چگونه می‌توان گیاهان را از یخ‌زدگی نجات داد؟
گل یخ!
خبرهای این روزهای هواشناسی حكایت از كاهش دما دارد. سرما كه بیاید اگر بخواهیم اثرات و آسیب‌هایش را سطح‌بندی كنیم وجه عمده و پله اول آن مخصوص جمعیت انسانی بعد جمعیت حیوانی و بعدتر محیط طبیعی مثل اراضی كشاورزی و باغات است. ته‌ته رده‌بندی هم می‌توان باغچه‌ها، تراس‌ها، بالكن‌ها و گلدان‌های خانگی را به عنوان آسیب‌دیدگان به حساب آورد. آسیب سطوح متفاوتی دارد و همیشه به یك شكل ظاهر نمی‌شود؛ اما به طور كلی دو سطح را می‌توان برای آن تعریف كرد: سرمازدگی و یخ‌زدگی.
زینب خزایی جامعه
سرمازدگی و یخ‌زدگی هر دو در دمای زیر صفر ایجاد می‌شوند. اما در تقدم و تأخر رخداد و میزان خسارت با هم متفاوتند. از نظر زمانی اول سرمازدگی اتفاق می‌افتد، در این حالت فقط سطح رویی برگ، جوانه‌های برگ و گل خسارت دیده و به عمق بافت‌های آن نفوذ نمی‌كند و معمولا قابل برگشت است؛ اما در یخ‌زدگی آب درون سلول‌های گیاه به كریستال‌های یخ تبدیل شده كه به دیواره سلول آسیب می‌زند و گاهی باعث مرگ گیاه می‌شود.
نشانه‌های یخ‌زدگی
این نشانه‌ها با توجه به نوع گیاه و شرایط محیطی آن متفاوت است. زردی برگ، لكه‌های قهوه‌ای، آب گزیدگی برگ‌ها، ریزش برگ و گل و در حالت‌های شدیدتر
آسیب‌دیدگی ریشه گیاه و شاخ و برگ آن، كه معمولا غیرقابل برگشت است. درساكولنت‌ها و كاكتوس‌های یخ‌زده برگ‌ها نرم شده و حالت لهیده پیدا می‌كنند.
پیشگیری بهتر از درمان است
فكر نكنید این دو حالت فقط در مناطق سرد اتفاق می‌افتد گاهی در مناطق معتدل اگر ساعات سرما طولانی شود و شرایط نگهداری گل و گیاهان مناسب نباشد، دچار آسیب می‌شوند. قبل از به دام افتادن در چنین شرایطی بهتر است پیشگیری كنید.
هواشناسی را بررسی كنید
به پیش‌بینی هواشناسی توجه كنید. برای شب‌هایی كه یخبندان پیش‌بینی شده، قبل از غروب روی گل‌ها را بپوشانید. گل‌های گوشتی مثل كاكتوس‌ها و به طور كلی ساكولنت‌ها نیاز به محافظت از یخ‌زدگی دارند. همچنین گیاهان جوان نسبت به گیاهان قدیمی‌تر كه به خوبی تثبیت شده‌اند، بیشتر در معرض آسیب یخ‌زدگی هستند.
گیاهان را بپوشانید
برای پوشاندن گیاهان، فضاهای كوچك اطراف گلدان را خوب ببندید و روی آنها را بپوشانید. البته وقتی می‌گوییم پوشاندن نه به معنای چسباندن پوشش به گیاه بلكه ایجاد یك سپر محافظتی در برابر سرما. برای گیاهان بزرگ تر مثل درختچه‌ها بهتر است دو كار انجام دهید؛ تنه را جدا و تاج (قسمت شاخ و بر گ) را نیز جدا بپوشانید.
7 نکته درباره پوشش
نوع پوشش: به میزان سرمای هوا و حساسیت گیاهان بستگی دارد.
زمان استفاده: پوشش‌ها را حتما قبل از تاریك شدن هوا روی گیاهان قرار دهید و طی روز اگر هوا خوب بود آنها را بردارید تا تنفس گیاه دچار مشكل نشود؛ به خصوص اگر جنس پوشش نایلونی است.
مدت استفاده: جنس پوشش با مدت زمان مورد استفاده رابطه مستقیم دارد. هر چه این زمان طولانی‌تر باشد، بهتر است از مواد مقاوم‌تر استفاده كرد و بالعكس.
