گزارشی از آنچه در مرکز نسخ‌خطی آستان قدس‌رضوی می‌گذرد
تلاش برای حفاظت از گنجینه‌های کاغذی
نسخه‌های‌خطی قدیمی با سابقه هزار ساله، ذخیره معنوی و فرهنگی چندین نسل مختلف محسوب می‌شود که نگهداری و حفظ آن از سالیان دور، نشان‌دهنده رشد فرهنگی و سرمایه اجتماعی یک قوم است. یکی از بزرگ‌ترین و مهم‌ترین این مراکز نگهداری نسخ‌خطی نفیس، کتابخانه آستان‌قدس‌رضوی در حرم مطهر امام هشتم(ع) و در نوع خود بی‌نظیر و مورد توجه مجامع علمی و فرهنگی داخل و خارج کشور است. اغلب این نسخ‌خطی در این مرکز، قرآن‌های اهدایی و نیز کتاب‌هایی هستند که صاحبان‌شان آنها را برای نگهداری در کتابخانه این حرم مقدس، وقف کرده‌اند.
مدیرمرکز نسخ‌خطی سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسنادآستان قدس‌رضوی در گفت‌وگو با جام‌جم با بیان این‌که سابقه مدون و تبار مشخصی برای نسخ‌خطی از اولین قرآن وقفی موجود است، گفت: مهم‌ترین مراکز نگهداری، نسخ‌خطی حوزه‌های علمیه، موزه‌ها و میراث خانوادگی در بعضی خانواده محسوب می‌شود.
ابوالفضل حسن‌آبادی با بیان این‌که مرکز نسخ‌خطی آستان‌قدس‌رضوی به عنوان یکی از بزرگ‌ترین و نفیس‌ترین مراکز نسخ‌خطی در ایران و دنیا مطرح است، افزود: در این مرکز بیش از 87هزار عنوان نسخه شامل کتاب‌های خطی، قرآن‌ها و نسخههای دست‌نویس و کتاب‌های ثبت موقت، جزوات قرآنی و نسخههای عکسی می‌شود که این، جدا از نسخ‌خطی دیجیتال این مرکز است.
مراحل پیش روی نسخه‌خطی پس از اهدا
حسن‌آبادی در ادامه گفت: فرآیند کاری مرکز نسخ‌خطی چند مرحله را در برمی‌گیرد که شامل حوزه ورود نسخه می‌شود به محض ورود نسخ‌اهدایی یا خریداری شده مراحل اولیه آن انجام می‌شود و شناسنامه آن تهیه و ثبت می‌شود تا اعلام وصول شود. سپس نسخه خریداری شده برای پرداخت هزینه و اعلام وصول اولیه و نسخ‌اهدایی به منظور اعلام وصول نهایی به اهداکننده یا واقف اطلاع داده می‌شود. در مرحله بعد، نسخه‌خطی از نظر محتوا و موضوع بررسی می‌شود. در صورت ضرورت مرمت نیز در این مرحله جداسازی سپس ارسال و در غیر این صورت وارد مخزن می‌شود تا فهرست‌نویسی نهایی جامع نسخه در اولین فرصت ممکن برای دسترس پذیری انجام شود. پس از آن نیز نوبت به بخش بررسی ارزشگذاری محتوا و معرفی نسخه جدید می‌رسد که مورد استفاده پژوهشگران به صورت تخصصی و حرفه‌ای قرار می‌گیرد. در این بخش مطالعات به صورت تخصصی انجام می‌شود و علاوه بر ارزشگذاری محتوای نسخ‌از نظر موضوعی و انفرادی، برای ثبت نسخه در حافظه جهانی، ملی و میراث معنوی و همچنین معرفی به پژوهشگران، اقدام می‌شود.
