دبیر ستاد ویژه توسعه فناوری نانو در گفت‌وگو با جام‌جم از دستاوردها و چالش‌های این صنعت در آستانه 40 سالگی انقلاب می‌گوید
راه 50ساله را 15 ساله طی کردیم
نانوفناوری، دانش استفاده از خواص ویژه مواد و سازه‌ها در ابعاد یك تا 100 نانومتری به منظور ارتقای كیفیت و بازدهی بیشتر آنهاست. این دانش نوپا كه برخی منابع، آن را موج چهارم انقلاب صنعتی می‌نامند به عنوان یكی از فناوری‌های دارای اولویت، از سال 1380 توسعه یافت و بومی‌سازی‌اش در كشور آغاز شد و از همان زمان، تلاش محققان برای توسعه این فناوری و بهره‌گیری از مزیت‌های بی‌شمارش همگام با كشورهای پیشرو جهان در ایران شتاب گرفت. دو سال بعد، ستاد ویژه توسعه فناوری نانو برای پیگیری توسعه هدفمند این فناوری و گسترش هرچه بیشتر آن زیر نظر معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری تشكیل شد. اكنون پس از 15 سال فعالیت این ستاد، شاهد پیشرفت پژوهشگران نانوفناوری كشور در حوزه‌های مختلف پزشكی، صنعت، محیط‌زیست و ساختمان‌سازی هستیم. چنان‌كه به گزارش پایگاه اینترنتی Web of Science، ایران در سال 2018 موفق به كسب رتبه چهارم در تولید مقالات نانو در جهان شده است. در چهلمین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی با دكتر سعید سركار، دبیر ستاد ویژه توسعه فناوری نانو درباره علل موفقیت این حوزه از فناوری در كشور و فرصت‌ها و چالش‌های پیش روی فناوران نانو گفت‌وگو كرده‌ایم. او از كاهش چشمگیر بودجه این ستاد در سال آینده بیمناك است و هشدار می‌دهد اگر فكری به حال افزایش بودجه پژوهشی و تخصیص آن به فناوران نانو نشود، ممكن است توسعه نانوفناوری در كشور شیب نزولی پیدا كند.
از نظر شما چه ویژگی‌هایی موجب شده است كه در سیاستگذاری‌های كلان كشور در حوزه فناوری‌های جدید، توجه ویژه‌ای به فناوری نانو شود؟
در ابتدای دهه 80 براساس مطالعات انجام شده مشخص شد فناوری نانو، فناوری نوظهور و تأثیرگذاری در همه بخش‌های زندگی بشر در آینده خواهد بود. بر همین اساس با توجه به چشم‌انداز توسعه فناوری‌ها، نگاه ویژه‌ای به این فناوری در كشور شده است. این نگاه به موقع موجب شد ما با تاخیر كمتری نسبت به كشورهای پیشرفته در این حوزه قدم بگذاریم. با توجه به اهمیت این فناوری، در سال 82 به دستور رئیس‌جمهور وقت، ستاد ویژه‌ای برای توسعه فناوری نانو در كشور تشكیل شد و از همان زمان فعالیت‌ها با جدیت دنبال شد. در ابتدای مسیر، بسیاری از افراد معتقد بودند این شیوه موفق نخواهد بود و حداقل 50 سال زمان برای ورود به عرصه فناوری نانو زمان لازم است. امروز پس از 15 سال تلاش، به دستاوردهای مهمی دست یافته‌ایم كه اگر به موقع به سمتشان نمی‌رفتیم، امروز برای تأمینشان با مشكل مواجه می‌شدیم و به سایر كشورها وابسته بودیم.
روند توسعه فناوری نانو در 15 سال چگونه بوده و در حال حاضر چقدر از اهداف اولیه ستاد تحقق پیدا كرده است؟
در حال حاضر ایران در رتبه چهارم تولید علم نانو در جهان پس از كشورهای چین، آمریكا و هند قرار دارد و جلوتر از تمام كشورهای اروپایی در مسیر پیشرفت است. همچنین در زمینه تولید محصول نیز توانسته‌ایم طیف گسترده‌ای از محصولات را در حوزه‌های مختلف صنعتی وارد كنیم. اكنون 200 شركت دانش‌بنیان در زمینه فناوری نانو در كشور مشغول فعالیت هستند كه همه، تولیدكننده فناوری هستند و از این جهت هیچ زمانی نیازمند وارد كردن فناوری به كشور نبودیم. در حال حاضر بیش از 30هزار نیروی تحصیلكرده متخصص در حوزه نانو در كشور مشغول فعالیت هستند. با كمك این ظرفیت‌های علمی و پژوهشی تاكنون موفق به ارائه بیش از 500 محصول بر پایه فناوری نانو شده‌ایم. همچنین در 15 حوزه صنعتی فناوری نانو را وارد كرده‌ایم.
