نگاهی به معضل داروهای تاریخ‌مصرف گذشته در بازار دارو
كابوس «تاریخ انقضا»
نیمه دی سال گذشته كه سعید نمكی وزیر بهداشت و درمان شد، همه اتفاق نظر داشتند مشكلات دارویی حل خواهد شد. او كه دانش‌آموخته داروسازی و ایمونولوژی است، از همان ابتدا شمشیرش را از رو بست و از رانت در نظام دارویی كشور گفت و اعلام كرد انحصارطلبی را از بین خواهد برد. او دیروز در آخرین اظهارنظر در این باره از فساد سازمان‌یافته گفت و عنوان كرد داروی وارداتی را به حداقل خواهد رساند. ورق اما طور دیگری برگشته است. تحریم‌ها شدت پیدا كرد و كمبود دارو و كیفیت پایین تولیدات در برخی شركت‌های داروسازی، مشكلاتی را برای بازار دارو به وجود آورد، اما شاید مهم‌ترین مشكل در این میان، جولان داروهای تاریخ انقضا گذشته باشد. حالا در برخی داروخانه‌ها و بیمارستان‌ها داروی تاریخ انقضا گذشته عرضه می‌شود، هرچه هم وزیر بهداشت و سازمان غذا و دارو بگویند كشور با مشكل كمبود دارو و مساله داروهای تاریخ گذشته روبه‌رو نیست؛ این داروهای تاریخ گذشته است كه پیكانش را به طرف مردم نیازمند به دارو و بیمار نشانه رفته و پیام مرگ با خود به همراه دارند.
همین چند روز پیش بود كه دارویی كه برای بیماران قلبی - عروقی تجویز می‌شود؛ یعنی داروی لوزارتان، به‌عنوان یك داروی سمی شناخته شد. هرچند بلافاصله نمكی، وزیر بهداشت عنوان كرد امروز در بازار هیچ دارویی كه بخواهد مشكلی برای مردم ایجاد كند، نیست و قرص‌های والزارتان و لوزارتان موجود در بازار عاری از هرگونه خطری هستند، اما رسانه‌ها از ممنوعیت این دارو در بسیاری از كشورها مانند ایالات متحده گفتند. ماجرای داروهای خطرناك اما به داروی بیماران قلبی -عروقی ختم نشد. داروهای تاریخ گذشته و مصرف آن در برخی بیمارستان‌ها، داستان‌های عجیب و غریب دیگری را این روزها روایت كرده‌اند.
در حال پیگیری
همین هفته گذشته بود كه در یكی از بیمارستان‌های پایتخت، خبر مسموم شدن یك مادر شیرده به خاطر سرم تاریخ انقضا گذشته منتشر شد. داستان از تزریق یك سرم شروع و بعد به انتشار جوابیه‌های مسؤولان ختم شد. مهدی رضایی، معاون درمان دانشگاه علوم پزشكی تهران خبر سرم تاریخ گذشته را تأیید كرد و گفت: «بررسی‌های اولیه نشان می‌دهد خبر تزریق سرم‌های تاریخ گذشته صحت دارد و شكایت فرد بیمار از طریق سامانه شكایات وصول شده و هم‌اكنون در حال پیگیری است.» او توضیح داد پیگیر موضوعات مربوط به مصرف داروی تاریخ گذشته است و نظارت و برخورد قانونی با خاطیان را در برنامه دارند. رضایی اما تنها فردی نبود كه درباره این واقعه واكنش نشان داد. همان زمان، كیانوش جهانپور، مدیركل روابط عمومی وزارت بهداشت درباره موضوع تزریق سرم تاریخ گذشته به یك بیمار در یكی از بیمارستان‌های خصوصی پایتخت، عنوان كرد: «در مورد این قصور، مسؤول فنی داروخانه و مسؤول فنی بیمارستان باید پاسخگو باشند و معاونت درمان و معاونت غذا و دارو دانشگاه علوم پزشكی تهران و سازمان غذا و دارو از طریق مراجع قانونی مشخص شده به‌موضوع رسیدگی می‌كنند و طبق قانون با تخلف صورت گرفته برخورد می‌شود.» او توضیح داد كه در بیمارستان‌های دولتی وابسته به وزارت بهداشت، در سال‌های اخیر فرآیندهایی طراحی شده تا آمار داروی تاریخ انقضا گذشته در انبارداری‌ها به صفر برسد. به گفته جهانپور «در برخی موارد در بیمارستان‌ها و داروخانه‌های خصوصی مواردی مشاهده می‌شود كه به صورت غیرحرفه‌ای داروی تاریخ مصرف گذشته را به فروش می‌رسانند یا برای درمان بیمار استفاده می‌كنند و این یكی از اشكالات فرآیندها در مراكز خصوصی است.»
