نگاهی به تاریخچه تحولات صداوسیما از ابتدای انقلاب تا آغاز مدیریت محمد هاشمی
فراز و نشیب های جام‌جم
رادیو و تلویزیون در ایران، بیش از 80 سال قدمت دارد؛ قدمتی كه بخشی از آن در دوره پهلوی و بخشی از آن در دوره جمهوری اسلامی رقم خورده است. این رسانه كه در ابتدا در دو سازمان جداگانه رادیو و تلویزیون به ساخت و پخش برنامه مبادرت می‌كرد، در این سال‌ها با اتفاقات مختلفی روبه‌رو بوده و با سیاست‌های مختلفی اداره شده است. رادیو و تلویزیون پس از انقلاب اسلامی به سازمان صداوسیمای جمهوری اسلامی تغییر نام داد و در دوره تازه حیات خود، تلاش كرد تا ملی و متعلق به همه مردم ایران باشد. گزارش پیش رو به وضعیت رادیو و تلویزیون از ابتدای انقلاب اسلامی تا ابتدای دوران ریاست محمد هاشمی‌رفسنجانی بر این سازمان می‌پردازد.
وضعیت رادیو در ابتدای انقلاب
رادیو كه از حدود 40 سال پیش از انقلاب اسلامی برای نخستین بار در ایران به وجود آمده بود، در هنگام وقوع انقلاب دارای دو شبكه سراسری بود كه رادیو ایران و رادیو تهران نام داشتند. رادیو ایران كه در ابتدا رادیو تهران خوانده می‌شد و بعدها به رادیو ایران تغییر نام داد، تنها شبكه 24 ساعته پیش از انقلاب اسلامی محسوب می‌شود. همزمان با این دو شبكه، ایستگاه‌های رادیویی در مراكز استان‌ها و بعضی شهرستان‌ها وجود داشت كه در كنار شبكه‌های سراسری، به تولید و پخش برنامه از طریق یك شبكه رادیویی محلی نیز می‌پرداختند. در ایران، رادیو برخلاف تلویزیون از ابتدا دولتی بود و زیر نظر وزارتخانه‌هایی چون وزارت اطلاعات و جهانگردی اداره می‌شد. جالب آن‌كه براساس یك نظرسنجی در اوایل دهه ۵۰، میزان شنوندگان رادیو در شهرستان‌ها حدود ۲۰درصد بیشتر از تهران بوده است.
تلویزیون 2 كاناله در بهمن 57
در ماه‌های منتهی به پیروزی انقلاب شكوهمند اسلامی، تلویزیون ملی ایران كه از چند سال قبل با خریداری تلویزیون ثابت پاسال، به انحصار دولت درآمده بود، سه شبكه داشت. یك شبكه اصلی كه در پاییز 57 از ادغام شبكه‌های اول و دوم به وجود آمده بود، یك شبكه آموزشی و یك شبكه بین‌المللی كه ویژه خارجی‌های مقیم ایران تأسیس شده بود. در آن زمان با وجود انحصار دولت در زمینه پخش برنامه‌های تلویزیونی، شبكه تلویزیونی ویژه ارتش آمریكا به مدت 16 سال از تهران برای آمریكایی‌های ساكن ایران به زبان انگلیسی برنامه پخش می‌كرد و تنها دو سال مانده به انقلاب اسلامی، از سوی خود آمریكایی‌ها تعطیل شده بود. با تعطیلی شبكه آمریكایی، رادیو و تلویزیون ملی شبكه بین‌المللی را تأسیس كرد، اما این شبكه چند روز پیش از پیروزی انقلاب تعطیل شد. شبكه آموزشی تلویزیون در پیش از انقلاب اسلامی كه كمتر از آن صحبت شده، تنها به پخش برنامه‌های آموزشی درسی می‌پرداخت و در ابتدا زیر نظر وزارت آموزش و پرورش فعالیت می‌كرد.
انقلاب پیروز شد
با پیروزی انقلاب اسلامی در ۲۲ بهمن ۱۳۵۷، سازمان رادیو و تلویزیون ملی ایران كه در آن زمان به صورت انحصاری پخش برنامه‌های رادیویی و تلویزیونی را برعهده داشت، به دست انقلابیون افتاد. در ۲۳بهمن، صادق قطب‌زاده سرپرست این سازمان شد. او از چهره‌های انقلابی بود كه مدتی نیز در پاریس همراه با امام خمینی(ره) حضور داشت و ده روز پیش از پیروزی انقلاب، همراه با رهبر انقلاب به كشور بازگشت. قطب‌زاده در همان روزهای نخست، تلاش كرد تا سازمان رادیو و تلویزیون را پاكسازی كند و شماری از وابستگان به رژیم شاهنشاهی را از این رسانه اخراج كرد.
