گزارشی از سابقه و کارکرد پلازاها در معماری شهری
از آکروپولیس تا میدان انتظار
گرچه زیرگذر میدان ولیعصر(عج) با عنوان پلازا افتتاح شد، اما برای پایتخت‌نشینان هنوز هم واژه‌ای غریب و نامأنوس به نظر می‌آید؛ پلازا چیست و چه مشخصاتی دارد؟
میدان‌های پیاده یا (پلازا) ریشه كهنی در فضاهای زیست شهری دارند، این ریشه نه فقط در شهرها بلكه زمانی كه اولین روستاها در حال شكل‌گیری بودند به چشم می‌آید، در آن زمان محلی در بین خانه‌ها شكل می‌گرفت كه جنبه فضای عمومی آن روستا را داشته باشد. در بسیاری از روستاهایی كه با سابقه طولانی در حال حاضر وجود دارد این میدان‌ها كاملا قابل مشاهده است و در آن بازارچه‌های هفتگی برگزار می‌شود؛ درواقع این میدان‌ها انواع كاربردهای اجتماعی و اقتصادی را دارند. در شكل‌گیری شهرها هم میدان‌های پیاده نقش محوری را ایفا می‌كردند.
میدان‌های پیاده، تنفس‌گاه‌‌های شهر
بابك شكوفی، طراح معماری پردیس سینمایی آزادی با بیان این‌كه میدان‌های پیاده تنفس‌گاه‌‌های شهر محسوب می‌شدند و بسیاری از كاربری‌ها در كنار آنها شكل می‌گرفته است، می‌گوید: در شهرهای ایران هم چنین فضاهایی وجود دارد، نمونه بزرگ آن میدان نقش جهان است كه یك میدان پیاده طراحی شده است، بعضی از میدان‌های پیاده به مرور زمان شكل می‌گرفتند و برخی دیگر مثل میدان نقش جهان طراحی شده بودند. در بدنه میدان نقش جهان، بازار و ساختمان‌های مهمی مثل مساجد شاه، شیخ لطف‌ا... و ساختمان مهم حكومتی كاخ عالی‌قاپو قابل مشاهده است.او با اشاره به این‌كه میدان‌های پیاده به لحاظ سلسله مراتب فضای شهری چندین نقش مهم را ایفا می‌كنند و شبكه‌ای از محورهای پیاده به این میدان‌ها منتهی می‌شوند، عنوان می‌كند: نقش اجتماعی و مدنی این میادین از گذشته تا به امروز قابل چشم‌پوشی نیست، میادین مكان تعامل اجتماعی بوده و در آن جا شهروندان با یكدیگر گفتمان، تبادل نظر و خرید و فروش می‌كردند و این سبك تعاملات احساس همبستگی اجتماعی را در میان آنها به وجود می‌آورد.شكوفی با بیان این‌كه میدان‌های پیاده نقش مهمی را در تعریف هویت شهرها ایفا می‌كردند، تصریح می‌كند: در مقایسه با سایر فضاهای همگانی مثل معابر می‌توان گفت آنها مكانی برای عبور هستند، اما میدان جای توقف، تامل و نگاه كردن است.
گره، میدان و ترافیك
طراح معماری پردیس سینمایی آزادی با تاكید بر این‌كه در دهه‌های گذشته و در جریان مدرنیزاسیون شدن شهرها فضای عمومی شهرها توسط خودروها بلعیده شد، می‌گوید: تمام فضای عمومی شهری را محورهای سواره تصرف كردند و آن چیزی كه امروزه به عنوان میدان در شهرها دیده می‌شود در واقع اصلا شامل تعریف میدان نمی‌شود و تنها نقش گره ترافیكی را ایفا می‌كند. به عنوان مثال میدان ونك به هیچ عنوان در تعریف میدان‌ها نمی‌گنجد و تنها یك گره ترافیكی است؛ فضایی كه در وسط میدان ونك وجود دارد توسط شبكه سواره محاصره
شده است؛ در مقیاس بزرگ‌تر این موضوع درباره میدان آزادی هم صدق می‌كند.
