حاشیه‌نگاری‌های جام‌جم از ساماندهی بافت پیرامون حرم مطهر رضوی از ابتدا تا انتهای قرن حاضر
حرمشهر، احیاکننده حرمت رضوی
بالاخره داستان پرماجرای تغییر کالبدی در بافت پیرامون حرم مطهر رضوی در جلسه اخیر شورای عالی شهرسازی و معماری کشور با تصویب طرح ویژه موسوم به «حریم رضوی» وارد مرحله‌ای جدید شد و پرونده دوران حکومت طرح طاش در این محدوده برای همیشه بسته شد؛ اتفاقی که محمد اسلامی، وزیر راه‌وشهرسازی آن را یک اتفاق مبارک خواند و درباره‌اش گفت: پهنه‌بندی حریم زیارت و هم‌پیوندی حرم با شهر (ایده حرمشهر) بر اساس الگوی ساختاری تار و پود، تسهیل و ترغیب استمرار سکونت پایدار مجاوران در محدوده از طریق ارتقای کیفیت اجتماعی فضا، با اولویت پیاده‌مداری و توجه به مراتب تشرف ازجمله اصول و سیاست‌های بنیادین طرح ویژه به‌مثابه خطوط هدایت‌کننده این طرح است که در تمام فرآیند تدوین تا اجرا، باید مورد توجه تمام نهادهای ذی‌ربط قرار گیرد.
یک ماجرای دنباله‌دار
مساله بهسازی بافت پیرامون حرم مطهر رضوی داستانی است که قدمت آن تنها در قرن معاصر به بیش از 90سال می‌رسد. نخستین حرکت‌ها در این‌باره را محمدولی اسدی در آغازین روزهای حضورش در مشهد به‌عنوان استاندار و البته نایب‌التولیه وقت با تلاش برای ایجاد تبدیل ورودی‌های اصلی حرم مطهر از دو ورودی به چهار ورودی و به عبارت بهتر افزایش خیابان‌های اطراف حرم از دو به چهار آغاز کرد. حرکتی که سرانجام آن تخریب بخش قابل‌توجهی از آثار تیموری، صفوی و افشاری مشهد و البته ایجاد دو خیابان بزرگ تهران - امام رضا(ع)- و طبرسی و فلکه‌های شمالی و جنوبی اطراف حرم مطهر بود. این داستان البته در سال‌های بعد هم ادامه پیدا کرد و هر روز تغییری کوچک یا بزرگ در بافت اطراف حرم مطهر رضوی و به بهانه ایجاد رفاه بیشتر برای زائران انجام می‌شد تا این‌که نوبت به استانداری و نیابت تولیت همزمان عبدالعظیم ولیان رسید. او که در نیمه نخست دهه 50 شمسی همه‌کاره رسمی خراسان و در نتیجه مشهد بود، انجام تغییرات گسترده در بافت اطراف حرم مطهر رضوی را در دستورکار قرار داد. تغییراتی که حاصل آن تخریب بخش قابل‌توجهی از خانه‌ها، مدارس و بازارهای تاریخی مشهد، ایجاد فلکه‌ای سبز در اطراف حرم مطهر رضوی و ساخت راسته‌بازاری به نام بازار رضا و البته آوارگی بسیاری از ساکنان قدیمی اطراف حرم مطهر رضوی بود. این حرکت همچنین برای نخستین‌بار امر قدسی زیارت را از زندگی عادی مردم مشهد جدا کرد.