ورود انقلابیون به سازمان
در همان روزهای نخست پس از پیروزی انقلاب، شمار زیادی از چهره‌های سیاسی، فرهنگی و اجتماعی شناخته‌شده امروز كه جزو انقلابیون بودند، به رادیو و تلویزیون رفتند و تلاش كردند تا این رسانه را با شاخصه‌های دولت انقلاب اداره كنند. غلامعلی حدادعادل و محمد سرافراز از جمله این چهره‌ها بودند كه وظایف كوچك و بزرگی را در سازمان برعهده گرفتند. مهم‌ترین این وظایف، بازنگری اساسی در محتوا و قالب برنامه‌های رادیویی و تلویزیونی رسانه بود تا با اهداف و آرمان‌های انقلاب هماهنگ باشد. همزمان آن دسته از نیروهای سازمان نیز كه در اعتراض به برخورد رژیم با مردم، سه ماه بود اعتصاب كرده بودند، با پیروزی انقلاب به سازمان برگشتند و همراه با دیگر مبارزان انقلابی، شاكله اصلی سازمان صداوسیمای جمهوری اسلامی را شكل دادند.
شروع با قطب‌زاده
فضای به‌شدت سیاسی و انقلابی كه در ماه‌های نخست پس از سرنگونی رژیم شاهنشاهی در ایران حاكم شده بود، روی محتوای برنامه‌های سازمان تأثیرگذار بود؛ تا جایی كه در پنج شش ماه اول، برنامه‌ها بیشتر سیاسی، مذهبی و انقلابی بود و جنبه سرگرم‌كننده چندانی نداشت. با اخت شدن تدریجی نیروهای جدید با فضای رسانه، نخستین سریال‌ها، فیلم‌های سینمایی و برنامه‌های فرهنگی از تابستان 58 روی آنتن رفت.
با هدف پیروی از دستورات بنیانگذار كبیر انقلاب(ره) بخش موسیقی از برنامه‌های رسانه تا مدت‌ها حذف شد و جای خود را به سرودهای انقلابی و میهنی داد. همچنین سازمان رادیو و تلویزیون در ایران، در سال‌های پیش از انقلاب مجله‌ای اختصاصی با عنوان «تماشا» داشت كه با پیروزی انقلاب اسلامی به «سروش» تغییر نام داد و با تغییر سردبیر به پرویز خرسند، به انتشار رسید.
در آن زمان رویه‌ای كه صادق قطب‌زاده سرپرست سازمان در اداره این رسانه در پیش گرفته بود، موجب نارضایتی‌هایی شده بود، چراكه با وجود روحیه انقلابی مردم، اما به نظر می‌رسید سیاست‌های انقلابی در اقدامات و خروجی كار رسانه ضعیف شده است. مدیریت او حتی اعتراض صریح حضرت امام(ره) را نیز برانگیخت، تاجایی كه ایشان در بخشی از یك نامه، خطاب به وی نوشته‌اند: «به آقای قطب‌زاده بگویید مگر شما الزام به مسائل اسلامی ندارید؟ مگر شما متعهد به قرآن نیستید؟ انقلاب ما انقلاب اسلامی است. چرا باید برنامه‌های خلاف اسلام از صداوسیما پخش شود؟»
در نهایت در آذرماه 58، صادق قطب‌زاده به علت شیوه مدیریت پرانتقاد خود، از سرپرستی سازمان صداوسیما بركنار شد. همزمان با تحولات مدیریتی، بعضی تحولات نیز در برنامه‌های رادیو و تلویزیون رخ داد كه مهم‌ترین آنها، جایگزینی شبكه دو به جای شبكه آموزشی بود. جالب است بدانید مدیریت شبكه دو سیما در اوایل انقلاب، به مدت هفت ماه برعهده مسعود كیمیایی، نویسنده و كارگردان شناخته‌شده سینمای ایران بود كه در دوران قطب‌زاده به این مسوولیت رسید.
رادیو كه از حدود 40 سال پیش از انقلاب اسلامی برای نخستین بار در ایران به وجود آمده بود، در هنگام وقوع انقلاب دارای دو شبكه سراسری بود كه رادیو ایران و رادیو تهران نام داشتند. رادیو ایران كه در ابتدا رادیو تهران خوانده می‌شد و بعدها به رادیو ایران تغییر نام داد، تنها شبكه 24 ساعته پیش از انقلاب اسلامی محسوب می‌شود. همزمان با این دو شبكه، ایستگاه‌های رادیویی در مراكز استان‌ها و بعضی شهرستان‌ها وجود داشت كه در كنار شبكه‌های سراسری، به تولید و پخش برنامه از طریق یك شبكه رادیویی محلی نیز می‌پرداختند. در ایران، رادیو برخلاف تلویزیون از ابتدا دولتی بود و زیر نظر وزارتخانه‌هایی چون وزارت اطلاعات و جهانگردی اداره می‌شد. جالب آن‌كه براساس یك نظرسنجی در اوایل دهه ۵۰، میزان شنوندگان رادیو در شهرستان‌ها حدود ۲۰درصد بیشتر از تهران بوده است.
