گفت وگو با مدیر پایگاه جهانی کویر لوت درباره چالش‌ها تهدیدها و فرصت‌های اقتصادی این منطقه پس از ثبت جهانی‌اش
بیابانی به ارزش هزاران چاه نفت
بیابان لوت، جایی اینچنین شگفتی‌آفرین، با وسعتی بیش از مساحت حتی برخی كشورهای حال حاضر جهان و با پدیده‌های بی‌همتا و ارزشمند گیاهی، جانوری و محیطی كه به همه نسل‌ها و ملیت‌ها تعلق دارند، نخستین اثر طبیعی به ثبت رسیده از ایران در فهرست میراث جهانی است. ثبت این اثر در یونسكو از دو سال پیش تا به امروز، گردشگران زیادی را از كشورهای مختلف با هدف دیدن این عرصه طبیعی، راهی ایران و امكان توسعه اقتصادی را برای جوامع محلی در سه استان كرمان، خراسان جنوبی و سیستان و بلوچستان فراهم كرده است. با این همه، قرار گرفتن بخش‌هایی از بیابان لوت در میان مقاصد مطرح گردشگری، می‌تواند منظر این عرصه -حریم را مخدوش و حیات گونه‌های جاندار آن را به خطر بیندازد؛ مواهبی كه حاصل دسترنج میلیون‌ها ساله طبیعت‌اند و بیابان لوت را به عرصه‌ای منحصر بفرد در جغرافیای جهانی بدل كرده‌اند. همه این موارد بهانه‌ای بود تا با دكتر مهران مقصودی، مدیر پایگاه جهانی بیابان لوت تماس بگیریم و درخصوص برنامه‌های پایگاه برای حفظ و حراست این میراث جهانی با وی گفت‌وگو كنیم.
جناب دكتر مقصودی در ابتدای بحث بفرمایید چه ویژگی‌هایی كویر لوت را حائز شرایط قرارگیری در فهرست میراث طبیعی جهان كرد؟
حضور بلندترین كلوت‌های جهان و نیز بلندترین نبكاهای جهان با ارتفاع بیش از 11متر كه در غرب منطقه شهداد و شفیع‌آباد دیده می‌شوند از‌جمله عوارض طبیعی منحصربه‌فردی هستند كه جنبه‌ای ویژه به بیابان لوت بخشیده‌اند. اما وجود گرم‌ترین نقطه جهان در این بیابان، یكی دیگر از وجوهی است كه این محیط طبیعی را به منطقه‌ای شاخص بدل می‌كند؛ در واقع، ثبت دمای بالای 70درجه سانتی‌گراد در قسمتی از این بیابان توسط ناسا در چند سال پیاپی، لوت را از این جهت استثنایی می‌كند؛ البته این به آن معنا نیست كه درهمه سال‌ها و در تمامی ایام این نقطه گرم‌ترین جای زمین است؛ بلكه تداوم این عنوان در چند سال متوالی، مورد نظر بوده است. علاوه بر اینها، جلوه‌های طبیعی دیگری نیز در این بیابان وجود دارد كه نه تنها از منظر پژوهشی و علمی كه با رویكردی زیباشناسانه باعث مطرح شدن لوت در میان عرصه‌های طبیعی جهان شده است كه از آن جمله باید به جریان دائمی رودخانه شور در این بیابان اشاره كرد. همچنین وجود دو قله آتشفشانی در شمال منطقه عرصه و حریم و نیز حضور گندم بریان در حریم كه البته مسطح است و با داشتن سنگ‌های سیاه بازالتی چشم‌اندازی زیبا به عرصه بخشیده است. تپه‌های ماسه‌ای دیگر جلوه‌های طبیعی زیبا در این بیابان هستند كه به آنها ریگ یلان گفته می‌شود با وسعتی قابل توجه. اما وسعت این تپه‌های ماسه‌ای وجه قابل توجه آنها نیست و آنچه كه ریگ یلان لوت را در دنیا منحصربهفرد می‌كند، شكل ستاره‌ای آنها و همچنین تنوع این اشكال است.
جز این امتیازات طبیعی، تنوع فرهنگی اقوامی است كه در این محدوده زندگی می‌كنند و به سه استان خراسان جنوبی، كرمان و سیستان و بلوچستان تعلق دارند. همچنین می‌توان به اهمیت آثار باستانی موجود در این عرصه حریم اشاره کرد که شامل تمدن 5000 ساله شهداد، وجود كارگاه‌های منحصربهفرد ذوب فلز و نیز پیدا شدن قدیمی‌ترین پرچم دنیا در این محدوده می‌شود.