واقعیتی درباره میدان آزادی كه نمی‌دانستید!
او ادامه می‌دهد: البته ماكت ابتدایی میدان آزادی نشان می‌دهد طراح برای این مكان كاربری میدان پیاده را در نظر گرفته بود، در واقع امكان دسترسی پیاده از اطراف به وسط میدان وجود داشت و طراح فضای میانی میدان آزادی را نجات داده بود قبل از این كه در محاصره حلقه ترافیكی امروزی قرار گیرد و این حلقه به صورت یك پل گرد طراحی شده بود. متعجب بودم چرا طرح به همان صورت اجرا نشده است كه اگر این‌گونه می‌شد آزادی می‌توانست نقش یك میدان ملی را برای ما ایفا كند؛ درست مثل همان فضایی كه امروزه در اطراف برج ایفل وجود دارد و حضور افراد نیز در آنجا به این فضا هویت و زندگی داده است.
شكوفی ادامه می‌دهد: این موضوع را از طریق یكی از دوستانم كه با مهندس امانت طراح میدان آزادی در ارتباط بود جویا شدم. ایشان گفته بود مسؤولان وقت نمی‌خواستند مردم در وسط میدان رفت و آمد داشته باشند و گمان می‌كرده‌اند این موضوع زیبایی میدان را از بین می‌برد، در نتیجه پل مدور را حذف می‌كنند و شبكه سواره همسطح میدان می‌شود تا ارتباط پیاده با بستر میدان قطع شود. شكوفی با بیان این‌كه این فضای مهم شهری طی دهه‌های گذشته از بین رفته و محورهای سواره خاصیت میادین را از بین برده است، می‌گوید: یك میدان پیاده موفق دو عنصر فضایی دارد، كه این دو اگر به درستی در كنار هم قرار نگیرند عملكرد میدان نشان داده نمی‌شود، این دو عنصر شامل بستر و بدنه میدان است. در واقع میدان‌های پیاده باید فضای بازی داشته باشند كه حضور انسانی در آنجا به راحتی و بدون مشكل باشد. البته باید بدنه‌ای وجود داشته باشد كه به شهروندان خدمات ارائه کند. وی تاكید می‌كند: در بدنه این میادین می‌توان انواع خدمات لازم به شهروندان ارائه کرد؛ به عنوان مثال وجود كافه‌ها و رستوران‌ها در این فضا می‌تواند زمینه مناسبی را برای تعامل به وجود آورد. حتی این فضا می‌تواند محلی برای وجود ساختمان‌های مهم دولتی هم باشد. بدنه میدان باید با بسترآن ارتباط ارگانیك داشته باشد و شهروندان در حال تعامل بین این دو بخش باشند.به گفته این معمار، بستر میادین پیاده باید ارتباط كافی را با محورهای پیاده و فضاهای شهری داشته باشد. وقتی با این معیارها بیشتر میادین تهران را می‌سنجیم متوجه می‌شویم آنها این خصوصیات را ندارند.
عاقبت میدان‌های پیاده در پایتخت
اگرچه شهرداری تهران طی سال‌های گذشته طرح‌هایی را تحت عنوان میدان‌های پیاده در پایتخت اجرایی كرد اما به هیچ وجه آن گونه كه باید مورد استقبال قرار نگرفت. شكوفی در این باره توضیح می‌دهد: شهرداری تهران چند‌سال پیش پروژه‌ای را در میدان ولیعصر تحت عنوان پلازا انجام داد و در نهایت گودال- باغچه‌ای را در وسط میدان ایجاد كرد. اما این سازه به هیچ عنوان یك پلازا نیست. این فضا در وسط یك گره ترافیكی به وجود آمد و همین امر باعث شد ارتباط ارگانیك و مستقیم این مكان با محورهای اطرافش قطع شود.وی ادامه می‌دهد: در همین رابطه می‌توان به پروژه میدان امام حسین هم اشاره كرد، میدان پیاده شدن در اینجا ایده خوبی بود ولی بعدا به اشتباه با ایجاد یك سری از دیواره‌های مشبك فلزی ارتباط بستر میدان با بدنه و بافت شهری اطراف را قطع كرده است.
