رابطه میان والدین و فرزندان پی ببرد و علاوه بر آن سختیهای این ایجاد رابطه نیز به خوبی نشان داده شده است. مولف كوشش كرده از چهرههایی نظیر سیدمهدی شجاعی، مصطفی رحماندوست و... نامههایی خطاب به دخترانشان جمعآوری كند تا از فراز این قالب خواننده بتواند تصویری كمتر دیده شده از این افراد را به تماشا بنشیند.
این اثر در کنار اینکه نشاندهنده رابطه میان دختران و پدران است از سوی دیگر به اهمیت نامه در بیان مکنونات قلبی افراد نیز اشاره میکند. اثری که در کنار اهمیت ادبی، کارکردهای تربیتی و پرورشی برای مخاطبان بههمراه دارد.
مثل خون در رگهای من
بسیاری بر این باورند كه دوره سوم زندگی احمد شاملو تاثیر بسیاری در جهان فكری و سیاق شعری او دارد به همین خاطر مرور نامههای او كه برای آیدا نوشته شده میتواند تاثیر شگرف این رابطه در جهان شاملو را به خوبی عیان كند. نامههایی كه در آنها سیر تغییر شاعر كوچه را میبینیم و تاثیری كه عشق بر او میگذارد را به وضوح حس میكنیم. یوسفعلی میرشكاك از تاثیر این دوره بر شعر شاملو سخن میگوید و در این كتاب این مساله به خوبی دیده میشود كه چطور عشق میتواند فرد را از ورطه ناامیدی نجات دهد.