اما سؤال اینجاست كه آیا استفاده از داروی تاریخ انقضا گذشته به همین مورد ختم می‌شود و دیگر آماری از استفاده داروهای تاریخ انقضا گذشته وجود ندارد؟ جواب این سؤال خیر است؛ موارد دیگری هم وجود دارد كه بی‌محابا در بیمارستان‌ها انجام می‌شود. موضوع سرم تاریخ انقضا گذشته، یكی از نمونه‌های كوچك از مشكلات داروست. شرایط برای برخی از داروهای خاص، داروهایی كه در داخل ایران تولید نمی‌شود و حتی حالا دیگر اجازه واردات ندارد، طور دیگری است. شاید به‌خاطر همه این مشكلات، احتمال دیدن داروهای تاریخ گذشته كه زمانی در انبارها دپو شده بودند، دیگر خارج از انتظار نباشد.
فقط برای 50 درصد امید
روش دیالیز سی.آر.آر.تی یا درمان جایگزینی كلیوی پیوسته، روشی برای برداشت مواد زائد نیتروژنی، توكسی‌ها، انكترونیت و آب است كه مخصوص بیماران با ای.كی.آی (بیماران با آسیب حاد كلیوی)، بیماران با شرایط همودینامیك ناپایدار (بیمارانی با انقباضات (سیستول)، انبساط قلب (دیاستول) و ضربان قلبی نامنظم) و بیماران مبتلا به نارسایی پیشرفته قلبی و سپسیس (بیمار با عفونت خونی) و بیماری كه به مسمومیت دارویی مبتلا شده است، استفاده می‌شود. روش دیالیزی كه بسیار هم برای بیمار پرهزینه است.
آریا جنابی، فوق‌تخصص بیماریی‌های نفرولوژی و جراح كلیه و رئیس بخش دیالیز بیمارستان رسول اكرم(ص) است. او درباره استفاده از روش سی.آر.آر.تی به ما می‌گوید: «این روش یك روش 50 - 50 درصدی است و درواقع می‌تواند جواب بدهد یا این كه نه.» هرچند جنابی توضیح می‌دهد این روش از دیالیز جایگزین دارد و می‌تواند روش دیالیز معمولی برای بیماران انجام شود، اما ممكن است بیمارستانی برای تـأمین مالی بیشتر بخواهد از این دارو استفاده كند. به خاطر شرایط بیمار، دیالیز به صورت آهسته و از 24ساعت تا 72 ساعت، زمان می‌برد و برای بیمارانی كه در بخش‌های ویژه مانند، آی.سی.یو و پست
آی.سی.یو استفاده می‌شود؛ بنابراین این طور كه به نظر می‌رسد استفاده از هر داروی تاریخ انقضا گذشته یا با دوز زیاد و كم، برای بیماری كه در شرایط وخیم سلامتی قرار دارد، می‌تواند باعث برهم زدن ریتم تنفسی بیمار، ایجاد مشكل یا حتی درنهایت مرگ شود، اما سؤال اینجاست كه چرا برخلاف استفاده از ریسك بالای داروی تاریخ انقضا گذشته، باز هم همراه بیماری می‌خواهد از دارویی كه ممكن است، جان بیمار را به خطر بیندازد، استفاده كند؟
روشی برای بیماران با شرایط خاص
خودش را زارعی معرفی می‌كند، همراه بیماری كه با وجود این كه می‌دانسته دارو تاریخ انقضا گذشته است، دارو را از بیمارستان خریده است. او درباره تصمیم خرید داروی تاریخ انقضا گذشته به ما می‌گوید: «ما داروخانه‌ها و همه بیمارستان‌هایی را كه می‌دانستیم سی.آر.آر.تی