هرچند در سال‌های نخست پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران به دلیل شرایط خاص کشور و به‌ویژه جنگ تحمیلی هشت‌ساله بافت اطراف حرم مطهر رضوی شرایط به‌نسبت آرامی را پشت سر گذاشت و تخریب‌ها اندک و در حد رفع بن‌بست یک معبر و عقب‌نشینی‌های رایج شهری بناها و منازل به هنگام نوسازی بود اما با ورود به عصر سازندگی بهسازی این بافت بار دیگر در دستورکار مسؤولان وقت قرار گرفت. بدین‌گونه بود که مرحوم سراج‌الدین کازرونی، وزیر مسکن‌وشهرسازی دولت اول مرحوم هاشمی‌رفسنجانی در نامه‌ای خطاب به رهبر معظم انقلاب خواستار تغییرات در وضعیت اطراف حرم مطهر رضوی شده بود و ایشان هم با این درخواست به شرط انجام کامل کارهای کارشناسی و رعایت حقوق ساکنان موافقت کرده بودند. بر همین اساس بود که تهیه و تنظیم طرح نوسازی اطراف حرم مطهر رضوی به مزایده گذاشته شد و شرکت برنده این مزایده نخستین طرح تفصیلی بافت مرکزی مشهد موسوم به طاش را در حالی سال 1375 به تصویب شورای‌عالی معماری و شهرسازی رساند تا پروژه نوسازی بافت حرم به‌صورت رسمی آغاز شود که از همان زمان بزرگ‌ترین انتقاد به طراحان این طرح عدم شناخت ایشان از جغرافیای فرهنگی- اجتماعی شهر مشهد به‌ویژه بافت اطراف حرم مطهر بود. این عدم شناخت با اندک‌توجهی به نقشه‌های ارائه‌شده برای اجرا در طرح به‌خوبی نمود داشت، زیرا در اغلب این نقشه‌ها هیچ‌کدام از ظرفیت‌های تاریخی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی این بافت لحاظ نشده بود و تمامی گذرهای تاریخی بافت مورد هجمه‌های ویرانگر قرار می‌گرفتند. درست همین عدم شناخت و ارائه نقشه‌ها بدون داشتن آگاهی لازم از محدوده طرح سرانجام باعث شد تا این طرح در سال 1378 مورد بازنگری جدی قرار گیرد؛ بازنگری جدی‌ای که البته هرچند برخی از نقاط ضعف طرح طاش را پوشش می‌داد اما باز هم بر بستری مهندسی و نه اجتماعی تهیه شده بود و خود مشکلات جدیدی پدید آورد. مشکلاتی که برای رفع آن طی سال‌های گذشته طرح چند بار دستخوش تغییرات گوناگون شد و به دلیل همین مشکلات هم در این دوران طولانی زمانی حدود 23ساله فقط نزدیک 50درصد پیشرفت فیزیکی داشت.
فرمان 8 ماده‌ای رهبر معظم‌انقلاب
ناگفته نماند در این دوران گزارش‌های رسمی و مردمی مختلفی درباره وضعیت اجرایی طرح‌های گوناگون تهیه و به اجرا گذاشته شده در اطراف حرم مطهر رضوی در اختیار رهبر انقلاب قرار می‌گیرد. شرایط به گونه‌ای پیش می‌رود که در فروردین 86 همزمان با حضور نوروزی رهبرمعظم‌انقلاب در مشهد، ایشان نظرات خود را در این باره به استاندار وقت اعلام می‌کنند و دستورات جامع و صریح ایشان از طریق محمدی‌زاده به بنی‌هاشمی، شهردار وقت مشهد و مجموعه‌های دست‌اندرکار طرح بافت پیرامونی حرم‌مطهر ابلاغ و در آن مطالبات رهبری درباره بافت اطراف حرم‌رضوی اعلام می‌شود. دستوراتی که در بین ساکنان اطراف حرم‌مطهر به فرمان 8ماده‌ای رهبرمعظم‌انقلاب معروف است. در نامه استاندار وقت خراسان‌رضوی به شهردار وقت مشهد آمده‌است: «رهبرمعظم‌انقلاب در رابطه با تملک اراضی برای اجرای طرح‌های مصوب شهری از جمله طرح میدان شهدا و طرح پوسته اطراف حرم مطهر رضوی و بعضی شکایاتی که مالکان از نحوه اجرای آن مطرح کرده‌اند، مواردی را به صورت شفاهی به این جانب اعلام فرمودند تا بدین وسیله به شهرداری ابلاغ شود.»در ادامه این نامه، مطالبات رهبری درباره بافت اطراف حرم‌رضوی مطرح شده که در ادامه می‌آید:
تملک املاک مردم یا خرید حق انتفاع موقوفات با هدف ایجاد گذرها و شوارع و احداث سایر طرح‌های مصوب فقط در حد ضرورت صورت گیرد؛ بنابراین برای بازکردن خیابان‌های جدید و تعریض گذرهای موجود به حداقل مورد نیاز اکتفا شود تا مردم دچار مشکل و زحمت نشوند. در این میان تلاش کنید در موقوفات، مساجد، اماکن متبرکه و حوزه‌های علمیه کمترین مداخله و جابه‌جایی صورت گیرد و در موارد اجتناب‌ناپذیر نسبت به تامین زمین یا معوض متناسب با میزان تعریض شده و ساخت باقیمانده ساختمان در حد قابل‌قبول و متعارف اقدام شود، به طوری که حتی به فعالیت آینده مکان صدمه‌ای وارد نشود.