پول زیادی لازم نیست
در حالی كه عده‌ای معتقدند برای ایجاد بناهای شهری هزینه فراوانی لازم است و بدهی‌های فعلی شهرداری مانع تحقق این موضوع می‌شود. طراح معماری پردیس سینمایی آزادی بر این باور است، شهرداری می‌تواند با هزینه‌های بسیار كم،توسعه میدان‌های پیاده در تهران را آغاز كند. او می‌گوید: در فضاهای شهری ما مناطق خالی داریم كه باید شناسایی شوند، در واقع فضاهایی كه تداخل چندانی هم با فضاهای تاریخی ندارند و دسترسی مناسبی هم به شبكه‌های راهی اطراف باید داشته باشند.وی تصریح می‌كند: پس از شناسایی این فضاها می‌توان با یك هزینه كم برای آنها بدنه فعال ایجاد كرد، فعال كردن بدنه این فضاها كار ساده‌ای است که نمونه آن در خیابان 30 تیر كاملا قابل مشاهده است، این نقطه به مكانی جذاب و پویا تبدبل شده و مردم به‌شدت از آن استقبال كرده‌اند این درحالی است كه خیابان 30 تیر آن‌گونه كه باید بستر مناسبی ندارد و پیاده روی این خیابان خیلی عریض نیست اما با وجود این نتیجه بسیار خوبی به دست آمده است.
توسعه فضاهای همگانی
توسعه فضاهای همگانی اما یكی از برنامه‌های كمیسیون معماری و شهرسازی شورای شهر تهران در سال 97 بوده است، علی اعطا در این باره می‌گوید: مطالعاتی در این زمینه انجام شده و به احكام لایحه برنامه پنج‌ساله شهرداری تهران اضافه خواهد شد و در همین رابطه پروژه‌هایی هم پیش‌بینی شده است. وی با بیان این‌كه تلاش‌های زیادی انجام شده تا این اقدام از سال 97 آغاز شود، تصریح می‌كند: قرار شد در تعدادی از مناطق شهرداری تهران و سازمان زیباسازی این موضوع مورد بررسی قرار گیرد و در پایان سال97 نتایج مشخصی در دست باشد.
میدان‌های پیاده یا (پلازا) ریشه كهنی در فضاهای زیست شهری دارند، این ریشه نه فقط در شهرها بلكه زمانی كه اولین روستاها در حال شكل‌گیری بودند به چشم می‌آید، در آن زمان محلی در بین خانه‌ها شكل می‌گرفت كه جنبه فضای عمومی آن روستا را داشته باشد. در بسیاری از روستاهایی كه با سابقه طولانی در حال حاضر وجود دارد این میدان‌ها كاملا قابل مشاهده است و در آن بازارچه‌های هفتگی برگزار می‌شود؛ درواقع این میدان‌ها انواع كاربردهای اجتماعی و اقتصادی را دارند. در شكل‌گیری شهرها هم میدان‌های پیاده نقش محوری را ایفا می‌كردند.
میدان‌های پیاده، تنفس‌گاه‌‌های شهر
بابك شكوفی، طراح معماری پردیس سینمایی آزادی با بیان این‌كه میدان‌های پیاده تنفس‌گاه‌‌های شهر محسوب می‌شدند و بسیاری از كاربری‌ها در كنار آنها شكل می‌گرفته است، می‌گوید: در شهرهای ایران هم چنین فضاهایی وجود دارد، نمونه بزرگ آن میدان نقش جهان است كه یك میدان پیاده طراحی شده است، بعضی از میدان‌های پیاده به مرور زمان شكل می‌گرفتند و برخی دیگر مثل میدان نقش جهان طراحی شده بودند. در بدنه میدان نقش جهان، بازار و ساختمان‌های مهمی مثل مساجد شاه، شیخ لطف‌ا... و ساختمان مهم حكومتی كاخ عالی‌قاپو قابل مشاهده است.او با اشاره به این‌كه میدان‌های پیاده به لحاظ سلسله مراتب فضای شهری چندین نقش مهم را ایفا می‌كنند و شبكه‌ای از محورهای پیاده به این میدان‌ها منتهی می‌شوند، عنوان می‌كند: نقش اجتماعی و مدنی این میادین از گذشته تا به امروز قابل چشم‌پوشی نیست، میادین مكان تعامل اجتماعی بوده و در آن جا شهروندان با یكدیگر گفتمان، تبادل نظر و خرید و فروش می‌كردند و این سبك تعاملات احساس همبستگی اجتماعی را در میان آنها به وجود می‌آورد.شكوفی با بیان این‌كه میدان‌های پیاده نقش مهمی را در تعریف هویت شهرها ایفا می‌كردند، تصریح می‌كند: در مقایسه با سایر فضاهای همگانی مثل معابر می‌توان گفت آنها مكانی برای عبور هستند، اما میدان جای توقف، تامل و نگاه كردن است.
