نگاهی به تاریخچه شبکه جهانی جام‌جم که از 24 سال پیش تاکنون ادامه دارد
تقدیم به همه فارسی‌زبانان جهان
18 روز پس از مسابقه فوتبال تاریخی میان ایران و استرالیا که به «حماسه ملبورن» شهرت دارد، در آستانه پایان پاییز سال 1376، شبکه تلویزیونی جهانی جام‌جم رسما افتتاح شد؛ نخستین شبکه معاونت سیما که برای مخاطبان خارج از کشور برنامه پخش می‌کرد. این شبکه در سال‌های بعد تحولات زیادی به خود دید، تا جایی که امروزه ساخت و پخش برنامه در آن، بسیار گسترده‌تر از روزهای نخست شده است. گزارش پیش‌رو به تاریخچه پروژه شبکه جهانی جام‌جم می‌پردازد که از 24 سال پیش تاکنون ادامه دارد.
پیش از جام‌جم
نیمه دوم دهه 70 خورشیدی، تلویزیون که به‌تازگی و پس از سال‌ها پخش برنامه در دو شبکه، شبکه سه سیما را راه‌اندازی کرده بود، با سیاست‌گذاری مدیریت وقت به‌سرعت به شمار شبکه‌ها افزود. این رشد کمی، با ایجاد شبکه‌های تهران و چهار در معاونت سیما آغاز شد و به تاسیس شبکه سحر در معاونت برون‌مرزی رسید که به‌عنوان نخستین رسانه تلویزیونی سازمان صداوسیمای جمهوری اسلامی برای مخاطبان در خارج از مرزهای ایران عمل‌کرد. بنابراین پیش از راه‌اندازی شبکه جهانی جام‌جم، رسانه ملی دارای شش شبکه تلویزیونی بود که شبکه پنج برای مخاطبان داخلی و شبکه تازه‌تأسیس سحر برای مخاطبان خارجی برنامه پخش می‌کردند.
جام‌جم متولد شد
با توجه به هدفگذاری شبکه سحر و این‌که به زبان‌هایی غیر از فارسی برنامه پخش می‌کرد، نیاز به راه‌اندازی یک شبکه تلویزیونی برای ایرانیان خارج از کشور و به زبان مادری آنها حس می‌شد تا به اشاعه فرهنگ اسلامی - ایرانی، حفظ و گسترش ارتباط با ایرانیان مقیم خارج از کشور و اطلاع‌رسانی به آنها بپردازد. همین نیازها بود که رسانه ملی را بر آن داشت تا در 26 آذرماه 1376، شبکه جهانی جام‌جم را راه‌اندازی کند. جام‌جم که اولین شبکه معاونت‌سیما برای ایرانیان خارج از کشور بود، برخلاف همتای خود در معاونت‌برون‌مرزی، از روز نخست به زبان فارسی روی آنتن رفت و این سیاست تا امروز ادامه دارد.
کانال‌های 2 و 3
نهال تازه شبکه جهانی جام‌جم در ابتدا ایرانیان را در کشورهای اروپایی مخاطب قرار داده بود و برای این افراد برنامه پخش می‌کرد اما طولی نکشید که جام‌جم باقی نقاط کره‌خاکی را نیز تحت پوشش قرار داد. در 19 بهمن 1378 کانال دوی جام‌جم برای بینندگان مقیم آمریکای شمالی آغاز به کار کرد و در 8 خرداد 1381، کانال سه جام‌جم با هدفگذاری مخاطبان مناطق آسیا و اقیانوسیه راه‌اندازی شد. بنابراین تا سال 81 خورشیدی، طی پنج سال، کانال‌های سه‌گانه جام‌جم راه‌اندازی شده و برای مخاطبان فارسی‌زبان خارج از کشور برنامه پخش کردند. با راه‌اندازی کانال سه، عملا همه فارسی‌زبانان در سراسر جهان
تحت پوشش برنامه‌های شبکه جهانی جام‌جم قرار گرفتند.