وزن پوشش: با توجه به توانایی تحمل شاخ و برگ وزن پوشش را در نظر بگیرید تا باعث شكستن آنها نشود. اما برای پیشگیری از این اتفاق می‌توان چهارچوبی را در نظر گرفت كه چند سانتی‌متر از ارتفاع گیاه بالاتر باشد و پوشش را روی آن انداخت.
جنس پوشش: از آنجا كه خیس شدن پوشش خودش عامل سردتر شدن هوای اطراف گیاه است،
بنابر‌این جنس پوشش باید ضدآب باشد. اگر به چنین پوششی دسترسی ندارید، دو لایه پوشش را با هم استفاده كنید. مثلا یك لایه الیاف گونی یا پارچه و یك لایه پلاستیك.
سلامت پوشش: باید پوشش سالم باشد تا حرارت ذخیره شده از آن خارج نشود.
نحوه استفاده: باید طوری باشد كه پوشش، خاك اطراف تنه گیاه را هم بپوشاند تا حرارت خاك ذخیره شود.
انواع پوشش‌ها
پوشش‌های پلاستیكی: شاید دیده باشید از طرف شهرداری روی درختچه‌ها را نایلون می‌كشند اما پلاستیك به دلیل مانع شدن از تهویه هوا، پوشش مناسبی به حساب نمی‌آید؛ چون رطوبت جمع شده در زیر آن باعث سرمازدگی می‌شود. اگر گزینه دیگری جز آن ندارید حتما در زیر آن یك چهارچوب قرارداده و صبح‌ها آن را جمع كنید تا رطوبت زیرش تخلیه شود. نوع سفیدرنگ آن هم بهتر است.
پارچه: جنس‌های مختلف پارچه می‌تواند به عنوان پوشش استفاده شود. در بعضی كشورها پارچه‌های مخصوص پوشش گیاهان وجود دارد كه هم سبكند و هم ضد آب. در ایران پوشش‌هایی از جنس لباس جراحان اتاق عمل استفاده می‌شود. حتی اگر هیچ‌كدام اینها موجود نبود، از یك ملحفه كهنه استفاده كنید كه نسبت به نایلون خیلی بهتر هستند.
سبدهای چوبی یا پلاستیكی: یكی دیگر از پوشش‌هایی است كه در مواقع افت سرما از آنها استفاده می‌شود. برای محافظت بیشتر بهتر است روی سبد را یك لایه پلاستیك بكشید. در طول روز هم اگر هوا خوب بود سبد را بردارید تا گیاه از نور و هوا برخوردار شود و غروب دوباره پوشش را روی گیاه قرار دهید.
روزنامه: پس از رصد هواشناسی، اگر هیچ‌كدام از پوشش‌های بالا را در اختیار نداشتید می‌توانید از روزنامه استفاده كنید به شرطی كه كناره‌های آن‌را با چند تكه سنگ روی زمین ثابت كنید تا از روی گیاه جابه‌جا نشود. این روش در گیاهان كوتاه قد استفاده می‌شود.
از یك شاسی سرد استفاده كنید
شاسی سرد چیست؟ شاسی از نظر لغوی به معنی پنجره شیشه‌ای با قاب چوبی یا فلزی است و از نظر باغبانی، ساده‌ترین و ارزان‌ترین وسیله برای حفاظت و كشت بذر گیاهان حساس به سرما است و دو نوع سرد و گرم دارد.
شاسی سرد: جعبه بزرگ و بدون ته با در شیبدار است كه دیواره بلند آن (شمالی) نیم متر و دیواره كوتاه آن (جنوبی) 30 سانتی متر ارتفاع دارد. برای جذب بیشتر حرارت نور خورشید، شیب شاسی جنوبی در نظر گرفته می‌شود. در كف شاسی، كود دامی ریخته می‌شود. محل احداث شاسی نباید زیر سایه باشد. زمان استفاده از شاسی معمولا قبل از پایان كامل سرما در پاییز و زمستان است درست زمانی كه بذر و نشاء نمی‌توانند در فضای آزاد رشد كند. پس برای جلوگیری از سرمازدگی و رشد بهتر و حتی سریع‌تر گیاهانی مثل خیار، گوجه فرنگی، بادمجان، سیب زمینی، كاهو، اسفناج و... راه‌اندازی این شاسی‌ها راه حل خوبی است. چون گرما و رطوبت را به دام می‌اندازند و محیط گلخانه‌ای را برای گیاهان ایجاد می‌كنند.