تلویزیون 2 كاناله در بهمن 57
در ماه‌های منتهی به پیروزی انقلاب شكوهمند اسلامی، تلویزیون ملی ایران كه از چند سال قبل با خریداری تلویزیون ثابت پاسال، به انحصار دولت درآمده بود، سه شبكه داشت. یك شبكه اصلی كه در پاییز 57 از ادغام شبكه‌های اول و دوم به وجود آمده بود، یك شبكه آموزشی و یك شبكه بین‌المللی كه ویژه خارجی‌های مقیم ایران تأسیس شده بود. در آن زمان با وجود انحصار دولت در زمینه پخش برنامه‌های تلویزیونی، شبكه تلویزیونی ویژه ارتش آمریكا به مدت 16 سال از تهران برای آمریكایی‌های ساكن ایران به زبان انگلیسی برنامه پخش می‌كرد و تنها دو سال مانده به انقلاب اسلامی، از سوی خود آمریكایی‌ها تعطیل شده بود. با تعطیلی شبكه آمریكایی، رادیو و تلویزیون ملی شبكه بین‌المللی را تأسیس كرد، اما این شبكه چند روز پیش از پیروزی انقلاب تعطیل شد. شبكه آموزشی تلویزیون در پیش از انقلاب اسلامی كه كمتر از آن صحبت شده، تنها به پخش برنامه‌های آموزشی درسی می‌پرداخت و در ابتدا زیر نظر وزارت آموزش و پرورش فعالیت می‌كرد.
انقلاب پیروز شد
با پیروزی انقلاب اسلامی در ۲۲ بهمن ۱۳۵۷، سازمان رادیو و تلویزیون ملی ایران كه در آن زمان به صورت انحصاری پخش برنامه‌های رادیویی و تلویزیونی را برعهده داشت، به دست انقلابیون افتاد. در ۲۳بهمن، صادق قطب‌زاده سرپرست این سازمان شد. او از چهره‌های انقلابی بود كه مدتی نیز در پاریس همراه با امام خمینی(ره) حضور داشت و ده روز پیش از پیروزی انقلاب، همراه با رهبر انقلاب به كشور بازگشت. قطب‌زاده در همان روزهای نخست، تلاش كرد تا سازمان رادیو و تلویزیون را پاكسازی كند و شماری از وابستگان به رژیم شاهنشاهی را از این رسانه اخراج كرد.
ورود انقلابیون به سازمان
در همان روزهای نخست پس از پیروزی انقلاب، شمار زیادی از چهره‌های سیاسی، فرهنگی و اجتماعی شناخته‌شده امروز كه جزو انقلابیون بودند، به رادیو و تلویزیون رفتند و تلاش كردند تا این رسانه را با شاخصه‌های دولت انقلاب اداره كنند. غلامعلی حدادعادل و محمد سرافراز از جمله این چهره‌ها بودند كه وظایف كوچك و بزرگی را در سازمان برعهده گرفتند. مهم‌ترین این وظایف، بازنگری اساسی در محتوا و قالب برنامه‌های رادیویی و تلویزیونی رسانه بود تا با اهداف و آرمان‌های انقلاب هماهنگ باشد. همزمان آن دسته از نیروهای سازمان نیز كه در اعتراض به برخورد رژیم با مردم، سه ماه بود اعتصاب كرده بودند، با پیروزی انقلاب به سازمان برگشتند و همراه با دیگر مبارزان انقلابی، شاكله اصلی سازمان صداوسیمای جمهوری اسلامی را شكل دادند.
شروع با قطب‌زاده
فضای به‌شدت سیاسی و انقلابی كه در ماه‌های نخست پس از سرنگونی رژیم شاهنشاهی در ایران حاكم شده بود، روی محتوای برنامه‌های سازمان تأثیرگذار بود؛ تا جایی كه در پنج شش ماه اول، برنامه‌ها بیشتر سیاسی، مذهبی و انقلابی بود و جنبه سرگرم‌كننده چندانی نداشت. با اخت شدن تدریجی نیروهای جدید با فضای رسانه، نخستین سریال‌ها، فیلم‌های سینمایی و برنامه‌های فرهنگی از تابستان 58 روی آنتن رفت.