در آنها ممكن است، وجود داشته باشد، زیر و رو کردیم، اما هیچ جا این دارو وجود نداشت.» این همراه بیمار، حتی از هر دو شركتی كه زمانی دارو را وارد می‌كردند هم پرس‌وجو كرد. از اردیبهشت امسال اما این دارو دیگر به كشور وارد نمی‌شود. زارعی توضیح می‌دهد اتفاقا بعد از این كه متوجه می‌شوند كه در تهران و تنها در انبار یك بیمارستان هم این دارو وجود دارد، به بیمارستان مراجعه می‌كنند. در دستور فروش اما زمانی كه می‌بیند، دارو تاریخ انقضا گذشته است، از پزشك معالج بیمارش پرس‌وجو می‌كند. او می‌گوید: «موضوع را با پزشك معالج بیمارم، درمیان گذاشتیم.» و نكته همین است. این كه پزشك صراحتا اظهار كرده استفاده از این دارو، درنهایت پنجاه، پنجاه است و تا 50درصد می‌توان امیدوار بود بیمار درمان شود. 50درصد زنده ماندن، برای زارعی و خانواده این بیمار امید زیادی بوده است. او می‌گوید در شرایطی كه یكی از اعضای خانواده‌تان در شرایط بد بحرانی است، دانستن این كه ممكن است، دارویی او را حتی اگر درصد كمی هم باشد، نجات دهد، ولو تاریخ انقضا گذشته باشد، تنها گزینه می‌شود. 50درصد امیدواری، منجی آنها می‌شود و مدام در گوش‌هایشان می‌پیچد. حالا فرقی هم ندارد كه این امیدواری واهی باشد و با یك داروی تاریخ انقضا گذشته باشد، این می‌شود كه آنها داروی تاریخ انقضا گذشته را خریداری می‌كنند تا یك روز بیشتر عزیزشان را ببینند. هرچند اجل مهلت نمی‌دهد و قبل از استفاده از دارو، بیمار فوت می‌کند.
در این بین اما بیمارستانی كه باید حامی بیماران باشد و به رسالت خود، یعنی نجات انسان‌ها در شأن انسانی، عمل كند، بیشتر به مسائل مادی توجه دارد. طبق آخرین خبرهای رسیده از این بیمارستان، سازمان غذا و دارو در بازرسی خود، فهرست داروهای تاریخ انقضا گذشته را درآورد، اما باید دید كه برخورد این سازمان با بیمارستان درجه یك چگونه است!
تعدادشان اندك است!
طبق قانون تعزیرات حكومتی امور بهداشتی و درمانی ماده 20، نگهداری یا عرضه یا فروش داروهای فاسد یا تاریخ انقضا گذشته كه باید معدوم شوند، جرم بوده و متخلف به مجازات محكوم می‌شود، بنابراین استفاده از داروی تاریخ انقضا گذشته جرم است و طبق قانون با این تخلف باید برخورد شود. متولی تخلف دارویی در كشور، سازمان غذا و داروست و اگر بیماری از مراكز درمانی، داروخانه و بیمارستانی كه داروی تاریخ انقضا گذشته استفاده می‌كند، شكایتی دارد، باید با این سازمان در میان بگذارد. هرچند كه شهرام شعیبی، سخنگوی این سازمان به ما می‌گوید كه خود این سازمان هم به‌صورت دوره‌ای شش تا 12بار در سال، از انبارهای دارو بازدید می‌كنند. او با اشاره به استفاده از داروی تاریخ انقضا گذشته در كشور می‌گوید: «درصد كمی از بیمارستان‌ها یا داروخانه‌ها هستند كه داروی تاریخ انقضا گذشته دارند.» او معتقد است این تخلف هم به خاطر این است كه مدیریت خرید در بیمارستان‌ها وجود نداشته و همین باعث بروز این مشكل شده است. سخنگوی سازمان غذا و دارو توضیح می‌دهد كه طبق قانون، داروی تاریخ انقضا گذشته باید امحا شود. در غیر این صورت سازمان غذا و دارو به‌شدت با این تخلف برخورد می‌كند. شعیبی وجود داروی تاریخ انقضا گذشته در بازار را انكار نمی‌كند. او حتی می‌گوید