گره، میدان و ترافیك
طراح معماری پردیس سینمایی آزادی با تاكید بر این‌كه در دهه‌های گذشته و در جریان مدرنیزاسیون شدن شهرها فضای عمومی شهرها توسط خودروها بلعیده شد، می‌گوید: تمام فضای عمومی شهری را محورهای سواره تصرف كردند و آن چیزی كه امروزه به عنوان میدان در شهرها دیده می‌شود در واقع اصلا شامل تعریف میدان نمی‌شود و تنها نقش گره ترافیكی را ایفا می‌كند. به عنوان مثال میدان ونك به هیچ عنوان در تعریف میدان‌ها نمی‌گنجد و تنها یك گره ترافیكی است؛ فضایی كه در وسط میدان ونك وجود دارد توسط شبكه سواره محاصره
شده است؛ در مقیاس بزرگ‌تر این موضوع درباره میدان آزادی هم صدق می‌كند.
واقعیتی درباره میدان آزادی كه نمی‌دانستید!
او ادامه می‌دهد: البته ماكت ابتدایی میدان آزادی نشان می‌دهد طراح برای این مكان كاربری میدان پیاده را در نظر گرفته بود، در واقع امكان دسترسی پیاده از اطراف به وسط میدان وجود داشت و طراح فضای میانی میدان آزادی را نجات داده بود قبل از این كه در محاصره حلقه ترافیكی امروزی قرار گیرد و این حلقه به صورت یك پل گرد طراحی شده بود. متعجب بودم چرا طرح به همان صورت اجرا نشده است كه اگر این‌گونه می‌شد آزادی می‌توانست نقش یك میدان ملی را برای ما ایفا كند؛ درست مثل همان فضایی كه امروزه در اطراف برج ایفل وجود دارد و حضور افراد نیز در آنجا به این فضا هویت و زندگی داده است.
شكوفی ادامه می‌دهد: این موضوع را از طریق یكی از دوستانم كه با مهندس امانت طراح میدان آزادی در ارتباط بود جویا شدم. ایشان گفته بود مسؤولان وقت نمی‌خواستند مردم در وسط میدان رفت و آمد داشته باشند و گمان می‌كرده‌اند این موضوع زیبایی میدان را از بین می‌برد، در نتیجه پل مدور را حذف می‌كنند و شبكه سواره همسطح میدان می‌شود تا ارتباط پیاده با بستر میدان قطع شود. شكوفی با بیان این‌كه این فضای مهم شهری طی دهه‌های گذشته از بین رفته و محورهای سواره خاصیت میادین را از بین برده است، می‌گوید: یك میدان پیاده موفق دو عنصر فضایی دارد، كه این دو اگر به درستی در كنار هم قرار نگیرند عملكرد میدان نشان داده نمی‌شود، این دو عنصر شامل بستر و بدنه میدان است. در واقع میدان‌های پیاده باید فضای بازی داشته باشند كه حضور انسانی در آنجا به راحتی و بدون مشكل باشد. البته باید بدنه‌ای وجود داشته باشد كه به شهروندان خدمات ارائه کند. وی تاكید می‌كند: در بدنه این میادین می‌توان انواع خدمات لازم به شهروندان ارائه کرد؛ به عنوان مثال وجود كافه‌ها و رستوران‌ها در این فضا می‌تواند زمینه مناسبی را برای تعامل به وجود آورد. حتی این فضا می‌تواند محلی برای وجود ساختمان‌های مهم دولتی هم باشد. بدنه میدان باید با بسترآن ارتباط ارگانیك داشته باشد و شهروندان در حال تعامل بین این دو بخش باشند.به گفته این معمار، بستر میادین پیاده باید ارتباط كافی را با محورهای پیاده و فضاهای شهری داشته باشد. وقتی با این معیارها بیشتر میادین تهران را می‌سنجیم متوجه می‌شویم آنها این خصوصیات را ندارند.
