یک آهنگساز جوان با قطعه «شهان آسمانی»، تفسیر موسیقایی تازه‌ای از قطعه ماندگار «کجایید ای شهیدان خدایی؟» ارائه کرده است؛ به ماجرای برداشت آزاد از آثار قدیمی موسیقی ایرانی پرداخته‌ایم
احضار تاریخ موسیقی به عصر حاضر
یک روز از روزهای سال 1358، سالی که موسیقی کلاسیک ایرانی در حال پوست‌اندازی بود و محصول این تغییر در آثار اعضای کانون چاووش دیده می‌شد، هوشنگ کامکار خودش را به بازار رساند، هدایایی را که سر سفره عقد به او و همسرش داده بودند فروخت، پولش را برداشت و خودش را به کوچه مجلسی در خیابان لارستان رساند و از در استودیو بل داخل شد؛ استودیویی که در همان یک سال پس از انقلاب بسیاری از شاهکارهای موسیقی ما را ضبط کرده بود... شاهکارهای گروه عارف و شیدا را... آثار حسین علیزاده، محمدرضا لطفی، محمدرضا شجریان، شهرام ناظری و دیگران را. نمی‌دانیم آن روز هوشنگ کامکار می‌دانست قطعه‌ای که ساخته و می‌خواهد به حشمت سنجری، رهبر ارکستر سمفونیک بسپارد تا باهم اجرایش کنند، چنین به صفحات تاریخ موسیقی ما سنجاق خواهد شد یا نه اما امروز این را می‌دانیم که «کجایید ای شهیدان خدایی؟»، بنا به دلایل مختلف یکی از ماندگارترین آثار موسیقایی ماست. یکی از دلایلش به همین حرف‌هایی برمی‌گردد که خود آقای آهنگساز درباره چگونگی شکل‌گیری آن گفته است: «این کار را برای دل خودم و به خرج خودم ساختم.» و مگر جز این است که اثر باید از همین‌جا بجوشد؟ «کجایید ای شهیدان خدایی؟» اثر عجیبی است و همزمان مجهز به دو ویژگی است که همواره در کنار یکدیگر کمیاب بوده‌اند هم به لحاظ ملاحظات هنری، قطعه‌ای پیچیده و لایه‌لایه و به‌شدت کارشده است و هم بسیار محبوب. کم‌پیدا می‌کنید آثاری را که از مناسبات هنری خود کوتاه نیامده و درعین‌حال محبوب هم شده باشند. حالا پس از چهار دهه از خلق «کجایید ای شهیدان خدایی؟» این اثر دوباره به سر خط خبرهای موسیقی ایرانی رسیده. بهنود یخچالی تفسیری تازه از این قطعه به دست داده و قطعه «شهان آسمانی» را بر اساس این تفسیر ساخته است. به همین مناسبت می‌خواهیم هر دو اثر را مرور کنیم.
دیروز گروه موسیقی رسانه‌های مختلف، خبری را روی خروجی سایت‌های‌شان فرستادند که ما اغلب با دو رویکرد به این دسته از اخبار نگاه می‌کنیم. خبر این بود: «قطعه شهان آسمانی با تفسیری جدید از قطعه کجایید ای شهیدان خدایی؟ اثر هوشنگ کامکار و با آهنگسازی بهنود یخچالی و تکنوازی علی جعفری پویان منتشر شد. قطعه شهان آسمانی بر مبنای شعر کجایید ای شهیدان خدایی؟سروده مولانا و اثری به همین نام از هوشنگ کامکار به مناسبت روزتولداین شاعر ایرانی منتشرشده است.
در این اثر که به تمام شهدای ادوار تاریخ ایران تقدیم خواهد شد، علی جعفری پویان، تکنواز ویولن و ویولاست و تینا جامه‌گرمی، مونیکا لران، یگانه حسینی‌نیا، سهراب برهمندی و نگار نوراد از دیگر عوامل آن هستند».
گفتیم که ما اغلب با دو رویکرد به این دسته از اخبار نگاه می‌کنیم؛ نخست دست‌ودلمان می‌لرزد که نکند خاطره ماندگار آثار ماندگار مخدوش شود و سپس با خودمان می‌گوییم هر چه این آثار قدیمی را بازتولید و بازتفسیر کنیم به زایایی موسیقی‌مان کمک می‌کند حالا اگر در این میان، اثر قابل‌داری هم از آب درآمده باشد، دو سر برد است.