كه بازرسان این سازمان به جز داروهای تاریخ مصرف گذشته شاهد فروش داروهای تقلبی و حتی مواد مخدر در برخی داروخانه‌ها هم بوده‌اند و برخورد شدیدی هم با آنها شده است، اما مشكل اینجاست كه برخورد با این داروخانه‌ها هیچ‌گاه رسانه‌ای نمی‌شود. این روزها حال و روز بیمارانی كه نیاز به داروی خاص دارند، مناسب نیست، آنها و اعضای خانواده‌شان علاوه بر بیماری و هزینه‌های سنگین درمان باید در كوچه پس‌كوچه‌ها دنبال داروی وارداتی بگردند و نگران این باشند كه فرصت‌طلبان به آنها داروی تقلبی یا داروی تاریخ انقضا گذشته نفروشند.
در حال پیگیری
همین هفته گذشته بود كه در یكی از بیمارستان‌های پایتخت، خبر مسموم شدن یك مادر شیرده به خاطر سرم تاریخ انقضا گذشته منتشر شد. داستان از تزریق یك سرم شروع و بعد به انتشار جوابیه‌های مسؤولان ختم شد. مهدی رضایی، معاون درمان دانشگاه علوم پزشكی تهران خبر سرم تاریخ گذشته را تأیید كرد و گفت: «بررسی‌های اولیه نشان می‌دهد خبر تزریق سرم‌های تاریخ گذشته صحت دارد و شكایت فرد بیمار از طریق سامانه شكایات وصول شده و هم‌اكنون در حال پیگیری است.» او توضیح داد پیگیر موضوعات مربوط به مصرف داروی تاریخ گذشته است و نظارت و برخورد قانونی با خاطیان را در برنامه دارند. رضایی اما تنها فردی نبود كه درباره این واقعه واكنش نشان داد. همان زمان، كیانوش جهانپور، مدیركل روابط عمومی وزارت بهداشت درباره موضوع تزریق سرم تاریخ گذشته به یك بیمار در یكی از بیمارستان‌های خصوصی پایتخت، عنوان كرد: «در مورد این قصور، مسؤول فنی داروخانه و مسؤول فنی بیمارستان باید پاسخگو باشند و معاونت درمان و معاونت غذا و دارو دانشگاه علوم پزشكی تهران و سازمان غذا و دارو از طریق مراجع قانونی مشخص شده به‌موضوع رسیدگی می‌كنند و طبق قانون با تخلف صورت گرفته برخورد می‌شود.» او توضیح داد كه در بیمارستان‌های دولتی وابسته به وزارت بهداشت، در سال‌های اخیر فرآیندهایی طراحی شده تا آمار داروی تاریخ انقضا گذشته در انبارداری‌ها به صفر برسد. به گفته جهانپور «در برخی موارد در بیمارستان‌ها و داروخانه‌های خصوصی مواردی مشاهده می‌شود كه به صورت غیرحرفه‌ای داروی تاریخ مصرف گذشته را به فروش می‌رسانند یا برای درمان بیمار استفاده می‌كنند و این یكی از اشكالات فرآیندها در مراكز خصوصی است.»
اما سؤال اینجاست كه آیا استفاده از داروی تاریخ انقضا گذشته به همین مورد ختم می‌شود و دیگر آماری از استفاده داروهای تاریخ انقضا گذشته وجود ندارد؟ جواب این سؤال خیر است؛ موارد دیگری هم وجود دارد كه بی‌محابا در بیمارستان‌ها انجام می‌شود. موضوع سرم تاریخ انقضا گذشته، یكی از نمونه‌های كوچك از مشكلات داروست. شرایط برای برخی از داروهای خاص، داروهایی كه در داخل ایران تولید نمی‌شود و حتی حالا دیگر اجازه واردات ندارد، طور دیگری است. شاید به‌خاطر همه این مشكلات، احتمال دیدن داروهای تاریخ گذشته كه زمانی در انبارها دپو شده بودند، دیگر خارج از انتظار نباشد.