به گفته مدیرمرکز نسخ‌خطی مرکز اسناد آستان‌قدس‌رضوی، بخش متعلق به مجلات و مطالعات پژوهش‌نامه نسخ‌خطی با مجوز اداره‌کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان، اقدام به پذیرش مقاله می‌کند. خوشبختانه تلاش زیادی برای مطالعات تخصصی در این حوزه صورت می‌گیرد و کارهای پژوهشی عمیق‌تری روی طرح‌ها انجام می‌شود که بستری مناسب با موضوعات جامع برای پژوهشگران به شمار می‌رود. وی در ادامه با اشاره به حوزه جذب و وقف و شناسایی افزود: در بخش اطلاع‌رسانی برای جذب واقفان و اهداکنندگان اقداماتی بسیار ارزشمند صورت گرفته و این بستر فراهم شده است تا افرادی که به امام‌رضا(ع) ارادتی ویژه دارند و نسبت به اهدا و وقف اقدام کنند، بتوانند به راحتی این کار را انجام دهند. در حال حاضر به طور میانگین دو تا سه نسخه به صورت هفتگی به مجموعه اهدا می‌شود که اغلب آنها قرآن است.
در بخش مرمت چه می‌گذرد؟
حسن‌آبادی ادامه داد: مرکز نسخ‌خطی آستان‌قدس در دنیا یکی از مدون‌ترین سوابق مرمتی و نگهداری نسخ‌خطی را دارد که اغلب آن به دوره صفویه بازمی‌گردد و با توجه به این‌که تاریخ مدون 500 ساله تدوین می‌شود از همان دوران آستان قدس در مرکز اسناد اقدام به مرمت کرده و مرمت‌کاران نسل به نسل مشغول به مرمت نسخ‌خطی بوده‌اند. پس از گذشت سالیان زیاد، هنوز تمامی اقدامات مرمتی و اسامی افراد، هزینه ها، مواجب دریافتی، رنگ، جنس و کاغذی برای مرمت به کار رفته، مشخص است. به طور نسبی این اطلاعات در اسناد باقیمانده ثبت شده و علاوه بر آن طومارهای از دوره صفویه باقیمانده که اسامی نفایس و شرح وضعیت و نگهداری به صورت مختصر توزیع و برای ثبت از دوره صفویه، افشاریه و حتی قاجاریه در مرکز اسناد باقی مانده‌است.
وی با بیان این‌که شرایط نگهداری در مرکز نسخ‌خطی آستان‌قدس مطابق با استانداردهای بین‌المللی است، افزود: این استانداردها شامل دمای محیط، اعلام و اطفای حریق براساس استاندارد جهانی است. شرایط محیطی مناسب برای مخازن آماده شده است و با توجه به این‌که آستان قدس سابقه مرمتی بسیار قوی دارد، در حوزه نسخ‌که مهم‌ترین حوزه مرمتی کتابخانه است به صورت دائم به آن پرداخته می‌شود. به عبارتی نسخ‌به طور کلی در مخازن به لحاظ آلودگی محیطی( قارچ و کپک ) و آسیب دیدگی پایش می‌شوند. این فرآیند سالانه بررسی می‌شود تا در صورت رویت مورد خاص بلافاصله برطرف شود و نسخ‌نفیس‌تر به صورت تخصصی‌تر نگهداری و برنامه مرمتی و حفاظتی خاصی برای آنها در نظر گرفته شده‌است. همچنین تلاش می‌شود شرایط به صورت ثابت حفظ شود و در صورت پیش‌آمدن مشکل خاص، برطرف شود.
وی با اشاره به استانداردهای جهانی مرمت و احیای تمامی نسخ‌موجود در ظرف زمانی مشخص اضافه کرد: با توجه به اهمیت و شناخته‌شده بودن این مرکز در کشور، ارتباط بسیار خوبی با حوزه‌های دانشگاهی و مراکزپژوهشی داریم و تلاش می‌شود از آخرین دستاوردهای دانشگاهی و تجربه بومی در مجموعه بهره گرفته‌شود. بر اساس تأکید ویژه تولیت آستان‌قدس برحوزه مرمت نسخ‌و بودجه اختصاصی به این بخش، به طور مدوام نسخ‌در ورودی‌ها ضدعفونی و آفت‌زدایی می‌شوند و طبق برنامه ویژه برای حوزه مرمت به‌رغم هزینه‌های متغیر ضدعفونی مخازن و کارشناسان دائما در حال انجام است والبته بودجه مرمتی امسال با عنایت تولیت برای چهار سال حدود 20میلیارد تومان درنظر گرفته شده است.
