نگاهی به تاریخچه ساخت مسابقات تلویزیونی
حالا بازی، شادی، خنده !
مسابقات متعدد و متنوعی که این روزها در شبکه‌های مختلف تلویزیون روی آنتن می‌رود، عقبه‌ای طولانی‌تر از آن چیزی دارد که به نظر می‌رسد. بیشتر از هشت دهه از پخش نخستین مسابقات تاریخ تلویزیون می‌گذرد و در این فاصله، فرم این دست برنامه‌ها، تغییرات فراوانی به خود دیده است. در فرنگ که خاستگاه صنعت برنامه‌سازی تلویزیونی شمرده می‌شود، یکی از دسته‌های مهم میان برنامه‌های بدون فیلمنامه (Non-Scripted TV Programs) همین مسابقات است که در فرم‌های بسیار متنوعی ساخته می‌شود، محبوبیت فراوانی دارد و ساعات زیادی از زمان شبکه‌های تلویزیون را به خود اختصاص داده است.
شروع از بی‌بی‌سی
در سال ۱۹۳۸ و تنها یک دهه پس از سربرآوردن اولین شبکه‌های تلویزیونی تاریخ، نخستین مسابقه تلویزیونی پخش شد؛ مسابقه‌ای زنده در شبکه بی‌بی‌سی که به هجی‌کردن واژه‌ها اختصاص داشت و تنها 30-15 دقیقه به طول می‌انجامید. از این زمان تا انتهای دهه ۵۰ میلادی، مسابقات تلویزیونی بی‌شماری تولید شد که به دلیل وضوح پایین تصویر و محدودیت‌های تولید، عموما ساخت ساده‌ای داشت و به سوال‌وجواب‌های مختلف محدود می‌شد.
جالب است بدانید یکی از ژانرهای نخستین مسابقات تلویزیونی، مسابقه 20سوالی با حضور سلبریتی‌ها بوده است. در اواخر دهه 50 میلادی و زمانی که هنوز پای مسابقات تلویزیونی به ایران باز نشده بود، یک رسوایی عجیب دامن سازندگان مسابقات سوال‌وجوابی
(Quiz Show) آمریکایی را گرفت؛ وقتی مشخص شد تهیه‌کنندگان برای آن‌که خروجی مسابقه جذاب و به قول خودشان عادلانه باشد، راهنمایی‌هایی به بعضی شرکنندگان می‌رساندند! این ماجرا باعث شد پرونده مسابقات سوال‌وجوابی تا مدتی
بسته شود.
مسابقات تلویزیونی در ایران
در ابتدای دهه ۴۰ خورشیدی (نیمه دهه ۶۰ میلادی) مسابقات تلویزیونی برای اولین‌بار به ایران رسید. گفته می‌شود مسابقه‌ای با عنوان «نقاب‌سیاه» نخستین مسابقه تلویزیونی ایرانی است که در سال ۱۳۴۰ پخش می‌شد. از همان زمان تا سال‌های دهه ۷۰ شمسی، ژانر غالب مسابقات تلویزیونی ایرانی، مسابقه اطلاعات عمومی بود. این گونه البته هیچ‌گاه از بین نرفت و تا امروز، برنامه‌های پرشماری با تکیه بر اطلاعات عمومی شرکت‌کنندگان ساخته شده است. درعین‌حال یکی از اولین تجربیات مسابقه تلویزیونی غیرسوال‌وجوابی در ایران، در نیمه دوم دهه ۶۰ و با بخش‌هایی از برنامه ترکیبی «هوشیار و بیدار» رخ داد.
تنوع مسابقات در دهه ۷۰
از اوایل دهه ۷۰ شمسی و به موازات پیشرفت شرایط تولید و همچنین افزایش تعداد شبکه‌ها، تغییراتی در ساختار مسابقات تلویزیونی در ایران رخ داد که از مهم‌ترین آن می‌توان به افزایش تحرک شرکت‌کنندگان در استودیو اشاره کرد.