اتفاقی که به نظر می‌رسد برای تفسیری که شهان آسمانی از کجایید ای شهیدان خدایی؟ به دست داده افتاده است. همین حالا دانلود و گوشش کنید. بعد یک‌بار دیگر برگردید و اثر هوشنگ کامکار را با صدای بیژن کامکار گوش کنید.
عجب هم‌رسانی درستی ایجادشده است. یخچالی توانسته ظرافت‌های آهنگسازی کامکار را دوباره پیش روی ما قرار دهد. این بار خواننده‌ای در کار نیست و ریتم آهنگ کمی تندتر شده و در اشاره‌های برخی جملات هم تفاوت‌هایی را می‌توانیم رصد کنیم.
موسیقی در این تفسیر تازه، یکی دو زیرلایه به‌ظاهر نامتجانس هم دارد که در طول اثر به‌درستی التزام وجود خودشان را برای فضاسازی توضیح می‌دهند.
از نینوا تا شهیدان کربلایی
حالا باید ترکیب بهنود یخچالی، آهنگساز و علی جعفری پویان ویولنیست را ترکیبی برای ارائه تفسیرهایی تازه از تاریخ موسیقی‌مان بدانیم. شهان آسمانی، نخستین قطعه‌ای نیست که یخچالی در آن سراغ از آثار ماندگار موسیقی ایرانی گرفته است.
اولین روز از آخرین ماه تابستان سال گذشته بود که این آهنگساز، قطعه «یکِ شیش» را به مناسبت سالروز تولد حسین علیزاده با برداشتی از «نینوا» ی ماندگار او منتشر کرد. سال بعد نیز دوباره در روز اول شهریور و در سالروز تولد حسین علیزاده، این بار نماآهنگی از یکِ شیش منتشر شد که در آن تصاویری از لحظات ضبط این اثر و حضور خود علیزاده در استودیو نشان داده می‌شد.
جعفری پویان که نوازنده ویولن یکِ شیش و شهان آسمانی بوده درباره شکل‌گیری این اثر نوشته: «این تک‌آهنگ بر اساس قطعه نینوا، اثر جاودان حسین علیزاده ساخته‌شده و برداشتی آزاد از آن قطعه است که با محوریت ساز ویولن و همراهی اصوات الکترونیک سامان‌یافته است.
تابستان۹۸ پارتیتور دست‌نویس نینوا، اثر استاد حسین علیزاده منتشر و همراه با چند اثر دیگر از آثار نشر «تاروپود» در فرهنگسرای نیاوران رونمایی شد. علی بوستان عزیز و نیما جوان یک پاکت از تمام آثار نشر «تاروپود» را تحویلم داده و گفتند از طرف آقای علیزاده است.
همین اتفاق برای من یک دنیا محبت بود در کنار دیگر محبت‌هایشان طی سال‌های گذشته. یادم هست وقتی در ماشین نشستم و پارتیتور را ورق زدم ،اصلا گرما را احساس نکردم و غرق ورق زدن شدم واز دستخط ایشان انرژی گرفتم. خیلی سریع به این فکر افتادم که در مقابل این محبت چطور تشکر کنم که ایده ساخت یکِ شیش در ذهنم شکل گرفت و از بهنود یخچالی، دوست هنرمند و باارزشم خواستم قطعه‌ای را بر مبنای اثر جاودانه نینوا با محوریت تکنوازی ویولن تنظیم کند. اوهم باوقت بسیارمحدودی که داشتیم به بهترین شکل این اثرراخلق کرد.»
اگر نینوا را شنیده‌اید اما یکِ شیش را هنوز نشنیده‌اید، تعلل نکنید. اینجا در قطعه شهان آسمانی، آهنگساز از ارائه تفسیری تازه گفته و آنجا در یکِ شیش از برداشتی آزاد گفته بود؛ البته بین این دو اصطلاح تفاوت هست اما در هر دو ما با بازاجرایی خلاقانه مواجهیم که روح خلاق اثر ما را از ارجاع صریح به اصل ماجرا دور نمی‌کند.
خواننده‌های اثر: اولین‌های جنگ
بیژن کامکار: در نخستین اجرا و ضبط «کجایید ای شهیدان خدایی؟»، بیژن کامکار به‌عنوان خواننده حضور داشته است. همان اجرایی که سال 1358 در استودیو بل تهران با ارکستر سمفونیکی به رهبری حشمت سنجری ضبط شد.