به گفته مدیرمرکز نسخ‌خطی سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسنادآستان قدس رضوی معمولا محققان مرکز نسخ‌آستان‌قدس شناخته‌شده هستند و مرکز اصلی دارنده نسخ‌در ایران محسوب می‌شوند. از این رو افراد زیادی با مجموعه تماس می‌گیرند که تمایل به اهدای نسخ‌شخصی خود دارند اما نکته حائز اهمیت آن است که این مرکز برای عموم خیلی شناخته‌شده نیست و تحت پوشش کتابخانه آستان‌قدس معرفی و شناخته می‌شود.
حسن آبادی بیان کرد: هم اکنون 20هزار نسخه برای مطالعه عموم روی سایت دیجیتال کتابخانه آستان‌قدس قابل جست‌وجوست. در دو سال اخیر با توجه به شیوع ویروس کرونا بحث خدمات از راه دور به طور جدی مورد توجه قرار گرفته و از تمامی کشورهای دنیا از این مرکز درخواست نسخه داشته‌ایم. در داخل کشور هم طی یک هفته درخواست‌ها پاسخ داده می‌شود و منابع درخواستی در دسترس همه محققان و پژوهشگران قرار می‌گیرد. همچنین به صورت ویژه برای مراکز آموزشی و دانشگاهی آی‌پی‌های دسترسی داده که درقالب تفاهم‌نامه و موارد خاص است و دسترسی به منابع را تسهیل می‌کند تا منابع بیشتری مورد استفاده پژوهشگران قرارگیرد.
وی افزود: فرق مرکز نگهداری نسخ‌خطی آستان‌قدس‌رضوی با سایر مراکز در دنیا این است که قالب نسخ‌آن، وقفی و اهدایی است و با توجه به این‌که بیشترین تجلی ارادت عاشقان به حرم مطهر رضوی در قالب نسخ‌خطی با سابقه بیش از هزارساله است منابع بسیار با ارزشی و بی‌نظیری محسوب می‌شود که شامل 19هزار جلد قرآن‌کریم، قرآن‌های با ارزش از قرون اولیه، قرآن‌های کوفی، قرآن‌های قرن هفتم تا نهم هجری، دوران صفویه و قاجار هستند که قطعا در دنیا بی‌نظیر و از جنبه مختلف قابل استفاده است. همچنین مجموعه از نسخ‌های مذهبی در دوره‌های مختلف در مباحث ادبی، فقه، اصول، نجوم، پزشکی و... در این مرکز نگهداری می‌شوند که بسیار نفیس است از جمله می‌توان به کتاب‌هایی از خواجه‌نصیرالدین توسی، حزین لاهیجی و مجموعه مقاتل و سفرنامه‌های مختلف اشاره کرد.
ابوالفضل حسن‌آبادی با بیان این‌که مرکز نسخ‌خطی آستان‌قدس‌رضوی به عنوان یکی از بزرگ‌ترین و نفیس‌ترین مراکز نسخ‌خطی در ایران و دنیا مطرح است، افزود: در این مرکز بیش از 87هزار عنوان نسخه شامل کتاب‌های خطی، قرآن‌ها و نسخههای دست‌نویس و کتاب‌های ثبت موقت، جزوات قرآنی و نسخههای عکسی می‌شود که این، جدا از نسخ‌خطی دیجیتال این مرکز است.