از گیاهان حساس با كلاهك محافظت كنید
یك روش دیگر برای محافظت از سرمازدگی گذاشتن كلاهك‌های شیشه‌ای مثل همان شاسی‌های سرد اما در مقیاس كوچك‌تراست كه محیطی گرم و مرطوب برای گیاهان ایجاد می‌كند. كلاهك‌ها را ظهرها روی گیاهان كوچك قرار دهید. گرمای آفتاب به دام افتاده به گیاهان كمك می‌كند تا در شب‌های یخ‌زده زنده بمانند. این كلاهك‌ها می‌توانند اشكال مختلفی داشته باشند از كلاهك‌های فلزی شیشه‌دار گرفته تا دبه‌های پلاستیكی برش زده و پارچه‌های پتویی. البته حواس‌تان باشد گیاه زیر كلاهك راه نفس كشیدن داشته باشد.
مالچ پخش كنید
در كف باغچه یا گلدان‌های روی تراس و بالكن تراشه‌های چوب، كاه و برگ بریزید. تا ریشه‌ها از یخ‌زدگی محافظت شوند. برای اطمینان می‌توان روی مالچ را لایه‌ای پلاستیك كشید. تا پوشال‌ها بر اثر برف و باران خیس نشوند. به محض آمدن بهار، مالچ را بردارید.
گیاهان گلدان كوچك را داخل خانه بیاورید
آسان‌ترین راه برای محافظت از یخ‌زدگی در شب‌های سرد، انتقال آنها به داخل خانه است. اگر در خانه نقطه آفتاب‌گیر برای نگهداری‌شان دارید كه هیچ، وگرنه ظهرها اگر هوا آفتابی بود به هوای بیرون برگردانیدشان.
گلدان‌های بزرگ را به سرپناه‌ها منتقل كنید
باد سرد می‌تواند با از بین بردن رطوبت شاخ و برگ باعث افزایش سریع‌تر آب از ریشه شود و اثرات مضر یخبندان را تشدید می‌كند. برای برطرف كردن این آسیب بهتر است گلدان‌های قابل انتقال را به مناطق مسقف مثل زیر طاق‌ها، زیر سایبان درختان بزرگ یا داخل پاركینگ منتقل كنید.
آب خوب
اگر هواشناسی را چك كنید و از بروز یخبندان مطمئن شدید، آب پاشی شاخ و برگ درختان و گیاهان قبل از یخ‌زدگی، اثرات آن را خنثی می‌كند و گیاهان قادر به تحمل دمای سردتر شب می‌شوند.
برای هرس گیاهان یخ‌زده صبر كنید
اگرچه شاخ و برگ‌های قهوه‌ای و یخ‌زده به ظاهر زیبای گیاه آسیب می‌زنند. اما سعی كنید هرس گیاهان آسیب زده را به تعویق بیندازید تا خطر سرما به پایان برسد. چون هرس باعث ایجاد شوك جدید به گیاه می‌شود.
نشانه‌های یخ‌زدگی
این نشانه‌ها با توجه به نوع گیاه و شرایط محیطی آن متفاوت است. زردی برگ، لكه‌های قهوه‌ای، آب گزیدگی برگ‌ها، ریزش برگ و گل و در حالت‌های شدیدتر
آسیب‌دیدگی ریشه گیاه و شاخ و برگ آن، كه معمولا غیرقابل برگشت است. درساكولنت‌ها و كاكتوس‌های یخ‌زده برگ‌ها نرم شده و حالت لهیده پیدا می‌كنند.
پیشگیری بهتر از درمان است
فكر نكنید این دو حالت فقط در مناطق سرد اتفاق می‌افتد گاهی در مناطق معتدل اگر ساعات سرما طولانی شود و شرایط نگهداری گل و گیاهان مناسب نباشد، دچار آسیب می‌شوند. قبل از به دام افتادن در چنین شرایطی بهتر است پیشگیری كنید.
هواشناسی را بررسی كنید
به پیش‌بینی هواشناسی توجه كنید. برای شب‌هایی كه یخبندان پیش‌بینی شده، قبل از غروب روی گل‌ها را بپوشانید. گل‌های گوشتی مثل كاكتوس‌ها و به طور كلی ساكولنت‌ها نیاز به محافظت از یخ‌زدگی دارند. همچنین گیاهان جوان نسبت به گیاهان قدیمی‌تر كه به خوبی تثبیت شده‌اند، بیشتر در معرض آسیب یخ‌زدگی هستند.