ثبت جهانی كویر لوت، رعایت چه شرایط و ضوابطی را به‌عهده مدیران این سایت طبیعی قرار داده است؟
براساس این ضوابط، هرگونه معدن‌كاوی در عرصه و حریم ممنوع است. همچنین از برگزاری تورهای رالی و در مجموع هرآنچه سبب نابودی و از بین رفتن ارزش‌های لوت شود جلوگیری می‌شود. جز اینها تعداد ماشین‌هایی كه اجازه ورود به محدوده را دارند، محدود بوده و هر فعالیتی اعم از جاده‌سازی، نصب دكل‌های برق فشار قوی و نیز نصب فیبرهای نوری باید با اخذ مجوز و پس از انجام بررسی‌های كارشناسانه انجام شود تا به این میراث زمین‌شناختی جهانی لطمه‌ای وارد نشود.
بیابان لوت عرصه‌ای پهناور است؛ اجرای این ضوابط و پای‌بندی به آنها چگونه مورد بررسی و رصد قرار می‌گیرد؟
توجه داشته باشید كه لوت بیش از 200 هزار كیلومتر مربع وسعت دارد كه 40 هزار كیلومتر مربع از آن در یونسكو به ثبت رسیده است؛ 23هزار كیلومتر به عنوان عرصه و 17هزار كیلومتر به‌عنوان حریم حفاظتی. بنابراین بدیهی است كه حفاظت از چنین پهنه وسیعی بسیار دشوار است و به‌عنوان مثال ما نمی‌توانیم تمام این مساحت را به دوربین‌های مدار بسته مجهز كنیم یا سیم خاردار بكشیم یا این‌كه یگان حفاظتی را برای حفاظت از نقطه نقطه آن مامور كنیم، بنابراین بهترین و موثرترین راه، آموزش و آگاهی بخشی به مردم محلی، گردشگران، تورگردانان و راهنمایان تور، صاحبان اقامتگاه‌های بومگردی و نیز مدیران دولتی است. بر همین اساس، وضع محدودیت‌های قانونی، آموزش به دانش‌آموزان در مدارس، برگزاری دوره‌های آموزشی برای مردم جوامع محلی، مدیران دولتی، راهنمایان و نیز مدیران اقامتگاه‌های بومگردی از جمله فعالیت‌های پایگاه است. همچنین راه‌اندازی موزه، ساخت فیلم‌های آموزشی، نصب تابلوهای دو زبانه برای معرفی پدیده‌های طبیعی محدوده و نیز ایجاد سیاست‌ها و برنامه‌های مدیریتی یكپارچه، دیگر موضوعاتی است كه در دست اقدام و پیگیری است. با این همه جز آموزش و اطلاع‌رسانی اقدامات دیگری نیز از سوی پایگاه و با جدیت دنبال می‌شود كه از میان آنها باید به نصب دوربین، راه اندازی گیت‌های ورود و خروج، ساخت پاركینگ، استقرار یگان حفاظت و نیز انتخاب نقاطی برای بازدید مردم اشاره كرد.
علــــــاوه بر اینهــــــــا، اتــــومبیل‌های شاسی‌بلندی كه امكان ورود به عمق بیشتری از بیابان را دارند، علاوه بر اخذ مجوز كه البته برای همه اتومبیل‌ها الزامی است، به سیستم GPS مجهز شده و مجازند كه تنها در مسیرهای مشخص شده تردد كنند.
اقدام بعدی ما در جهت حفاظت بیشتر از این اثر جهانی تهیه اطلسی است كه به شناسایی، معرفی بیشتر گونه‌های كم‌تنوع اما دارای پیچیدگی بیابان لوت كمك می‌كند؛ گونه‌هایی كه باید تحقیقات پژوهشی بیشتری برای شناسایی آنها انجام شود.
برنامه دیگر اما در راستای مدیریت بهتر محدوده اثر است. در این راستا، در حال شكل‌دهی یك پایگاه اطلاعاتی مكانی هستیم كه در اختیار سه استان قرار می‌گیرد و هدفش ایجاد مدیریت، پایش و حفاظت یكپارچه است. همچنین سه پایگاه هم در دهسلم واقع در نهبندان خراسان، شفیع آباد در كرمان و نصرت‌آباد در سیستان و بلوچستان احداث شده است؛ جز اینها، دو پایگاه فرعی هم قرار است به این مجموعه اضافه شود.