تملک املاک مردم با هدف اجرای طرح‌های مصوب و اصلاح بافت فرسوده فقط با رعایت موازین‌شرعی و قانونی و نکات ذیل صورت گیرد و از هرگونه تملک صرفا با هدف انتفاع و تامین نیازهای مالی شهرداری یا ایجاد پاساژ و فعالیت‌های تجاری اجتناب شود.
الف) مالکانی که می‌توانند طرح‌های مصوب شهری را طبق ضوابط اجرا کنند، در اولویت حمایت باشند؛ بنابراین ضرورتی به تملک اراضی و مستغلات آنان نیست، زیرا مالک سازنده بوده و مجری طرح مصوب شهری است.ب) مالکانی که تمکن اجرای پروژه مصوب را ندارند ولی می‌خواهند به اندازه ملک خود یا آوردن افزون تر از آن در اجرای پروژه مشارکت کنند، در اولویت حمایت قرارگرفته و با رعایت تمامی حقوق آنان در زمان ساخت و بهره برداری مشارکت ذی‌نفعان جلب شود. ج) مالکانی که آمادگی مشارکت در پروژه‌های مصوب شهری را ندارند، تملک مستغلات آنان مطابق ضوابط صورت گرفته و با قیمت‌گذاری معقول و رعایت جوانب شرعی و قانونی، وجه به آنان پرداخت شود یا معوض ملک به ایشان داده‌شود و رضایت کامل افراد جلب شود. در انجام این فعالیت‌ها مصالح مردم و نیازهای عمومی شهرمشهد مدنظر مسؤولان قرار داشته و از هرگونه اقدامی با رویکرد انتفاعی و درآمدی که موجب زحمت اهالی شده و خلاف رضایت آنان باشد، جدا اجتناب شود.
بدیهی است حفظ و تقویت اعتماد عمومی به عنوان بزرگ‌ترین سرمایه مردمی و پشتوانه سازندگی در شهرمشهد باید مدنظر مدیران شهری قرار گیرد.
آغازی بر یک پایان
به رغم صدور این فرمان صریح در سال96 شورای‌عالی معماری و شهرسازی ایران با علم به عدم انجام درست مطالبات رهبر معظم انقلاب درباره بافت، عدم امکان اجرای کامل طرح‌های قبلی، نارضایتی گسترده مردم مشهد و زائران از وضع موجود و با هدف جلوگیری از روند اقدامات مخالف با حفاظت از بافت تاریخی و فرهنگی پیرامون حرم امام‌رضا(ع)، دستور توقف این طرح را صادر و خود متولی تهیه طرح تفصیلی ویژه بافت پیرامون حرم‌مطهررضوی شد. طرحی که امسال از آن به نام «حریم‌رضوی»یا «حرم شهر» یاد می‌شود و پس از تصویب در کمیسیون ماده 5 استان در اواخر بهمن ماه، دوشنبه گذشته هم در شورای‌عالی شهرسازی و معماری کشور تصویب شد تا از ابتدای سال1400 طرح جدید مبنای عمل شهرداری در منطقه‌ثامن قرار گیرد و بافت پیرامونی حرم رضوی وارد مرحله‌ای جدید از زندگی خود شود.