با هدف پیروی از دستورات بنیانگذار كبیر انقلاب(ره) بخش موسیقی از برنامه‌های رسانه تا مدت‌ها حذف شد و جای خود را به سرودهای انقلابی و میهنی داد. همچنین سازمان رادیو و تلویزیون در ایران، در سال‌های پیش از انقلاب مجله‌ای اختصاصی با عنوان «تماشا» داشت كه با پیروزی انقلاب اسلامی به «سروش» تغییر نام داد و با تغییر سردبیر به پرویز خرسند، به انتشار رسید.
در آن زمان رویه‌ای كه صادق قطب‌زاده سرپرست سازمان در اداره این رسانه در پیش گرفته بود، موجب نارضایتی‌هایی شده بود، چراكه با وجود روحیه انقلابی مردم، اما به نظر می‌رسید سیاست‌های انقلابی در اقدامات و خروجی كار رسانه ضعیف شده است. مدیریت او حتی اعتراض صریح حضرت امام(ره) را نیز برانگیخت، تاجایی كه ایشان در بخشی از یك نامه، خطاب به وی نوشته‌اند: «به آقای قطب‌زاده بگویید مگر شما الزام به مسائل اسلامی ندارید؟ مگر شما متعهد به قرآن نیستید؟ انقلاب ما انقلاب اسلامی است. چرا باید برنامه‌های خلاف اسلام از صداوسیما پخش شود؟»
در نهایت در آذرماه 58، صادق قطب‌زاده به علت شیوه مدیریت پرانتقاد خود، از سرپرستی سازمان صداوسیما بركنار شد. همزمان با تحولات مدیریتی، بعضی تحولات نیز در برنامه‌های رادیو و تلویزیون رخ داد كه مهم‌ترین آنها، جایگزینی شبكه دو به جای شبكه آموزشی بود. جالب است بدانید مدیریت شبكه دو سیما در اوایل انقلاب، به مدت هفت ماه برعهده مسعود كیمیایی، نویسنده و كارگردان شناخته‌شده سینمای ایران بود كه در دوران قطب‌زاده به این مسوولیت رسید.
دوران سرپرست‌های پرشمار
با بركناری قطب‌زاده، دوره‌ای از بی‌ثباتی در مدیریت كلان سازمان صداوسیما آغاز شد كه چندین سرپرست و شورای سرپرستی به خود دید؛ در حالی كه هیچ‌كدام نتوانستند مدیریت یكپارچه‌ای بر سازمان انجام دهند و وضعیت آن را با وجود دگرگونی‌های زیاد اول انقلاب، به‌سامان كنند. بلافاصله پس از قطب‌زاده، شورای انقلاب اداره این سازمان را به شورایی پنج‌نفره، متشكل از محمد موسوی‌خویینی‌ها، غلامعلی حدادعادل، احمد عزیزی، بهزاد نبوی و ابراهیم پیراینده واگذار كرد. سه ماه بعد، با برگزیدن ابوالحسن بنی‌صدر به ریاست جمهوری، شورای جدیدی بر سر كار آمد كه متشكل از غلامعلی حدادعادل، محمدعلی هادی نجف‌آبادی و احمد غضنفرپور بود. این شورا نیز پس از پنج ماه، با انتخاب نجف‌آبادی و غضنفرپور به نمایندگی مجلس، عملا فروپاشید و اداره سازمان این بار نیز با تصمیم بنی‌صدر به تقی فراحی واگذار شد كه پس از صادق قطب‌زاده، به عنوان دومین رئیس سازمان صداوسیمای جمهوری اسلامی شناخته می‌شود. عمر این مدیریت به چند ماه هم نرسید و فراحی در تابستان 59 از ریاست سازمان صداوسیما استعفا كرد. در ادامه محمد مبلغی‌اسلامی سرپرست سازمان شد، اما از آبان 59، اداره امور به علی‌اكبر محتشمی و عبدا... نوری، باز هم در مقام سرپرست واگذار شد. با تصویب قانون اداره سازمان صداوسیمای جمهوری اسلامی در دی ماه 59، علی اردشیر لاریجانی به عنوان سومین مدیرعامل سازمان انتخاب شد كه با حكم اعضای شورای سرپرستی سازمان صداوسیما در دی ماه 59، كار خود را آغاز كرد. دوره صدارت او نیز بیش از شش ماه طول نكشید و به استعفای لاریجانی ختم شد. در این زمان، امام خمینی(ره) به تشتت در مدیریت رسانه ملی پایان داد و با انتخاب محمد هاشمی‌رفسنجانی به عنوان ریاست سازمان صداوسیمای جمهوری اسلامی، دوره تازه‌ای در مدیریت این سازمان آغاز شد. این انتخاب در مرداد 1360 اتفاق افتاد.
