«مینای خانهبندی» صنعت و هنر خطه آذربایجان است كه پیش از این منسوخ شده بود
مینا، جان دارد
مینای خانهبندی، هنر زیبا و منحصربهفردی است كه پس از یك قرن فراموشی و افول در كشور، حالا جانی دوباره گرفته و در آذربایجان حیات مجدد خود را لابهلای انگشتان تعداد معدودی هنرمند تجربه میكند. حتما با شنیدن اسم «مینا»، ذهنتان پركشید سمت هنر «میناكاری» اصفهان و این پرسش كه میناكاری هنری منسوخ نیست و چرا باید احیا شود؟ اما جالب است بدانید مینای آذربایجان با مینای اصفهان تفاوتهایی دارد، چراكه مینای ساخته شده در اصفهان به مینای نقاشی معروف است و مینای خانه بندی آذربایجانشرقی، هنری تركیبی از آتش و خاك است كه با هنر طراحی و رنگ آمیخته شده و نقشهای زیبا و خیرهكنندهای میآفریند. این هنر از هنرهای شاخص در آذربایجان است كه در دهههای گذشته منسوخ و طی چند سال اخیر با حمایت میراث فرهنگی استان و در سایه آموزشهای دانشگاه هنر اسلامی تبریز مجدد احیا شده است. نسیم خواجه نصیری، هنرمند جوان و خوش ذوق تبریزی یكی از احیا كنندگان و فعالان این هنر زیبا و خاص بوده كه در طول پنج شش سال فعالیتش، موفق به اخذ چهار نشان ملی مرغوبیت شده است. گفتوگوی ما را با این هنرمند جوان میخوانید.
قدمت این هنر در ایران به حدود 5000 سال قبل برمیگردد، اما اوج میناكاری در كشور به دوره قاجار و صفویه میرسد. این هنر اصیل ایرانی بهدلیل ارزشمند و قیمتی بودنش، یك هنر درباری و اشرافی قلمداد میشد و همواره تحت حمایت دربار بود، اما بهدلیل توجه كمی كه اواخر دوره قاجار نسبت به آن شد، به مرور در ایران روبه فراموشی رفت و منسوخ شد.
یعنی بیتوجهی به این اثر تنها عامل فراموشی آن بود؟
علاوه بر بیتوجهی متولیان، عوامل دیگری هم دخیل بود كه مهمترین آن، سختی كار و نحوه درست كردن مینای خانهبندی است. باتوجه به اینكه مراحل ساخت ظروف مینای خانهبندی بسیار دشوار است، هنرمندان آن دوران كه اكثرا درباری بودند، تمایل چندانی به آموزش این هنر به دیگران نداشتند. به همین علت این هنر رفته رفته رو به افول رفت و از خاطرهها محو شد تا اینكه در زمان رضاشاه هنر مینا توسط یك آلمانی با سبك و المان ایرانی آموزش داده و تكنیك منسوخ شده، مجدد احیا شد. رنگهای مینا به مقدار فراوان از كشورهای خارج خریداری شد و هنر مینا دوباره رونق گرفت كه البته این مینا هم بیشتر شبیه مینای نقاشی بود و نه مینای خانهبندی.
آماری از تعداد صنعتگران و هنرمندانی كه اكنون به كار مینای
خانه بندی مشغولند، دارید؟
بنده از سال 91 و در سایه تحصیلات و آموزشهایی كه در دانشگاه هنر اسلامی تبریز كسب كردم، به كار و فعالیت در زمینه مینای خانه بندی روی آوردم. اما متاسفانه بهرغم زیبایی و منحصربهفرد بودن این هنر اصیل ایرانی، تعداد فعالان آن در كشور شاید به حدود 15 نفر برسد كه شش هفت نفر آنها فارغ التحصیلان دانشگاه تبریز هستند كه فعالیت در این رشته را ادامه دادند.
تفاوت مینای نقاشی با مینای خانه بندی در چیست؟
در مینای نقاشی، مشِ رنگها بسیار ریز و كوچك است و در جریان مخلوط شدن با آب حل شده و بهصورت آبرنگ درمیآید، اما مش رنگ مینای خانهبندی شبیه دانههای شكر بوده و محلول در آب نیست و خانهها مرزبندی میكنند كه رنگها داخل خانه بماند. همچنین در مینای نقاشی هنرمندان با نقاشی كردن مس با رنگهای مینای نقاشی اثر خود را میسازند، اما در مینای خانهبندی هنرمند اینكار را با فرم دادن مفتولها و ایجاد نقش با مفتول و رنگگذاری مفتولها كنار همدیگر انجام میدهد.
مواد اولیه مینای خانهبندی چیست؟
مواد اولیه این هنر نفیس را سیلیس ـ اكسیدهای معدنی و گدازه آورها تشكیل میدهند. اكسیدهای معدنی به سیلیس رنگ میدهد و پودر مانند است. بعد از ورود به كوره ذوب میشود و حالت شیشهای به خود میگیرد. بعد اطراف پودرها را با مفتولهای حالت داده شده بهصورت دیوارههایی درست میكنیم كه رنگها داخل دیوارهها باقی بمانند كه به نوعی تلفیقی از ملیله و میناست و در دمای حدود 900 درجه حرارت میدهیم.
مینای خانه بندی بیشتر روی چه فلزاتی كار میشود؟
مینای خانهبندی را روی فلزات طلا، نقره و مس انجام میدهند، اما اكنون بیشتر روی نقره كار میشود، چرا كه قیمت تمام شده آن متناسب با فلز نقره است.
برخی كارشناسان صنایعدستی میگویند تولیدكنندگان با زدن برچسب طراحی شده روی ظروف، اعتماد مردم را نسبت به هنرمند میناكاری سلب كرده و بازار كار را بیرونق كردهاند. نظر شما در اینباره چیست؟
به نظرم كسانی كه مینای سرد (رزین) را با رنگ تركیب كرده و آن را روی كار میزنند و بعد از دادن حرارت پایین، بهعنوان مینا به مشتریان میشناسانند، بازاریان و تولیدكنندگانی هستند كه در كارگاههای طلاسازی فعالیت میكنند و به صورت عمده به كار تولید میپردازند، اما چون كار ما ویژه است و مشتریان خاص خودش را دارد، لطمه چندانی به بازار فروش مان وارد نمیشود.
مشخصه و ویژگی بارز هنر مینای خانه بندی چیست؟
باتوجه به اینكه مینای خانهبندی سیلیس داشته و به حالت شیشهای است، لذا استحكام بیشتری در ابزار درست شده ما دیده میشود و با گذشت زمان رنگش ثابت بوده و خش نمیافتد.
وضعیت فروش و صادرات هنر مینای خانه بندی در كشور و آذربایجان شرقی چگونه است؟
متاسفانه بخش صادرات این هنردستی بسیار منفعل بوده و اقدام خاصی در شناساندن و فروش وسایل مینای خانهبندی در خارج از كشور صورت نگرفته است. البته تا همین اواخر این هنر نفیس و ارزشمند حتی در داخل كشور نیز ناشناخته بود، طوری كه مردم این آثار را محصول كشور چین میدانستند تا اینكه با برگزاری نمایشگاهها و ارائه در گالریها تاحدودی با این محصول آشنا شدند و به خرید آنها علاقهمندتر.