گیاهان را بپوشانید
برای پوشاندن گیاهان، فضاهای كوچك اطراف گلدان را خوب ببندید و روی آنها را بپوشانید. البته وقتی می‌گوییم پوشاندن نه به معنای چسباندن پوشش به گیاه بلكه ایجاد یك سپر محافظتی در برابر سرما. برای گیاهان بزرگ تر مثل درختچه‌ها بهتر است دو كار انجام دهید؛ تنه را جدا و تاج (قسمت شاخ و بر گ) را نیز جدا بپوشانید.
7 نکته درباره پوشش
نوع پوشش: به میزان سرمای هوا و حساسیت گیاهان بستگی دارد.
زمان استفاده: پوشش‌ها را حتما قبل از تاریك شدن هوا روی گیاهان قرار دهید و طی روز اگر هوا خوب بود آنها را بردارید تا تنفس گیاه دچار مشكل نشود؛ به خصوص اگر جنس پوشش نایلونی است.
مدت استفاده: جنس پوشش با مدت زمان مورد استفاده رابطه مستقیم دارد. هر چه این زمان طولانی‌تر باشد، بهتر است از مواد مقاوم‌تر استفاده كرد و بالعكس.
وزن پوشش: با توجه به توانایی تحمل شاخ و برگ وزن پوشش را در نظر بگیرید تا باعث شكستن آنها نشود. اما برای پیشگیری از این اتفاق می‌توان چهارچوبی را در نظر گرفت كه چند سانتی‌متر از ارتفاع گیاه بالاتر باشد و پوشش را روی آن انداخت.
جنس پوشش: از آنجا كه خیس شدن پوشش خودش عامل سردتر شدن هوای اطراف گیاه است،
بنابر‌این جنس پوشش باید ضدآب باشد. اگر به چنین پوششی دسترسی ندارید، دو لایه پوشش را با هم استفاده كنید. مثلا یك لایه الیاف گونی یا پارچه و یك لایه پلاستیك.
سلامت پوشش: باید پوشش سالم باشد تا حرارت ذخیره شده از آن خارج نشود.
نحوه استفاده: باید طوری باشد كه پوشش، خاك اطراف تنه گیاه را هم بپوشاند تا حرارت خاك ذخیره شود.
انواع پوشش‌ها
پوشش‌های پلاستیكی: شاید دیده باشید از طرف شهرداری روی درختچه‌ها را نایلون می‌كشند اما پلاستیك به دلیل مانع شدن از تهویه هوا، پوشش مناسبی به حساب نمی‌آید؛ چون رطوبت جمع شده در زیر آن باعث سرمازدگی می‌شود. اگر گزینه دیگری جز آن ندارید حتما در زیر آن یك چهارچوب قرارداده و صبح‌ها آن را جمع كنید تا رطوبت زیرش تخلیه شود. نوع سفیدرنگ آن هم بهتر است.
پارچه: جنس‌های مختلف پارچه می‌تواند به عنوان پوشش استفاده شود. در بعضی كشورها پارچه‌های مخصوص پوشش گیاهان وجود دارد كه هم سبكند و هم ضد آب. در ایران پوشش‌هایی از جنس لباس جراحان اتاق عمل استفاده می‌شود. حتی اگر هیچ‌كدام اینها موجود نبود، از یك ملحفه كهنه استفاده كنید كه نسبت به نایلون خیلی بهتر هستند.
سبدهای چوبی یا پلاستیكی: یكی دیگر از پوشش‌هایی است كه در مواقع افت سرما از آنها استفاده می‌شود. برای محافظت بیشتر بهتر است روی سبد را یك لایه پلاستیك بكشید. در طول روز هم اگر هوا خوب بود سبد را بردارید تا گیاه از نور و هوا برخوردار شود و غروب دوباره پوشش را روی گیاه قرار دهید.
روزنامه: پس از رصد هواشناسی، اگر هیچ‌كدام از پوشش‌های بالا را در اختیار نداشتید می‌توانید از روزنامه استفاده كنید به شرطی كه كناره‌های آن‌را با چند تكه سنگ روی زمین ثابت كنید تا از روی گیاه جابه‌جا نشود. این روش در گیاهان كوتاه قد استفاده می‌شود.