مراحل پیش روی نسخه‌خطی پس از اهدا
حسن‌آبادی در ادامه گفت: فرآیند کاری مرکز نسخ‌خطی چند مرحله را در برمی‌گیرد که شامل حوزه ورود نسخه می‌شود به محض ورود نسخ‌اهدایی یا خریداری شده مراحل اولیه آن انجام می‌شود و شناسنامه آن تهیه و ثبت می‌شود تا اعلام وصول شود. سپس نسخه خریداری شده برای پرداخت هزینه و اعلام وصول اولیه و نسخ‌اهدایی به منظور اعلام وصول نهایی به اهداکننده یا واقف اطلاع داده می‌شود. در مرحله بعد، نسخه‌خطی از نظر محتوا و موضوع بررسی می‌شود. در صورت ضرورت مرمت نیز در این مرحله جداسازی سپس ارسال و در غیر این صورت وارد مخزن می‌شود تا فهرست‌نویسی نهایی جامع نسخه در اولین فرصت ممکن برای دسترس پذیری انجام شود. پس از آن نیز نوبت به بخش بررسی ارزشگذاری محتوا و معرفی نسخه جدید می‌رسد که مورد استفاده پژوهشگران به صورت تخصصی و حرفه‌ای قرار می‌گیرد. در این بخش مطالعات به صورت تخصصی انجام می‌شود و علاوه بر ارزشگذاری محتوای نسخ‌از نظر موضوعی و انفرادی، برای ثبت نسخه در حافظه جهانی، ملی و میراث معنوی و همچنین معرفی به پژوهشگران، اقدام می‌شود.
به گفته مدیرمرکز نسخ‌خطی مرکز اسناد آستان‌قدس‌رضوی، بخش متعلق به مجلات و مطالعات پژوهش‌نامه نسخ‌خطی با مجوز اداره‌کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان، اقدام به پذیرش مقاله می‌کند. خوشبختانه تلاش زیادی برای مطالعات تخصصی در این حوزه صورت می‌گیرد و کارهای پژوهشی عمیق‌تری روی طرح‌ها انجام می‌شود که بستری مناسب با موضوعات جامع برای پژوهشگران به شمار می‌رود. وی در ادامه با اشاره به حوزه جذب و وقف و شناسایی افزود: در بخش اطلاع‌رسانی برای جذب واقفان و اهداکنندگان اقداماتی بسیار ارزشمند صورت گرفته و این بستر فراهم شده است تا افرادی که به امام‌رضا(ع) ارادتی ویژه دارند و نسبت به اهدا و وقف اقدام کنند، بتوانند به راحتی این کار را انجام دهند. در حال حاضر به طور میانگین دو تا سه نسخه به صورت هفتگی به مجموعه اهدا می‌شود که اغلب آنها قرآن است.
در بخش مرمت چه می‌گذرد؟
حسن‌آبادی ادامه داد: مرکز نسخ‌خطی آستان‌قدس در دنیا یکی از مدون‌ترین سوابق مرمتی و نگهداری نسخ‌خطی را دارد که اغلب آن به دوره صفویه بازمی‌گردد و با توجه به این‌که تاریخ مدون 500 ساله تدوین می‌شود از همان دوران آستان قدس در مرکز اسناد اقدام به مرمت کرده و مرمت‌کاران نسل به نسل مشغول به مرمت نسخ‌خطی بوده‌اند. پس از گذشت سالیان زیاد، هنوز تمامی اقدامات مرمتی و اسامی افراد، هزینه ها، مواجب دریافتی، رنگ، جنس و کاغذی برای مرمت به کار رفته، مشخص است. به طور نسبی این اطلاعات در اسناد باقیمانده ثبت شده و علاوه بر آن طومارهای از دوره صفویه باقیمانده که اسامی نفایس و شرح وضعیت و نگهداری به صورت مختصر توزیع و برای ثبت از دوره صفویه، افشاریه و حتی قاجاریه در مرکز اسناد باقی مانده‌است.
وی با بیان این‌که شرایط نگهداری در مرکز نسخ‌خطی آستان‌قدس مطابق با استانداردهای بین‌المللی است، افزود: این استانداردها شامل دمای محیط، اعلام و اطفای حریق براساس استاندارد جهانی است. شرایط محیطی مناسب برای مخازن آماده شده است و با توجه به این‌که آستان قدس سابقه مرمتی بسیار قوی دارد، در حوزه نسخ‌که مهم‌ترین حوزه مرمتی کتابخانه است به صورت دائم به آن پرداخته می‌شود. به عبارتی نسخ‌به طور کلی در مخازن به لحاظ آلودگی محیطی( قارچ و کپک ) و آسیب دیدگی پایش می‌شوند. این فرآیند سالانه بررسی می‌شود تا در صورت رویت مورد خاص بلافاصله برطرف شود و نسخ‌نفیس‌تر به صورت تخصصی‌تر نگهداری و برنامه مرمتی و حفاظتی خاصی برای آنها در نظر گرفته شده‌است. همچنین تلاش می‌شود شرایط به صورت ثابت حفظ شود و در صورت پیش‌آمدن مشکل خاص، برطرف شود.