فقط برای 50 درصد امید
روش دیالیز سی.آر.آر.تی یا درمان جایگزینی كلیوی پیوسته، روشی برای برداشت مواد زائد نیتروژنی، توكسی‌ها، انكترونیت و آب است كه مخصوص بیماران با ای.كی.آی (بیماران با آسیب حاد كلیوی)، بیماران با شرایط همودینامیك ناپایدار (بیمارانی با انقباضات (سیستول)، انبساط قلب (دیاستول) و ضربان قلبی نامنظم) و بیماران مبتلا به نارسایی پیشرفته قلبی و سپسیس (بیمار با عفونت خونی) و بیماری كه به مسمومیت دارویی مبتلا شده است، استفاده می‌شود. روش دیالیزی كه بسیار هم برای بیمار پرهزینه است.
آریا جنابی، فوق‌تخصص بیماریی‌های نفرولوژی و جراح كلیه و رئیس بخش دیالیز بیمارستان رسول اكرم(ص) است. او درباره استفاده از روش سی.آر.آر.تی به ما می‌گوید: «این روش یك روش 50 - 50 درصدی است و درواقع می‌تواند جواب بدهد یا این كه نه.» هرچند جنابی توضیح می‌دهد این روش از دیالیز جایگزین دارد و می‌تواند روش دیالیز معمولی برای بیماران انجام شود، اما ممكن است بیمارستانی برای تـأمین مالی بیشتر بخواهد از این دارو استفاده كند. به خاطر شرایط بیمار، دیالیز به صورت آهسته و از 24ساعت تا 72 ساعت، زمان می‌برد و برای بیمارانی كه در بخش‌های ویژه مانند، آی.سی.یو و پست
آی.سی.یو استفاده می‌شود؛ بنابراین این طور كه به نظر می‌رسد استفاده از هر داروی تاریخ انقضا گذشته یا با دوز زیاد و كم، برای بیماری كه در شرایط وخیم سلامتی قرار دارد، می‌تواند باعث برهم زدن ریتم تنفسی بیمار، ایجاد مشكل یا حتی درنهایت مرگ شود، اما سؤال اینجاست كه چرا برخلاف استفاده از ریسك بالای داروی تاریخ انقضا گذشته، باز هم همراه بیماری می‌خواهد از دارویی كه ممكن است، جان بیمار را به خطر بیندازد، استفاده كند؟
روشی برای بیماران با شرایط خاص
خودش را زارعی معرفی می‌كند، همراه بیماری كه با وجود این كه می‌دانسته دارو تاریخ انقضا گذشته است، دارو را از بیمارستان خریده است. او درباره تصمیم خرید داروی تاریخ انقضا گذشته به ما می‌گوید: «ما داروخانه‌ها و همه بیمارستان‌هایی را كه می‌دانستیم سی.آر.آر.تی
در آنها ممكن است، وجود داشته باشد، زیر و رو کردیم، اما هیچ جا این دارو وجود نداشت.» این همراه بیمار، حتی از هر دو شركتی كه زمانی دارو را وارد می‌كردند هم پرس‌وجو كرد. از اردیبهشت امسال اما این دارو دیگر به كشور وارد نمی‌شود. زارعی توضیح می‌دهد اتفاقا بعد از این كه متوجه می‌شوند كه در تهران و تنها در انبار یك بیمارستان هم این دارو وجود دارد، به بیمارستان مراجعه می‌كنند. در دستور فروش اما زمانی كه می‌بیند، دارو تاریخ انقضا گذشته است، از پزشك معالج بیمارش پرس‌وجو می‌كند. او می‌گوید: «موضوع را با پزشك معالج بیمارم، درمیان گذاشتیم.» و نكته همین است. این كه پزشك صراحتا اظهار كرده استفاده از این دارو، درنهایت پنجاه، پنجاه است و تا 50درصد می‌توان امیدوار بود بیمار درمان شود. 50درصد زنده ماندن، برای زارعی و خانواده این بیمار امید زیادی بوده است. او می‌گوید در شرایطی كه یكی از اعضای خانواده‌تان در شرایط بد بحرانی است، دانستن این كه ممكن است، دارویی او را حتی اگر درصد كمی هم باشد، نجات دهد، ولو تاریخ انقضا گذشته باشد، تنها گزینه می‌شود. 50درصد امیدواری، منجی آنها می‌شود و مدام در گوش‌هایشان می‌پیچد. حالا فرقی هم ندارد كه این امیدواری واهی باشد و با یك داروی تاریخ انقضا گذشته باشد، این می‌شود كه آنها داروی تاریخ انقضا گذشته را خریداری می‌كنند تا یك روز بیشتر عزیزشان را ببینند. هرچند اجل مهلت نمی‌دهد و قبل از استفاده از دارو، بیمار فوت می‌کند.