قبض و بسط عملی شبکه
در دهه 90 و مطابق با سیاست‌های کوچک‌سازی وقت سازمان، سه کانال شبکه جهانی جام‌جم در یکدیگر ادغام شدند و در قالب یک شبکه برای همه ایرانیان خارج از کشور فعالیت کردند. این روند تا دو سال ادامه داشت اما از سال 99، شبکه جهانی جام‌جم دوباره سه‌کاناله شد. شبکه جهانی جام‌جم در سال‌های دهه 90، چندین مدیر به خود دیده و از ثبات بالایی برخوردار نبوده است.
مجید رجبی‌معمار، علی طلوعی، سعید اشناب و حسن ملکی مدیرانی بوده‌اند که در دهه 90، این شبکه را اداره کرده‌اند.
گسترش زبان‌فارسی با جام‌جم
زبان‌فارسی یکی از مهم‌ترین مولفه‌های هویتی ایرانیان در سراسر جهان است. به نوعی پهنه فرهنگی ایران را مناطقی می‌دانند که به زبان‌فارسی صحبت می‌کنند و از این روست که سازمان صداوسیمای جمهوری اسلامی برای حفظ هویت فرهنگی و گسترش زبان‌فارسی، وظیفه دارد تا برنامه‌هایی را به زبان فارسی برای ایرانیان خارج از کشور و حتی خارجی‌هایی که علاقه‌مند به زبان‌فارسی و ایران هستند، بسازد و پخش کند.
برنامه‌های شبکه جام‌جم
محتوای کانال‌های جهانی جام‌جم عموما متفاوت از شبکه‌های داخلی معاونت سیما نیست؛ ترکیبی از برنامه‌های خبری، اجتماعی، فرهنگی و فیلم و سریال‌های جذاب. شبکه جام‌جم از نظر ماهیت با شبکه‌های خبری معاونت سیاسی یا برون‌مرزی مانند شبکه خبر، پرس‌تی‌وی و العالم متفاوت است و الگویی را برای مخاطبان عام تلویزیون دنبال می‌کند که در شبکه‌های داخلی نیز دیده می‌شود.
تفاوت لازم است
آنچه در بند بالا گفته شد، یکی از موارد عمده‌ای است که به‌عنوان ایرادات شبکه جهانی جام‌جم مطرح است. این‌که مهم‌ترین تفاوت جام‌جم با شبکه‌های داخلی، فضای کمی بازتر آن است، وگرنه فضا و کارکرد برنامه‌های آن بسیار مشابه برنامه‌های داخلی است. این در حالی است که ایرانیان خارج از کشور، در اتمسفر رسانه‌ای کاملا متفاوتی نسبت به ایرانیان داخل کشور تنفس می‌کنند و برای آنها باید محتوای کاملا متفاوتی تولید کرد. اگر شبکه جام‌جم قصد دارد با شبکه‌های فارسی‌زبان و غیرفارسی‌زبان خارجی رقابت کند، باید متفاوت از آن چیزی باشد که شبکه‌های داخلی سیما هستند. به‌عنوان‌مثال می‌توان مانند پرس‌تی‌وی که هم‌اکنون جایگاهی در اروپا یافته، بیش از امروز در استودیوهایی در خارج از کشور برنامه تولید کرد یا در بخش اعظم برنامه‌ها، از ایرانیان خارج از کشور به‌عنوان مجری و برنامه‌ساز استفاده کرد.
استفاده از برنامه‌های سیما
شبکه جهانی جام‌جم هم‌اکنون در شش گروه اجتماعی‌واقتصادی، کودک‌و نوجوان، تولیدات خارج از کشور، فرهنگ و ادب‌وهنر، معارف‌اسلامی و سیاسی برنامه تولید می‌کند که بخشی از جدول پخش این سه کانال را تشکیل می‌دهد. بخشی از برنامه‌های این شبکه نیز بر عهده تامین برنامه است که از شبکه‌های سیما تامین می‌شود. هم‌اکنون برنامه‌هایی مانند «قندپهلو»، «چهل‌تیکه»، «تهرانگرد»، «طبیب» و سریال‌هایی مانند «پرگار» و «کلبه‌ای در مه» در جدول‌پخش شبکه جهانی جام‌جم قرار دارد که از شبکه‌های داخلی سیما آمده است. مسابقات ورزشی داخلی به‌خصوص بازی‌های فوتبال استقلال و پرسپولیس نیز بخشی از جدول‌پخش این شبکه را تشکیل می‌دهد که اتفاقا طرفداران فراوانی در میان ایرانیان خارج از کشور دارد.