پهنه‌بندی حرایم زیارت و هم‌پیوندی حرم با شهر (ایده حرم شهر) بر اساس الگوی ساختاری تار و پود، تسهیل و ترغیب استمرار سکونت پایدار مجاوران در محدوده از طریق ارتقای کیفیت اجتماعی فضا، ارتقای خدمات عمومی و ارائه ضوابط و مقررات متناسب به منظور نوسازی بافت توسط ساکنان؛ تقویت زمینه‌های حضور و اقامت طیف متنوع اقتصادی، اجتماعی زائران در محدوده پیرامون حرم؛ دسترس‌پذیری و تحرک مناسب و کنترل شده برای بافت (مجاوران و زائران) با اولویت پیاده‌مداری و توجه به مراتب تشرف از جمله اصول و سیاست‌های بنیادین طرح ویژه به مثابه خطوط هدایت‌کننده این طرح است.
مساله بهسازی بافت پیرامون حرم مطهر رضوی داستانی است که قدمت آن تنها در قرن معاصر به بیش از 90سال می‌رسد. نخستین حرکت‌ها در این‌باره را محمدولی اسدی در آغازین روزهای حضورش در مشهد به‌عنوان استاندار و البته نایب‌التولیه وقت با تلاش برای ایجاد تبدیل ورودی‌های اصلی حرم مطهر از دو ورودی به چهار ورودی و به عبارت بهتر افزایش خیابان‌های اطراف حرم از دو به چهار آغاز کرد. حرکتی که سرانجام آن تخریب بخش قابل‌توجهی از آثار تیموری، صفوی و افشاری مشهد و البته ایجاد دو خیابان بزرگ تهران - امام رضا(ع)- و طبرسی و فلکه‌های شمالی و جنوبی اطراف حرم مطهر بود. این داستان البته در سال‌های بعد هم ادامه پیدا کرد و هر روز تغییری کوچک یا بزرگ در بافت اطراف حرم مطهر رضوی و به بهانه ایجاد رفاه بیشتر برای زائران انجام می‌شد تا این‌که نوبت به استانداری و نیابت تولیت همزمان عبدالعظیم ولیان رسید. او که در نیمه نخست دهه 50 شمسی همه‌کاره رسمی خراسان و در نتیجه مشهد بود، انجام تغییرات گسترده در بافت اطراف حرم مطهر رضوی را در دستورکار قرار داد. تغییراتی که حاصل آن تخریب بخش قابل‌توجهی از خانه‌ها، مدارس و بازارهای تاریخی مشهد، ایجاد فلکه‌ای سبز در اطراف حرم مطهر رضوی و ساخت راسته‌بازاری به نام بازار رضا و البته آوارگی بسیاری از ساکنان قدیمی اطراف حرم مطهر رضوی بود. این حرکت همچنین برای نخستین‌بار امر قدسی زیارت را از زندگی عادی مردم مشهد جدا کرد.
هرچند در سال‌های نخست پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران به دلیل شرایط خاص کشور و به‌ویژه جنگ تحمیلی هشت‌ساله بافت اطراف حرم مطهر رضوی شرایط به‌نسبت آرامی را پشت سر گذاشت و تخریب‌ها اندک و در حد رفع بن‌بست یک معبر و عقب‌نشینی‌های رایج شهری بناها و منازل به هنگام نوسازی بود اما با ورود به عصر سازندگی بهسازی این بافت بار دیگر در دستورکار مسؤولان وقت قرار گرفت. بدین‌گونه بود که مرحوم سراج‌الدین کازرونی، وزیر مسکن‌وشهرسازی دولت اول مرحوم هاشمی‌رفسنجانی در نامه‌ای خطاب به رهبر معظم انقلاب خواستار تغییرات در وضعیت اطراف حرم مطهر رضوی شده بود و ایشان هم با این درخواست به شرط انجام کامل کارهای کارشناسی و رعایت حقوق ساکنان موافقت کرده بودند. بر همین اساس بود که تهیه و تنظیم طرح نوسازی اطراف حرم مطهر رضوی به مزایده گذاشته شد و شرکت برنده این مزایده نخستین طرح تفصیلی بافت مرکزی مشهد موسوم به طاش را در حالی