جهانی شدن كویر لوت چه تاثیری بر حیات طبیعی این محوطه و همچنین زندگی مردم سه استان كرمان، خراسان جنوبی و سیستان و بلوچستان داشته است؟
بدیهی است جوامع محلی باید از منافع ثبت جهانی آثاری كه در محدوده زندگی آنهاست بهره‌مند شوند و این امر به هر چه توانمندتر‌شدن آنها در حوزه‌های اقتصادی و فرهنگی كمك كند؛ اتفاقی كه در تلاشیم برای مردم همجوار با لوت در این سه استان بیفتد. در واقع، ثبت لوت باعث شده ورود گردشگران به این منطقه بیش از صددرصد رشد داشته باشد و همین امر سبب توسعه بومگردی، تولید صنایع‌دستی و به تبع آن توسعه اقتصادی در این سه استان شده كه البته این توسعه بیشتر در كرمان و كمتر در دو استان دیگر محقق شده است كه برای جبران آن دوره‌های آموزشی در دهسلم خراسان‌جنوبی برگزار شده و نیز بزودی یك اقامتگاه بومگردی در نصرت‌آباد سیستان و بلوچستان احداث و راه‌اندازی می‌شود. علاوه بر اینها به‌دنبال طراحی صنایع دستی‌ای هستیم كه نماد لوت بوده و مورد توجه گردشگران قرار گیرد. در انتهای این بحث باید تاكیدكنم بدون مشاركت جوامع محلی امكان دستیابی به هیچ‌یك از اهداف حفاظتی در بیابان لوت وجود نخواهد داشت و ما با آموزش به این جوامع تلاش می‌كنیم آنها را از فواید حفظ اثر به نفع توسعه اقتصادی خانوارهای ساكن در محدوده بیابان لوت مطلع و به این ترتیب مشاركتشان را جلب كنیم.
در حال حاضر چه مسائل و مشكلاتی در حیطه اداره پایگاه جهانی كویر لوت وجود دارد؟
مشكلات را باید به چند دسته تقسیم كرد؛ از جمله مشكلات آموزشی به این معنا كه برخی مسؤولان حتی تاكنون یك‌بار هم بیابان لوت را از نزدیك ندیده و دركی از این موضوع كه ثبت جهانی این اثر تا چه اندازه می‌تواند اقتصاد منطقه را تحت تاثیر قرار دهد، ندارند.
درخصوص مقوله آموزش هم لازم است یك مركز آموزشی برای تورلیدرها در منطقه ایجاد شود. مشكل بعدی مسائل مالی است؛ در واقع تنها بودجه ما از طریق سازمان میراث تامین می‌شود كه در این شرایط اقتصادی و با كاهش بودجه نهادها، بودجه پایگاه نیز كاهش یافته و برای جبران این موضوع باید مشاركت‌های مردمی و نهادهای غیر‌دولتی جلب شود. مورد بعد مداخله‌كنندگان هستند؛ یعنی صاحبان شركت‌ها و معادن و كسانی كه با توجه به نفوذشان ممكن است برای دستیابی به برخی منافع درصدد زیرپا گذاشتن قانون باشند.
حضور بلندترین كلوت‌های جهان و نیز بلندترین نبكاهای جهان با ارتفاع بیش از 11متر كه در غرب منطقه شهداد و شفیع‌آباد دیده می‌شوند از‌جمله عوارض طبیعی منحصربه‌فردی هستند كه جنبه‌ای ویژه به بیابان لوت بخشیده‌اند. اما وجود گرم‌ترین نقطه جهان در این بیابان، یكی دیگر از وجوهی است كه این محیط طبیعی را به منطقه‌ای شاخص بدل می‌كند؛ در واقع، ثبت دمای بالای 70درجه سانتی‌گراد در قسمتی از این بیابان توسط ناسا در چند سال پیاپی، لوت را از این جهت استثنایی می‌كند؛ البته این به آن معنا نیست كه درهمه سال‌ها و در تمامی ایام این نقطه گرم‌ترین جای زمین است؛ بلكه تداوم این عنوان در چند سال متوالی، مورد نظر بوده است. علاوه بر اینها، جلوه‌های طبیعی دیگری نیز در این بیابان وجود دارد كه نه تنها از منظر پژوهشی و علمی كه با رویكردی زیباشناسانه باعث مطرح شدن لوت در میان عرصه‌های طبیعی جهان شده است كه از آن جمله باید به جریان دائمی رودخانه شور در این بیابان اشاره كرد. همچنین وجود دو قله آتشفشانی در شمال منطقه عرصه و حریم و نیز حضور گندم بریان در حریم كه البته مسطح است و با داشتن سنگ‌های سیاه بازالتی چشم‌اندازی زیبا به عرصه بخشیده است. تپه‌های ماسه‌ای دیگر جلوه‌های طبیعی زیبا در این بیابان هستند كه به آنها ریگ یلان گفته می‌شود با وسعتی قابل توجه. اما وسعت این تپه‌های ماسه‌ای وجه قابل توجه آنها نیست و آنچه كه ریگ یلان لوت را در دنیا منحصربهفرد می‌كند، شكل ستاره‌ای آنها و همچنین تنوع این اشكال است.