مطابق با فناوری روز
یکی از ویژگی‌های شبکه جهانی جام‌جم، به‌روز بودن شیوه پخش آن از روز نخست تاسیس است. جام‌جم از ابتدا به علت آن‌که یک شبکه ماهواره‌ای بود، با پخش دیجیتال شروع به کار کرد. بر اساس برنامه‌ای که سازمان صداوسیما برای اچ‌دی‌سازی شبکه‌ها دارد، گفته شده این شبکه نیز قرار است به‌زودی پخش اچ‌دی خود را آغاز کند اما هنوز زمان مشخصی برای این امر اعلام نشده است.
شمار ایرانیانی که در خارج از مرزهای کشور زندگی می‌کنند، بر اساس گزارش رسمی وزارت خارجه در سال 99، کمی بیشتر از چهارمیلیون نفر است. این افراد که ممکن است چند دهه قبل مهاجرت کرده باشند، فرزندان و نوه‌هایی نیز دارند که نسل‌های بعدی ایرانیان مقیم خارج از کشور را تشکیل می‌دهند و با احتساب آنها، جمعیت ایرانیان مقیم خارج که با کشورمان احساس نزدیکی کرده و تحولات آن را دنبال می‌کنند، ممکن است بین شش تا هشت‌میلیون نفر باشد. بدیهی است تولید و توزیع محتوا برای این افراد بسیار مهم است؛ خصوصا آن‌که ماهواره‌های فارسی‌زبان بیگانه، از دیرباز تمرکز زیادی روی این جمعیت داشته و انواع و اقسام شبکه‌های فارسی‌زبان با دست‌اندرکاران گاه ایرانی، چند دهه است که به پخش برنامه مشغولند. این امر ضرورت پرداختن به مخاطب ایرانی خارج از کشور را نشان می‌دهد. این افراد از سویی می‌خواهند از شرایط داخل کشور آگاه شوند و از سوی دیگر نیازمند ارتباط با ایران هستند.
نیمه دوم دهه 70 خورشیدی، تلویزیون که به‌تازگی و پس از سال‌ها پخش برنامه در دو شبکه، شبکه سه سیما را راه‌اندازی کرده بود، با سیاست‌گذاری مدیریت وقت به‌سرعت به شمار شبکه‌ها افزود. این رشد کمی، با ایجاد شبکه‌های تهران و چهار در معاونت سیما آغاز شد و به تاسیس شبکه سحر در معاونت برون‌مرزی رسید که به‌عنوان نخستین رسانه تلویزیونی سازمان صداوسیمای جمهوری اسلامی برای مخاطبان در خارج از مرزهای ایران عمل‌کرد. بنابراین پیش از راه‌اندازی شبکه جهانی جام‌جم، رسانه ملی دارای شش شبکه تلویزیونی بود که شبکه پنج برای مخاطبان داخلی و شبکه تازه‌تأسیس سحر برای مخاطبان خارجی برنامه پخش می‌کردند.
جام‌جم متولد شد
با توجه به هدفگذاری شبکه سحر و این‌که به زبان‌هایی غیر از فارسی برنامه پخش می‌کرد، نیاز به راه‌اندازی یک شبکه تلویزیونی برای ایرانیان خارج از کشور و به زبان مادری آنها حس می‌شد تا به اشاعه فرهنگ اسلامی - ایرانی، حفظ و گسترش ارتباط با ایرانیان مقیم خارج از کشور و اطلاع‌رسانی به آنها بپردازد. همین نیازها بود که رسانه ملی را بر آن داشت تا در 26 آذرماه 1376، شبکه جهانی جام‌جم را راه‌اندازی کند. جام‌جم که اولین شبکه معاونت‌سیما برای ایرانیان خارج از کشور بود، برخلاف همتای خود در معاونت‌برون‌مرزی، از روز نخست به زبان فارسی روی آنتن رفت و این سیاست تا امروز ادامه دارد.