سال 1375 به تصویب شورای‌عالی معماری و شهرسازی رساند تا پروژه نوسازی بافت حرم به‌صورت رسمی آغاز شود که از همان زمان بزرگ‌ترین انتقاد به طراحان این طرح عدم شناخت ایشان از جغرافیای فرهنگی- اجتماعی شهر مشهد به‌ویژه بافت اطراف حرم مطهر بود. این عدم شناخت با اندک‌توجهی به نقشه‌های ارائه‌شده برای اجرا در طرح به‌خوبی نمود داشت، زیرا در اغلب این نقشه‌ها هیچ‌کدام از ظرفیت‌های تاریخی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی این بافت لحاظ نشده بود و تمامی گذرهای تاریخی بافت مورد هجمه‌های ویرانگر قرار می‌گرفتند. درست همین عدم شناخت و ارائه نقشه‌ها بدون داشتن آگاهی لازم از محدوده طرح سرانجام باعث شد تا این طرح در سال 1378 مورد بازنگری جدی قرار گیرد؛ بازنگری جدی‌ای که البته هرچند برخی از نقاط ضعف طرح طاش را پوشش می‌داد اما باز هم بر بستری مهندسی و نه اجتماعی تهیه شده بود و خود مشکلات جدیدی پدید آورد. مشکلاتی که برای رفع آن طی سال‌های گذشته طرح چند بار دستخوش تغییرات گوناگون شد و به دلیل همین مشکلات هم در این دوران طولانی زمانی حدود 23ساله فقط نزدیک 50درصد پیشرفت فیزیکی داشت.
فرمان 8 ماده‌ای رهبر معظم‌انقلاب
ناگفته نماند در این دوران گزارش‌های رسمی و مردمی مختلفی درباره وضعیت اجرایی طرح‌های گوناگون تهیه و به اجرا گذاشته شده در اطراف حرم مطهر رضوی در اختیار رهبر انقلاب قرار می‌گیرد. شرایط به گونه‌ای پیش می‌رود که در فروردین 86 همزمان با حضور نوروزی رهبرمعظم‌انقلاب در مشهد، ایشان نظرات خود را در این باره به استاندار وقت اعلام می‌کنند و دستورات جامع و صریح ایشان از طریق محمدی‌زاده به بنی‌هاشمی، شهردار وقت مشهد و مجموعه‌های دست‌اندرکار طرح بافت پیرامونی حرم‌مطهر ابلاغ و در آن مطالبات رهبری درباره بافت اطراف حرم‌رضوی اعلام می‌شود. دستوراتی که در بین ساکنان اطراف حرم‌مطهر به فرمان 8ماده‌ای رهبرمعظم‌انقلاب معروف است. در نامه استاندار وقت خراسان‌رضوی به شهردار وقت مشهد آمده‌است: «رهبرمعظم‌انقلاب در رابطه با تملک اراضی برای اجرای طرح‌های مصوب شهری از جمله طرح میدان شهدا و طرح پوسته اطراف حرم مطهر رضوی و بعضی شکایاتی که مالکان از نحوه اجرای آن مطرح کرده‌اند، مواردی را به صورت شفاهی به این جانب اعلام فرمودند تا بدین وسیله به شهرداری ابلاغ شود.»در ادامه این نامه، مطالبات رهبری درباره بافت اطراف حرم‌رضوی مطرح شده که در ادامه می‌آید:
تملک املاک مردم یا خرید حق انتفاع موقوفات با هدف ایجاد گذرها و شوارع و احداث سایر طرح‌های مصوب فقط در حد ضرورت صورت گیرد؛ بنابراین برای بازکردن خیابان‌های جدید و تعریض گذرهای موجود به حداقل مورد نیاز اکتفا شود تا مردم دچار مشکل و زحمت نشوند. در این میان تلاش کنید در موقوفات، مساجد، اماکن متبرکه و حوزه‌های علمیه کمترین مداخله و جابه‌جایی صورت گیرد و در موارد اجتناب‌ناپذیر نسبت به تامین زمین یا معوض متناسب با میزان تعریض شده و ساخت باقیمانده ساختمان در حد قابل‌قبول و متعارف اقدام شود، به طوری که حتی به فعالیت آینده مکان صدمه‌ای وارد نشود.