«مسابقه محله» با اجرای مسعود روشن‌پژوه از اولین تجربیات شاخص در این زمینه است که همچنان از تلویزیون پخش می‌شود و برای بسیاری از مخاطبان خاطره‌انگیز است. در ادامه «مسابقه بزرگ» با اجرای کاظم احمدزاده و محمد حسینی که محصول شبکه تازه‌تاسیس تهران بود و همچنین مسابقه «تلاش» که با اجرای چهره‌هایی چون محسن قصابیان و زنده‌یاد حسین عرفانی پخش شد، از دیگر مسابقات شاخص این دهه است که صرفا مبتنی بر اطلاعات عمومی نبود. در این دهه، دو مسابقه خاطره‌انگیز «مسابقه هفته» با اجرای زنده‌یاد ایرج نوذری و «راز سیب» با اجرای فرهاد جم و مهسا مهجور نیز از تلویزیون
پخش شد. از سال‌های انتهایی دهه ۷۰ نیز پای مسابقات تلفنی به تلویزیون باز شد که برای حدود یک دهه، بسیار محبوب بودند. بهمن هاشمی از ستاره‌های این مسابقات بود. دهه ۷۰ را می‌توان بهار مسابقات تلویزیونی ایرانی نامید که این ژانر برنامه‌سازی از جنبه تنوع و محبوبیت در اوج قرار داشت.
آغاز رئالیتی‌شوها و نمایش خانگی
در دهه ۹۰ یک تغییر مهم در عرصه مسابقات تلویزیونی در ایران رخ داد. برای اولین بار ژانر رئالیتی‌شو به کشور ما رسید. ژانر رئالیتی‌شو که پس از مدتی در ایران به «مستندمسابقه» تغییر عنوان یافت، با «شام ایرانی» و «سرزمین دانایی» به دو سبک و سیاق متفاوت آغاز شد و بعد با آثار تماشایی چون «خانه ما» و «فرمانده» ادامه پیدا کرد. در سال‌های اخیر همچنین «مافیا» و «چهار سه دو یک» نیز تماشاگران بسیاری یافته‌اند. در این میان چند مسابقه استعدادیابی هم به آنتن رسید که به‌جز «عصر جدید»، باقی چندان توفیقی کسب نکردند. مسابقات اطلاعات عمومی نیز با شمایلی تازه به آنتن اضافه شدند که شاخص‌ترین آنها «برنده‌باش»، «پنج‌ستاره» و «ایران» بودند و حالا «دورهمی» جایگزین این آثار شده است.
استعدادیابی‌های پربیننده
در سال‌های اخیر معدود مسابقات تلویزیونی از مرز ۵۰درصد مخاطب عبور کرده و توانسته موجی از توجهات را در جامعه به خود جلب کند. نخستین مورد، چند سری مسابقه بزرگی بود که در برنامه پربیننده «خندوانه» روی آنتن رفت؛ یک‌سری «خنداننده برتر» و تابه‌حال دو سری «خنداننده‌شو». مسابقات خندوانه‌ای یاد و خاطره مسابقات پربیننده دهه ۷۰ را زنده کرد و مفهوم استندآپ‌کمدی را به جامعه شناساند. مسابقه تلویزیونی عصر جدید نیز به یک اتفاق تازه در تلویزیون تبدیل شد و قله‌ای در ساخت مسابقات تلویزیونی بزرگ ایجاد کرد که احتمالا تا مدت‌ها جز خودش رقیب دیگری
نخواهد داشت. عصر جدید و خندوانه که هرکدام چندین ستاره را به دنیای هنر معرفی کردند، مخاطبان را در انتظار سری تازه خود می‌بینند و احتمالا در سال‌جاری با فصل سوم به سیما بازخواهند گشت.
مساله چندوجهی کپی‌سازی
در این میان اتفاقی که به‌تدریج در مسابقات تلویزیونی ما نمایان و دامنه‌دار شده، کپی بودن مسابقات از نمونه‌های موفق خارج از کشور است. این امر همواره واکنش‌های متناقضی را در میان مخاطبان برانگیخته است؛ چراکه از سویی شمار زیادی از پربیننده‌ترین مسابقات تلویزیونی ما کپی نمونه‌های خارجی است و از سوی دیگر، خطر این تلقی به وجود می‌آید که برنامه‌سازان ما قادر به تولید مسابقات خلاقانه نیستند و حتما باید از روی دست خارجی‌ها کپی کنند. این تلقی می‌تواند درعین‌حال که اعتمادبه‌نفس برنامه‌سازان را برای ارائه طرح‌های نو و خلاقانه می‌گیرد، مدیران سیما را نیز در میدان دادن به ایده‌های جدید، دست‌به‌عصا کند. بعلاوه بعضی از برنامه‌های خارجی که عموما نمونه نخست آنها آمریکایی است، دارای نوعی پیوست فرهنگی است که تولید نمونه داخلی آن را با اقتضائات فرهنگی ایرانی، مشکل و گاه ناممکن می‌کند.