کانال‌های 2 و 3
نهال تازه شبکه جهانی جام‌جم در ابتدا ایرانیان را در کشورهای اروپایی مخاطب قرار داده بود و برای این افراد برنامه پخش می‌کرد اما طولی نکشید که جام‌جم باقی نقاط کره‌خاکی را نیز تحت پوشش قرار داد. در 19 بهمن 1378 کانال دوی جام‌جم برای بینندگان مقیم آمریکای شمالی آغاز به کار کرد و در 8 خرداد 1381، کانال سه جام‌جم با هدفگذاری مخاطبان مناطق آسیا و اقیانوسیه راه‌اندازی شد. بنابراین تا سال 81 خورشیدی، طی پنج سال، کانال‌های سه‌گانه جام‌جم راه‌اندازی شده و برای مخاطبان فارسی‌زبان خارج از کشور برنامه پخش کردند. با راه‌اندازی کانال سه، عملا همه فارسی‌زبانان در سراسر جهان
تحت پوشش برنامه‌های شبکه جهانی جام‌جم قرار گرفتند.
قبض و بسط عملی شبکه
در دهه 90 و مطابق با سیاست‌های کوچک‌سازی وقت سازمان، سه کانال شبکه جهانی جام‌جم در یکدیگر ادغام شدند و در قالب یک شبکه برای همه ایرانیان خارج از کشور فعالیت کردند. این روند تا دو سال ادامه داشت اما از سال 99، شبکه جهانی جام‌جم دوباره سه‌کاناله شد. شبکه جهانی جام‌جم در سال‌های دهه 90، چندین مدیر به خود دیده و از ثبات بالایی برخوردار نبوده است.
مجید رجبی‌معمار، علی طلوعی، سعید اشناب و حسن ملکی مدیرانی بوده‌اند که در دهه 90، این شبکه را اداره کرده‌اند.
گسترش زبان‌فارسی با جام‌جم
زبان‌فارسی یکی از مهم‌ترین مولفه‌های هویتی ایرانیان در سراسر جهان است. به نوعی پهنه فرهنگی ایران را مناطقی می‌دانند که به زبان‌فارسی صحبت می‌کنند و از این روست که سازمان صداوسیمای جمهوری اسلامی برای حفظ هویت فرهنگی و گسترش زبان‌فارسی، وظیفه دارد تا برنامه‌هایی را به زبان فارسی برای ایرانیان خارج از کشور و حتی خارجی‌هایی که علاقه‌مند به زبان‌فارسی و ایران هستند، بسازد و پخش کند.
برنامه‌های شبکه جام‌جم
محتوای کانال‌های جهانی جام‌جم عموما متفاوت از شبکه‌های داخلی معاونت سیما نیست؛ ترکیبی از برنامه‌های خبری، اجتماعی، فرهنگی و فیلم و سریال‌های جذاب. شبکه جام‌جم از نظر ماهیت با شبکه‌های خبری معاونت سیاسی یا برون‌مرزی مانند شبکه خبر، پرس‌تی‌وی و العالم متفاوت است و الگویی را برای مخاطبان عام تلویزیون دنبال می‌کند که در شبکه‌های داخلی نیز دیده می‌شود.