جز این امتیازات طبیعی، تنوع فرهنگی اقوامی است كه در این محدوده زندگی می‌كنند و به سه استان خراسان جنوبی، كرمان و سیستان و بلوچستان تعلق دارند. همچنین می‌توان به اهمیت آثار باستانی موجود در این عرصه حریم اشاره کرد که شامل تمدن 5000 ساله شهداد، وجود كارگاه‌های منحصربهفرد ذوب فلز و نیز پیدا شدن قدیمی‌ترین پرچم دنیا در این محدوده می‌شود.
ثبت جهانی كویر لوت، رعایت چه شرایط و ضوابطی را به‌عهده مدیران این سایت طبیعی قرار داده است؟
براساس این ضوابط، هرگونه معدن‌كاوی در عرصه و حریم ممنوع است. همچنین از برگزاری تورهای رالی و در مجموع هرآنچه سبب نابودی و از بین رفتن ارزش‌های لوت شود جلوگیری می‌شود. جز اینها تعداد ماشین‌هایی كه اجازه ورود به محدوده را دارند، محدود بوده و هر فعالیتی اعم از جاده‌سازی، نصب دكل‌های برق فشار قوی و نیز نصب فیبرهای نوری باید با اخذ مجوز و پس از انجام بررسی‌های كارشناسانه انجام شود تا به این میراث زمین‌شناختی جهانی لطمه‌ای وارد نشود.
بیابان لوت عرصه‌ای پهناور است؛ اجرای این ضوابط و پای‌بندی به آنها چگونه مورد بررسی و رصد قرار می‌گیرد؟
توجه داشته باشید كه لوت بیش از 200 هزار كیلومتر مربع وسعت دارد كه 40 هزار كیلومتر مربع از آن در یونسكو به ثبت رسیده است؛ 23هزار كیلومتر به عنوان عرصه و 17هزار كیلومتر به‌عنوان حریم حفاظتی. بنابراین بدیهی است كه حفاظت از چنین پهنه وسیعی بسیار دشوار است و به‌عنوان مثال ما نمی‌توانیم تمام این مساحت را به دوربین‌های مدار بسته مجهز كنیم یا سیم خاردار بكشیم یا این‌كه یگان حفاظتی را برای حفاظت از نقطه نقطه آن مامور كنیم، بنابراین بهترین و موثرترین راه، آموزش و آگاهی بخشی به مردم محلی، گردشگران، تورگردانان و راهنمایان تور، صاحبان اقامتگاه‌های بومگردی و نیز مدیران دولتی است. بر همین اساس، وضع محدودیت‌های قانونی، آموزش به دانش‌آموزان در مدارس، برگزاری دوره‌های آموزشی برای مردم جوامع محلی، مدیران دولتی، راهنمایان و نیز مدیران اقامتگاه‌های بومگردی از جمله فعالیت‌های پایگاه است. همچنین راه‌اندازی موزه، ساخت فیلم‌های آموزشی، نصب تابلوهای دو زبانه برای معرفی پدیده‌های طبیعی محدوده و نیز ایجاد سیاست‌ها و برنامه‌های مدیریتی یكپارچه، دیگر موضوعاتی است كه در دست اقدام و پیگیری است. با این همه جز آموزش و اطلاع‌رسانی اقدامات دیگری نیز از سوی پایگاه و با جدیت دنبال می‌شود كه از میان آنها باید به نصب دوربین، راه اندازی گیت‌های ورود و خروج، ساخت پاركینگ، استقرار یگان حفاظت و نیز انتخاب نقاطی برای بازدید مردم اشاره كرد.