در این بین اما بیمارستانی كه باید حامی بیماران باشد و به رسالت خود، یعنی نجات انسان‌ها در شأن انسانی، عمل كند، بیشتر به مسائل مادی توجه دارد. طبق آخرین خبرهای رسیده از این بیمارستان، سازمان غذا و دارو در بازرسی خود، فهرست داروهای تاریخ انقضا گذشته را درآورد، اما باید دید كه برخورد این سازمان با بیمارستان درجه یك چگونه است!
تعدادشان اندك است!
طبق قانون تعزیرات حكومتی امور بهداشتی و درمانی ماده 20، نگهداری یا عرضه یا فروش داروهای فاسد یا تاریخ انقضا گذشته كه باید معدوم شوند، جرم بوده و متخلف به مجازات محكوم می‌شود، بنابراین استفاده از داروی تاریخ انقضا گذشته جرم است و طبق قانون با این تخلف باید برخورد شود. متولی تخلف دارویی در كشور، سازمان غذا و داروست و اگر بیماری از مراكز درمانی، داروخانه و بیمارستانی كه داروی تاریخ انقضا گذشته استفاده می‌كند، شكایتی دارد، باید با این سازمان در میان بگذارد. هرچند كه شهرام شعیبی، سخنگوی این سازمان به ما می‌گوید كه خود این سازمان هم به‌صورت دوره‌ای شش تا 12بار در سال، از انبارهای دارو بازدید می‌كنند. او با اشاره به استفاده از داروی تاریخ انقضا گذشته در كشور می‌گوید: «درصد كمی از بیمارستان‌ها یا داروخانه‌ها هستند كه داروی تاریخ انقضا گذشته دارند.» او معتقد است این تخلف هم به خاطر این است كه مدیریت خرید در بیمارستان‌ها وجود نداشته و همین باعث بروز این مشكل شده است. سخنگوی سازمان غذا و دارو توضیح می‌دهد كه طبق قانون، داروی تاریخ انقضا گذشته باید امحا شود. در غیر این صورت سازمان غذا و دارو به‌شدت با این تخلف برخورد می‌كند. شعیبی وجود داروی تاریخ انقضا گذشته در بازار را انكار نمی‌كند. او حتی می‌گوید كه بازرسان این سازمان به جز داروهای تاریخ مصرف گذشته شاهد فروش داروهای تقلبی و حتی مواد مخدر در برخی داروخانه‌ها هم بوده‌اند و برخورد شدیدی هم با آنها شده است، اما مشكل اینجاست كه برخورد با این داروخانه‌ها هیچ‌گاه رسانه‌ای نمی‌شود. این روزها حال و روز بیمارانی كه نیاز به داروی خاص دارند، مناسب نیست، آنها و اعضای خانواده‌شان علاوه بر بیماری و هزینه‌های سنگین درمان باید در كوچه پس‌كوچه‌ها دنبال داروی وارداتی بگردند و نگران این باشند كه فرصت‌طلبان به آنها داروی تقلبی یا داروی تاریخ انقضا گذشته نفروشند.