بیژن کامکار علاوه بر این‌که یکی از مهم‌ترین نوازنده‌های کانون چاووش و عضو گروه عارف بود و با محمدرضا لطفی، پرویز مشکاتیان، حسین علیزاده و محمدرضا شجشریان به‌عنوان نوازنده دف، تنبک و رباب در حال همکاری بود، برای گروه خانوادگی‌شان هم می‌نواخت و هم می‌خواند.
شاید بتوانیم از او به همراه شهرام ناظری، به‌عنوان اولین خواننده‌هایی یاد کنیم که نخستین آثار را در آغاز جنگ خواندند،
بیژن کامکار سرود «همت کنید ای دوستان» را خوانده بود و شهرام ناظری تصنیف «کاروان شهید» را که به این آخری اتفاقا اخیرا پرداختیم.
شهرام ناظری: دو سال بعد، اتفاقا نوبت به همین شهرام ناظری رسید که هم خویشاوند کامکارها بود و هم آرام‌آرام همکاری‌های متعددش را با خواهران و برادران کامکار آغاز می‌کرد. او در اجرایی دیگر این اثر را خواند و به بیشتر شنیده‌شدنش هم کمک کرد.
عبدالحسین مختاباد: 33 سال طول کشید تا بعد از شهرام ناظری کسی به این فکر بیفتد که با صدای خواننده‌ای دیگر هم می‌شود «کجایید ای شهیدان خدایی؟» را اجرا کرد. نادر مشایخی که آن سال، رهبر ارکستر موسیقی تهران بود، این اثر را با صدای مختاباد روی صحنه برد.
اوراتوریو یعنی چه؟
«کجایید ای شهیدان خدایی؟» را هوشنگ کامکار با غزلی از مولانا ساخت و یکی دیگر از اعضای خانواده شگفت‌انگیز کامکارها یعنی بیژن آن را خواند. اینجا و آنجا شنیده‌ایم که این اثر، اوراتوریو است. اما این اوراتوریو چه ساختاری از موسیقی است؟ عرض شود خدمت شما که اوراتوریو، ساخته موسیقایی عظیمی است که برای اجرای ارکستر، گروه کر و تکنوازان است. متن اوراتوریو اغلب بر مبنای متون کتاب مقدس است و روایت لازم برای حرکت از صحنه‌ای به صحنه دیگر، به وسیله صداهای گوناگونی تامین می‌شود که زمینه را برای گروه کر فراهم می‌کنند. با توجه به درونمایه مذهبی آن، اوراتوریو اما مختص به مراسم عبادی نیست و علاوه بر کلیسا در سالن‌های موسیقی نیز اجرا می‌شود. خب حالا با این تعاریف، می‌بینیم که ساخته باارزش هوشنگ کامکار چرا به عنوان اوراتوریو شناخته می‌شود. علاوه بر این‌که به لحاظ ساختار برای ارکستر و گروه کر و تکنوازها نوشته شده، درونمایه‌ای دارد که هر چند مشخصا مذهبی نیست، اما می‌تواند در همان ساحت بازتعریف شود. چنانچه هوشنگ کامکار خود گفته است: «شبی در خانه بودم که دیدم دسته سینه‌زنی رد می‌شد و این آهنگ را می‌خواند». این را هم در این ارتباط از خاطر نمی‌بریم که این اثر، یک بار هم در کلیسایی در شهر رم اجرا شده است.
رهبران اجرا؛ از ایران تا ایتالیا
حشمت سنجری: هوشنگ کامکار این دقت و وسواس را هم داشت که همواره این آهنگ را دست ارکسترهایی درست و درمان با رهبرانی کاربلد بسپارد. گفتیم که نخستین اجرا با رهبری حشمت سنجری ضبط شد.
احتمالا هوشنگ کامکار: از ارکستر و رهبر ارکستر دومین اجرا که شهرام ناظری خواننده‌اش بود، اطلاع چندانی در دست نیست، اگر دوباره حشمت سنجری پای کار نبوده باشد، احتمالا خود هوشنگ کامکار ساخته خودش را روی صحنه برده است.
نادر مشایخی: این بار نادر مشایخی که رهبر ارکستر سمفونیک تهران شده بود، پس از 33 سال دوباره اثر هوشنگ کامکار را با ارکسترش اجرا کرد.
شهداد روحانی و دامیانا جورانا: شهداد روحانی و رهبری دیگر از ایتالیا یعنی دامیانا جورانا با ارکستری ایرانی و ایتالیایی اثر را در کلیسایی در رم اجرا کردند تا این بار فرم و درونمایه و جغرافیای اجرا، وحدتی ارگانیک و پیوندی تمام‌عیار را تجربه کند.