عاقبت میدان‌های پیاده در پایتخت
اگرچه شهرداری تهران طی سال‌های گذشته طرح‌هایی را تحت عنوان میدان‌های پیاده در پایتخت اجرایی كرد اما به هیچ وجه آن گونه كه باید مورد استقبال قرار نگرفت. شكوفی در این باره توضیح می‌دهد: شهرداری تهران چند‌سال پیش پروژه‌ای را در میدان ولیعصر تحت عنوان پلازا انجام داد و در نهایت گودال- باغچه‌ای را در وسط میدان ایجاد كرد. اما این سازه به هیچ عنوان یك پلازا نیست. این فضا در وسط یك گره ترافیكی به وجود آمد و همین امر باعث شد ارتباط ارگانیك و مستقیم این مكان با محورهای اطرافش قطع شود.وی ادامه می‌دهد: در همین رابطه می‌توان به پروژه میدان امام حسین هم اشاره كرد، میدان پیاده شدن در اینجا ایده خوبی بود ولی بعدا به اشتباه با ایجاد یك سری از دیواره‌های مشبك فلزی ارتباط بستر میدان با بدنه و بافت شهری اطراف را قطع كرده است.
پول زیادی لازم نیست
در حالی كه عده‌ای معتقدند برای ایجاد بناهای شهری هزینه فراوانی لازم است و بدهی‌های فعلی شهرداری مانع تحقق این موضوع می‌شود. طراح معماری پردیس سینمایی آزادی بر این باور است، شهرداری می‌تواند با هزینه‌های بسیار كم،توسعه میدان‌های پیاده در تهران را آغاز كند. او می‌گوید: در فضاهای شهری ما مناطق خالی داریم كه باید شناسایی شوند، در واقع فضاهایی كه تداخل چندانی هم با فضاهای تاریخی ندارند و دسترسی مناسبی هم به شبكه‌های راهی اطراف باید داشته باشند.وی تصریح می‌كند: پس از شناسایی این فضاها می‌توان با یك هزینه كم برای آنها بدنه فعال ایجاد كرد، فعال كردن بدنه این فضاها كار ساده‌ای است که نمونه آن در خیابان 30 تیر كاملا قابل مشاهده است، این نقطه به مكانی جذاب و پویا تبدبل شده و مردم به‌شدت از آن استقبال كرده‌اند این درحالی است كه خیابان 30 تیر آن‌گونه كه باید بستر مناسبی ندارد و پیاده روی این خیابان خیلی عریض نیست اما با وجود این نتیجه بسیار خوبی به دست آمده است.
توسعه فضاهای همگانی
توسعه فضاهای همگانی اما یكی از برنامه‌های كمیسیون معماری و شهرسازی شورای شهر تهران در سال 97 بوده است، علی اعطا در این باره می‌گوید: مطالعاتی در این زمینه انجام شده و به احكام لایحه برنامه پنج‌ساله شهرداری تهران اضافه خواهد شد و در همین رابطه پروژه‌هایی هم پیش‌بینی شده است. وی با بیان این‌كه تلاش‌های زیادی انجام شده تا این اقدام از سال 97 آغاز شود، تصریح می‌كند: قرار شد در تعدادی از مناطق شهرداری تهران و سازمان زیباسازی این موضوع مورد بررسی قرار گیرد و در پایان سال97 نتایج مشخصی در دست باشد.