در سال ۱۹۳۸ و تنها یک دهه پس از سربرآوردن اولین شبکه‌های تلویزیونی تاریخ، نخستین مسابقه تلویزیونی پخش شد؛ مسابقه‌ای زنده در شبکه بی‌بی‌سی که به هجی‌کردن واژه‌ها اختصاص داشت و تنها 30-15 دقیقه به طول می‌انجامید. از این زمان تا انتهای دهه ۵۰ میلادی، مسابقات تلویزیونی بی‌شماری تولید شد که به دلیل وضوح پایین تصویر و محدودیت‌های تولید، عموما ساخت ساده‌ای داشت و به سوال‌وجواب‌های مختلف محدود می‌شد.
جالب است بدانید یکی از ژانرهای نخستین مسابقات تلویزیونی، مسابقه 20سوالی با حضور سلبریتی‌ها بوده است. در اواخر دهه 50 میلادی و زمانی که هنوز پای مسابقات تلویزیونی به ایران باز نشده بود، یک رسوایی عجیب دامن سازندگان مسابقات سوال‌وجوابی
(Quiz Show) آمریکایی را گرفت؛ وقتی مشخص شد تهیه‌کنندگان برای آن‌که خروجی مسابقه جذاب و به قول خودشان عادلانه باشد، راهنمایی‌هایی به بعضی شرکنندگان می‌رساندند! این ماجرا باعث شد پرونده مسابقات سوال‌وجوابی تا مدتی
بسته شود.
مسابقات تلویزیونی در ایران
در ابتدای دهه ۴۰ خورشیدی (نیمه دهه ۶۰ میلادی) مسابقات تلویزیونی برای اولین‌بار به ایران رسید. گفته می‌شود مسابقه‌ای با عنوان «نقاب‌سیاه» نخستین مسابقه تلویزیونی ایرانی است که در سال ۱۳۴۰ پخش می‌شد. از همان زمان تا سال‌های دهه ۷۰ شمسی، ژانر غالب مسابقات تلویزیونی ایرانی، مسابقه اطلاعات عمومی بود. این گونه البته هیچ‌گاه از بین نرفت و تا امروز، برنامه‌های پرشماری با تکیه بر اطلاعات عمومی شرکت‌کنندگان ساخته شده است. درعین‌حال یکی از اولین تجربیات مسابقه تلویزیونی غیرسوال‌وجوابی در ایران، در نیمه دوم دهه ۶۰ و با بخش‌هایی از برنامه ترکیبی «هوشیار و بیدار» رخ داد.
تنوع مسابقات در دهه ۷۰
از اوایل دهه ۷۰ شمسی و به موازات پیشرفت شرایط تولید و همچنین افزایش تعداد شبکه‌ها، تغییراتی در ساختار مسابقات تلویزیونی در ایران رخ داد که از مهم‌ترین آن می‌توان به افزایش تحرک شرکت‌کنندگان در استودیو اشاره کرد.
«مسابقه محله» با اجرای مسعود روشن‌پژوه از اولین تجربیات شاخص در این زمینه است که همچنان از تلویزیون پخش می‌شود و برای بسیاری از مخاطبان خاطره‌انگیز است. در ادامه «مسابقه بزرگ» با اجرای کاظم احمدزاده و محمد حسینی که محصول شبکه تازه‌تاسیس تهران بود و همچنین مسابقه «تلاش» که با اجرای چهره‌هایی چون محسن قصابیان و زنده‌یاد حسین عرفانی پخش شد، از دیگر مسابقات شاخص این دهه است که صرفا مبتنی بر اطلاعات عمومی نبود. در این دهه، دو مسابقه خاطره‌انگیز «مسابقه هفته» با اجرای زنده‌یاد ایرج نوذری و «راز سیب» با اجرای فرهاد جم و مهسا مهجور نیز از تلویزیون
پخش شد. از سال‌های انتهایی دهه ۷۰ نیز پای مسابقات تلفنی به تلویزیون باز شد که برای حدود یک دهه، بسیار محبوب بودند. بهمن هاشمی از ستاره‌های این مسابقات بود. دهه ۷۰ را می‌توان بهار مسابقات تلویزیونی ایرانی نامید که این ژانر برنامه‌سازی از جنبه تنوع و محبوبیت در اوج قرار داشت.