وی با اشاره به استانداردهای جهانی مرمت و احیای تمامی نسخ‌موجود در ظرف زمانی مشخص اضافه کرد: با توجه به اهمیت و شناخته‌شده بودن این مرکز در کشور، ارتباط بسیار خوبی با حوزه‌های دانشگاهی و مراکزپژوهشی داریم و تلاش می‌شود از آخرین دستاوردهای دانشگاهی و تجربه بومی در مجموعه بهره گرفته‌شود. بر اساس تأکید ویژه تولیت آستان‌قدس برحوزه مرمت نسخ‌و بودجه اختصاصی به این بخش، به طور مدوام نسخ‌در ورودی‌ها ضدعفونی و آفت‌زدایی می‌شوند و طبق برنامه ویژه برای حوزه مرمت به‌رغم هزینه‌های متغیر ضدعفونی مخازن و کارشناسان دائما در حال انجام است والبته بودجه مرمتی امسال با عنایت تولیت برای چهار سال حدود 20میلیارد تومان درنظر گرفته شده است.
به گفته مدیرمرکز نسخ‌خطی سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسنادآستان قدس رضوی معمولا محققان مرکز نسخ‌آستان‌قدس شناخته‌شده هستند و مرکز اصلی دارنده نسخ‌در ایران محسوب می‌شوند. از این رو افراد زیادی با مجموعه تماس می‌گیرند که تمایل به اهدای نسخ‌شخصی خود دارند اما نکته حائز اهمیت آن است که این مرکز برای عموم خیلی شناخته‌شده نیست و تحت پوشش کتابخانه آستان‌قدس معرفی و شناخته می‌شود.
حسن آبادی بیان کرد: هم اکنون 20هزار نسخه برای مطالعه عموم روی سایت دیجیتال کتابخانه آستان‌قدس قابل جست‌وجوست. در دو سال اخیر با توجه به شیوع ویروس کرونا بحث خدمات از راه دور به طور جدی مورد توجه قرار گرفته و از تمامی کشورهای دنیا از این مرکز درخواست نسخه داشته‌ایم. در داخل کشور هم طی یک هفته درخواست‌ها پاسخ داده می‌شود و منابع درخواستی در دسترس همه محققان و پژوهشگران قرار می‌گیرد. همچنین به صورت ویژه برای مراکز آموزشی و دانشگاهی آی‌پی‌های دسترسی داده که درقالب تفاهم‌نامه و موارد خاص است و دسترسی به منابع را تسهیل می‌کند تا منابع بیشتری مورد استفاده پژوهشگران قرارگیرد.
وی افزود: فرق مرکز نگهداری نسخ‌خطی آستان‌قدس‌رضوی با سایر مراکز در دنیا این است که قالب نسخ‌آن، وقفی و اهدایی است و با توجه به این‌که بیشترین تجلی ارادت عاشقان به حرم مطهر رضوی در قالب نسخ‌خطی با سابقه بیش از هزارساله است منابع بسیار با ارزشی و بی‌نظیری محسوب می‌شود که شامل 19هزار جلد قرآن‌کریم، قرآن‌های با ارزش از قرون اولیه، قرآن‌های کوفی، قرآن‌های قرن هفتم تا نهم هجری، دوران صفویه و قاجار هستند که قطعا در دنیا بی‌نظیر و از جنبه مختلف قابل استفاده است. همچنین مجموعه از نسخ‌های مذهبی در دوره‌های مختلف در مباحث ادبی، فقه، اصول، نجوم، پزشکی و... در این مرکز نگهداری می‌شوند که بسیار نفیس است از جمله می‌توان به کتاب‌هایی از خواجه‌نصیرالدین توسی، حزین لاهیجی و مجموعه مقاتل و سفرنامه‌های مختلف اشاره کرد.