تملک املاک مردم با هدف اجرای طرح‌های مصوب و اصلاح بافت فرسوده فقط با رعایت موازین‌شرعی و قانونی و نکات ذیل صورت گیرد و از هرگونه تملک صرفا با هدف انتفاع و تامین نیازهای مالی شهرداری یا ایجاد پاساژ و فعالیت‌های تجاری اجتناب شود.
الف) مالکانی که می‌توانند طرح‌های مصوب شهری را طبق ضوابط اجرا کنند، در اولویت حمایت باشند؛ بنابراین ضرورتی به تملک اراضی و مستغلات آنان نیست، زیرا مالک سازنده بوده و مجری طرح مصوب شهری است.ب) مالکانی که تمکن اجرای پروژه مصوب را ندارند ولی می‌خواهند به اندازه ملک خود یا آوردن افزون تر از آن در اجرای پروژه مشارکت کنند، در اولویت حمایت قرارگرفته و با رعایت تمامی حقوق آنان در زمان ساخت و بهره برداری مشارکت ذی‌نفعان جلب شود. ج) مالکانی که آمادگی مشارکت در پروژه‌های مصوب شهری را ندارند، تملک مستغلات آنان مطابق ضوابط صورت گرفته و با قیمت‌گذاری معقول و رعایت جوانب شرعی و قانونی، وجه به آنان پرداخت شود یا معوض ملک به ایشان داده‌شود و رضایت کامل افراد جلب شود. در انجام این فعالیت‌ها مصالح مردم و نیازهای عمومی شهرمشهد مدنظر مسؤولان قرار داشته و از هرگونه اقدامی با رویکرد انتفاعی و درآمدی که موجب زحمت اهالی شده و خلاف رضایت آنان باشد، جدا اجتناب شود.
بدیهی است حفظ و تقویت اعتماد عمومی به عنوان بزرگ‌ترین سرمایه مردمی و پشتوانه سازندگی در شهرمشهد باید مدنظر مدیران شهری قرار گیرد.
آغازی بر یک پایان
به رغم صدور این فرمان صریح در سال96 شورای‌عالی معماری و شهرسازی ایران با علم به عدم انجام درست مطالبات رهبر معظم انقلاب درباره بافت، عدم امکان اجرای کامل طرح‌های قبلی، نارضایتی گسترده مردم مشهد و زائران از وضع موجود و با هدف جلوگیری از روند اقدامات مخالف با حفاظت از بافت تاریخی و فرهنگی پیرامون حرم امام‌رضا(ع)، دستور توقف این طرح را صادر و خود متولی تهیه طرح تفصیلی ویژه بافت پیرامون حرم‌مطهررضوی شد. طرحی که امسال از آن به نام «حریم‌رضوی»یا «حرم شهر» یاد می‌شود و پس از تصویب در کمیسیون ماده 5 استان در اواخر بهمن ماه، دوشنبه گذشته هم در شورای‌عالی شهرسازی و معماری کشور تصویب شد تا از ابتدای سال1400 طرح جدید مبنای عمل شهرداری در منطقه‌ثامن قرار گیرد و بافت پیرامونی حرم رضوی وارد مرحله‌ای جدید از زندگی خود شود.
پهنه‌بندی حرایم زیارت و هم‌پیوندی حرم با شهر (ایده حرم شهر) بر اساس الگوی ساختاری تار و پود، تسهیل و ترغیب استمرار سکونت پایدار مجاوران در محدوده از طریق ارتقای کیفیت اجتماعی فضا، ارتقای خدمات عمومی و ارائه ضوابط و مقررات متناسب به منظور نوسازی بافت توسط ساکنان؛ تقویت زمینه‌های حضور و اقامت طیف متنوع اقتصادی، اجتماعی زائران در محدوده پیرامون حرم؛ دسترس‌پذیری و تحرک مناسب و کنترل شده برای بافت (مجاوران و زائران) با اولویت پیاده‌مداری و توجه به مراتب تشرف از جمله اصول و سیاست‌های بنیادین طرح ویژه به مثابه خطوط هدایت‌کننده این طرح است.