از یك شاسی سرد استفاده كنید
شاسی سرد چیست؟ شاسی از نظر لغوی به معنی پنجره شیشه‌ای با قاب چوبی یا فلزی است و از نظر باغبانی، ساده‌ترین و ارزان‌ترین وسیله برای حفاظت و كشت بذر گیاهان حساس به سرما است و دو نوع سرد و گرم دارد.
شاسی سرد: جعبه بزرگ و بدون ته با در شیبدار است كه دیواره بلند آن (شمالی) نیم متر و دیواره كوتاه آن (جنوبی) 30 سانتی متر ارتفاع دارد. برای جذب بیشتر حرارت نور خورشید، شیب شاسی جنوبی در نظر گرفته می‌شود. در كف شاسی، كود دامی ریخته می‌شود. محل احداث شاسی نباید زیر سایه باشد. زمان استفاده از شاسی معمولا قبل از پایان كامل سرما در پاییز و زمستان است درست زمانی كه بذر و نشاء نمی‌توانند در فضای آزاد رشد كند. پس برای جلوگیری از سرمازدگی و رشد بهتر و حتی سریع‌تر گیاهانی مثل خیار، گوجه فرنگی، بادمجان، سیب زمینی، كاهو، اسفناج و... راه‌اندازی این شاسی‌ها راه حل خوبی است. چون گرما و رطوبت را به دام می‌اندازند و محیط گلخانه‌ای را برای گیاهان ایجاد می‌كنند.
از گیاهان حساس با كلاهك محافظت كنید
یك روش دیگر برای محافظت از سرمازدگی گذاشتن كلاهك‌های شیشه‌ای مثل همان شاسی‌های سرد اما در مقیاس كوچك‌تراست كه محیطی گرم و مرطوب برای گیاهان ایجاد می‌كند. كلاهك‌ها را ظهرها روی گیاهان كوچك قرار دهید. گرمای آفتاب به دام افتاده به گیاهان كمك می‌كند تا در شب‌های یخ‌زده زنده بمانند. این كلاهك‌ها می‌توانند اشكال مختلفی داشته باشند از كلاهك‌های فلزی شیشه‌دار گرفته تا دبه‌های پلاستیكی برش زده و پارچه‌های پتویی. البته حواس‌تان باشد گیاه زیر كلاهك راه نفس كشیدن داشته باشد.
مالچ پخش كنید
در كف باغچه یا گلدان‌های روی تراس و بالكن تراشه‌های چوب، كاه و برگ بریزید. تا ریشه‌ها از یخ‌زدگی محافظت شوند. برای اطمینان می‌توان روی مالچ را لایه‌ای پلاستیك كشید. تا پوشال‌ها بر اثر برف و باران خیس نشوند. به محض آمدن بهار، مالچ را بردارید.
گیاهان گلدان كوچك را داخل خانه بیاورید
آسان‌ترین راه برای محافظت از یخ‌زدگی در شب‌های سرد، انتقال آنها به داخل خانه است. اگر در خانه نقطه آفتاب‌گیر برای نگهداری‌شان دارید كه هیچ، وگرنه ظهرها اگر هوا آفتابی بود به هوای بیرون برگردانیدشان.
گلدان‌های بزرگ را به سرپناه‌ها منتقل كنید
باد سرد می‌تواند با از بین بردن رطوبت شاخ و برگ باعث افزایش سریع‌تر آب از ریشه شود و اثرات مضر یخبندان را تشدید می‌كند. برای برطرف كردن این آسیب بهتر است گلدان‌های قابل انتقال را به مناطق مسقف مثل زیر طاق‌ها، زیر سایبان درختان بزرگ یا داخل پاركینگ منتقل كنید.
آب خوب
اگر هواشناسی را چك كنید و از بروز یخبندان مطمئن شدید، آب پاشی شاخ و برگ درختان و گیاهان قبل از یخ‌زدگی، اثرات آن را خنثی می‌كند و گیاهان قادر به تحمل دمای سردتر شب می‌شوند.
برای هرس گیاهان یخ‌زده صبر كنید
اگرچه شاخ و برگ‌های قهوه‌ای و یخ‌زده به ظاهر زیبای گیاه آسیب می‌زنند. اما سعی كنید هرس گیاهان آسیب زده را به تعویق بیندازید تا خطر سرما به پایان برسد. چون هرس باعث ایجاد شوك جدید به گیاه می‌شود.