آغاز رئالیتی‌شوها و نمایش خانگی
در دهه ۹۰ یک تغییر مهم در عرصه مسابقات تلویزیونی در ایران رخ داد. برای اولین بار ژانر رئالیتی‌شو به کشور ما رسید. ژانر رئالیتی‌شو که پس از مدتی در ایران به «مستندمسابقه» تغییر عنوان یافت، با «شام ایرانی» و «سرزمین دانایی» به دو سبک و سیاق متفاوت آغاز شد و بعد با آثار تماشایی چون «خانه ما» و «فرمانده» ادامه پیدا کرد. در سال‌های اخیر همچنین «مافیا» و «چهار سه دو یک» نیز تماشاگران بسیاری یافته‌اند. در این میان چند مسابقه استعدادیابی هم به آنتن رسید که به‌جز «عصر جدید»، باقی چندان توفیقی کسب نکردند. مسابقات اطلاعات عمومی نیز با شمایلی تازه به آنتن اضافه شدند که شاخص‌ترین آنها «برنده‌باش»، «پنج‌ستاره» و «ایران» بودند و حالا «دورهمی» جایگزین این آثار شده است.
استعدادیابی‌های پربیننده
در سال‌های اخیر معدود مسابقات تلویزیونی از مرز ۵۰درصد مخاطب عبور کرده و توانسته موجی از توجهات را در جامعه به خود جلب کند. نخستین مورد، چند سری مسابقه بزرگی بود که در برنامه پربیننده «خندوانه» روی آنتن رفت؛ یک‌سری «خنداننده برتر» و تابه‌حال دو سری «خنداننده‌شو». مسابقات خندوانه‌ای یاد و خاطره مسابقات پربیننده دهه ۷۰ را زنده کرد و مفهوم استندآپ‌کمدی را به جامعه شناساند. مسابقه تلویزیونی عصر جدید نیز به یک اتفاق تازه در تلویزیون تبدیل شد و قله‌ای در ساخت مسابقات تلویزیونی بزرگ ایجاد کرد که احتمالا تا مدت‌ها جز خودش رقیب دیگری
نخواهد داشت. عصر جدید و خندوانه که هرکدام چندین ستاره را به دنیای هنر معرفی کردند، مخاطبان را در انتظار سری تازه خود می‌بینند و احتمالا در سال‌جاری با فصل سوم به سیما بازخواهند گشت.
مساله چندوجهی کپی‌سازی
در این میان اتفاقی که به‌تدریج در مسابقات تلویزیونی ما نمایان و دامنه‌دار شده، کپی بودن مسابقات از نمونه‌های موفق خارج از کشور است. این امر همواره واکنش‌های متناقضی را در میان مخاطبان برانگیخته است؛ چراکه از سویی شمار زیادی از پربیننده‌ترین مسابقات تلویزیونی ما کپی نمونه‌های خارجی است و از سوی دیگر، خطر این تلقی به وجود می‌آید که برنامه‌سازان ما قادر به تولید مسابقات خلاقانه نیستند و حتما باید از روی دست خارجی‌ها کپی کنند. این تلقی می‌تواند درعین‌حال که اعتمادبه‌نفس برنامه‌سازان را برای ارائه طرح‌های نو و خلاقانه می‌گیرد، مدیران سیما را نیز در میدان دادن به ایده‌های جدید، دست‌به‌عصا کند. بعلاوه بعضی از برنامه‌های خارجی که عموما نمونه نخست آنها آمریکایی است، دارای نوعی پیوست فرهنگی است که تولید نمونه داخلی آن را با اقتضائات فرهنگی ایرانی، مشکل و گاه ناممکن می‌کند.