علــــــاوه بر اینهــــــــا، اتــــومبیل‌های شاسی‌بلندی كه امكان ورود به عمق بیشتری از بیابان را دارند، علاوه بر اخذ مجوز كه البته برای همه اتومبیل‌ها الزامی است، به سیستم GPS مجهز شده و مجازند كه تنها در مسیرهای مشخص شده تردد كنند.
اقدام بعدی ما در جهت حفاظت بیشتر از این اثر جهانی تهیه اطلسی است كه به شناسایی، معرفی بیشتر گونه‌های كم‌تنوع اما دارای پیچیدگی بیابان لوت كمك می‌كند؛ گونه‌هایی كه باید تحقیقات پژوهشی بیشتری برای شناسایی آنها انجام شود.
برنامه دیگر اما در راستای مدیریت بهتر محدوده اثر است. در این راستا، در حال شكل‌دهی یك پایگاه اطلاعاتی مكانی هستیم كه در اختیار سه استان قرار می‌گیرد و هدفش ایجاد مدیریت، پایش و حفاظت یكپارچه است. همچنین سه پایگاه هم در دهسلم واقع در نهبندان خراسان، شفیع آباد در كرمان و نصرت‌آباد در سیستان و بلوچستان احداث شده است؛ جز اینها، دو پایگاه فرعی هم قرار است به این مجموعه اضافه شود.
جهانی شدن كویر لوت چه تاثیری بر حیات طبیعی این محوطه و همچنین زندگی مردم سه استان كرمان، خراسان جنوبی و سیستان و بلوچستان داشته است؟
بدیهی است جوامع محلی باید از منافع ثبت جهانی آثاری كه در محدوده زندگی آنهاست بهره‌مند شوند و این امر به هر چه توانمندتر‌شدن آنها در حوزه‌های اقتصادی و فرهنگی كمك كند؛ اتفاقی كه در تلاشیم برای مردم همجوار با لوت در این سه استان بیفتد. در واقع، ثبت لوت باعث شده ورود گردشگران به این منطقه بیش از صددرصد رشد داشته باشد و همین امر سبب توسعه بومگردی، تولید صنایع‌دستی و به تبع آن توسعه اقتصادی در این سه استان شده كه البته این توسعه بیشتر در كرمان و كمتر در دو استان دیگر محقق شده است كه برای جبران آن دوره‌های آموزشی در دهسلم خراسان‌جنوبی برگزار شده و نیز بزودی یك اقامتگاه بومگردی در نصرت‌آباد سیستان و بلوچستان احداث و راه‌اندازی می‌شود. علاوه بر اینها به‌دنبال طراحی صنایع دستی‌ای هستیم كه نماد لوت بوده و مورد توجه گردشگران قرار گیرد. در انتهای این بحث باید تاكیدكنم بدون مشاركت جوامع محلی امكان دستیابی به هیچ‌یك از اهداف حفاظتی در بیابان لوت وجود نخواهد داشت و ما با آموزش به این جوامع تلاش می‌كنیم آنها را از فواید حفظ اثر به نفع توسعه اقتصادی خانوارهای ساكن در محدوده بیابان لوت مطلع و به این ترتیب مشاركتشان را جلب كنیم.
در حال حاضر چه مسائل و مشكلاتی در حیطه اداره پایگاه جهانی كویر لوت وجود دارد؟
مشكلات را باید به چند دسته تقسیم كرد؛ از جمله مشكلات آموزشی به این معنا كه برخی مسؤولان حتی تاكنون یك‌بار هم بیابان لوت را از نزدیك ندیده و دركی از این موضوع كه ثبت جهانی این اثر تا چه اندازه می‌تواند اقتصاد منطقه را تحت تاثیر قرار دهد، ندارند.
درخصوص مقوله آموزش هم لازم است یك مركز آموزشی برای تورلیدرها در منطقه ایجاد شود. مشكل بعدی مسائل مالی است؛ در واقع تنها بودجه ما از طریق سازمان میراث تامین می‌شود كه در این شرایط اقتصادی و با كاهش بودجه نهادها، بودجه پایگاه نیز كاهش یافته و برای جبران این موضوع باید مشاركت‌های مردمی و نهادهای غیر‌دولتی جلب شود. مورد بعد مداخله‌كنندگان هستند؛ یعنی صاحبان شركت‌ها و معادن و كسانی كه با توجه به نفوذشان ممكن است برای دستیابی به برخی منافع درصدد زیرپا گذاشتن قانون باشند.