تفاوت لازم است
آنچه در بند بالا گفته شد، یکی از موارد عمده‌ای است که به‌عنوان ایرادات شبکه جهانی جام‌جم مطرح است. این‌که مهم‌ترین تفاوت جام‌جم با شبکه‌های داخلی، فضای کمی بازتر آن است، وگرنه فضا و کارکرد برنامه‌های آن بسیار مشابه برنامه‌های داخلی است. این در حالی است که ایرانیان خارج از کشور، در اتمسفر رسانه‌ای کاملا متفاوتی نسبت به ایرانیان داخل کشور تنفس می‌کنند و برای آنها باید محتوای کاملا متفاوتی تولید کرد. اگر شبکه جام‌جم قصد دارد با شبکه‌های فارسی‌زبان و غیرفارسی‌زبان خارجی رقابت کند، باید متفاوت از آن چیزی باشد که شبکه‌های داخلی سیما هستند. به‌عنوان‌مثال می‌توان مانند پرس‌تی‌وی که هم‌اکنون جایگاهی در اروپا یافته، بیش از امروز در استودیوهایی در خارج از کشور برنامه تولید کرد یا در بخش اعظم برنامه‌ها، از ایرانیان خارج از کشور به‌عنوان مجری و برنامه‌ساز استفاده کرد.
استفاده از برنامه‌های سیما
شبکه جهانی جام‌جم هم‌اکنون در شش گروه اجتماعی‌واقتصادی، کودک‌و نوجوان، تولیدات خارج از کشور، فرهنگ و ادب‌وهنر، معارف‌اسلامی و سیاسی برنامه تولید می‌کند که بخشی از جدول پخش این سه کانال را تشکیل می‌دهد. بخشی از برنامه‌های این شبکه نیز بر عهده تامین برنامه است که از شبکه‌های سیما تامین می‌شود. هم‌اکنون برنامه‌هایی مانند «قندپهلو»، «چهل‌تیکه»، «تهرانگرد»، «طبیب» و سریال‌هایی مانند «پرگار» و «کلبه‌ای در مه» در جدول‌پخش شبکه جهانی جام‌جم قرار دارد که از شبکه‌های داخلی سیما آمده است. مسابقات ورزشی داخلی به‌خصوص بازی‌های فوتبال استقلال و پرسپولیس نیز بخشی از جدول‌پخش این شبکه را تشکیل می‌دهد که اتفاقا طرفداران فراوانی در میان ایرانیان خارج از کشور دارد.
مطابق با فناوری روز
یکی از ویژگی‌های شبکه جهانی جام‌جم، به‌روز بودن شیوه پخش آن از روز نخست تاسیس است. جام‌جم از ابتدا به علت آن‌که یک شبکه ماهواره‌ای بود، با پخش دیجیتال شروع به کار کرد. بر اساس برنامه‌ای که سازمان صداوسیما برای اچ‌دی‌سازی شبکه‌ها دارد، گفته شده این شبکه نیز قرار است به‌زودی پخش اچ‌دی خود را آغاز کند اما هنوز زمان مشخصی برای این امر اعلام نشده است.
جمعیت چشمگیر ایرانیان خارج‌نشین
شمار ایرانیانی که در خارج از مرزهای کشور زندگی می‌کنند، بر اساس گزارش رسمی وزارت خارجه در سال 99، کمی بیشتر از چهارمیلیون نفر است. این افراد که ممکن است چند دهه قبل مهاجرت کرده باشند، فرزندان و نوه‌هایی نیز دارند که نسل‌های بعدی ایرانیان مقیم خارج از کشور را تشکیل می‌دهند و با احتساب آنها، جمعیت ایرانیان مقیم خارج که با کشورمان احساس نزدیکی کرده و تحولات آن را دنبال می‌کنند، ممکن است بین شش تا هشت‌میلیون نفر باشد. بدیهی است تولید و توزیع محتوا برای این افراد بسیار مهم است؛ خصوصا آن‌که ماهواره‌های فارسی‌زبان بیگانه، از دیرباز تمرکز زیادی روی این جمعیت داشته و انواع و اقسام شبکه‌های فارسی‌زبان با دست‌اندرکاران گاه ایرانی، چند دهه است که به پخش برنامه مشغولند. این امر ضرورت پرداختن به مخاطب ایرانی خارج از کشور را نشان می‌دهد. این افراد از سویی می‌خواهند از شرایط داخل کشور آگاه شوند و از سوی دیگر نیازمند ارتباط با ایران هستند.