سال گذشته میزان فروش محصولات نانو حدود 1400 میلیارد تومان بوده است. همچنین بیش از 62 میلیون دلار صادرات محصولات نانو به 45 كشور جهان داشتیم. همه این دستاوردها نشان‌دهنده ظرفیت بالای كشور در توسعه این فناوری است و انتظار می‌رود حمایت‌های بیشتری برای بالندگی هرچه بیشتر آن صورت گیرد.
از نظر شما چه سیاست‌ها و ویژگی‌هایی موجب شد برخلاف آنچه در ابتدای این راه تصور می‌شد، در زمان كوتاهی بتوانیم به جایگاه چهارم در میان كشورهای جهان دست بیابیم؟
ورود به موقع در این حوزه كمك كرد بتوانیم همگام با سایر كشورها، فناوری نانو را توسعه دهیم. یكی دیگر از اتفاقات خوبی كه برای فناوری نانو در كشور رقم خورد، ایجاد سازوكار جدیدی برخلاف روش‌های معمول توسعه دانش و فناوری در كشور بود. شكل‌گیری ستاد ویژه توسعه فناوری نانو به‌عنوان متولی سیاستگذاری، برنامه‌ریزی و حمایت كننده فناوری نانو كمك كرد تمام بخش‌های زنجیره فناوری نانو كه شامل پرورش نیروی متخصص، ترویج فناوری، توسعه علمی و فناوری و در نهایت توسعه صنعتی و ورود به بازار است، در كنار یكدیگر به‌خوبی قرار بگیرند و فعالیت كنند. از طرف دیگر حمایت‌های پُر مهر رهبر معظم انقلاب و تاكید ایشان بر دست نخوردن خانواده نانو موجب شد ستاد با آرامش خاطر در این 15 سال فعالیت كند و تغییر دولت‌ها اثری بر روند فعالیت‌های این مجموعه نداشته باشد. بر همین اساس توانستیم براساس هدف‌گذاری‌های اولیه با ثبات پیش برویم و چشم‌انداز بلندمدتی را برای توسعه نانو متصور شویم.
ستاد، برای ارتباط با صنعت چه راهكاری در پیش گرفته و چقدر موفق بوده است؟
همیشه در ستاد تلاش كرده‌ایم تا فناوری‌های محققان را به‌دست صنعتگران و سرمایه‌گذاران برسانیم تا فناوری، تبدیل به محصول شده و در نهایت منجر به ارزآوری و درآمدزایی برای كشور شود. البته ویژگی‌های منحصر به فرد محصولات نانو به‌گونه‌ای است كه صنعتگران را مجاب می‌كند تا با بهره‌گیری از این فناوری روز دنیا رقابت‌پذیری محصولات خود را افزایش دهند. از طرف دیگر بر اساس نیازهای صنعت، طرح‌هایی را به صورت ماموریت محور، به پژوهشگران واگذار می‌كنیم و تاكنون توانسته‌ایم به دستاوردهای ارزشمندی به منظور رفع نیاز صنعت كشور دست پیدا كنیم. در ادامه راه نیز تلاشمان را می‌كنیم كه این رویه را ادامه دهیم و به هیچ عنوان مغلوب خواسته‌های كشورهایی كه می‌خواهند مانع پیشرفت فناوری‌های پیشرفته در ایران شوند نخواهیم شد.
در حال حاضر تمایل جامعه به مصرف محصولات نانو فناوری تا چه حد است؟ چه فعالیت‌هایی برای فرهنگ‌سازی این فناوری در جامعه شكل گرفته است؟
خوشبختانه رسانه‌های جمعی فعالیت‌های خوبی در این زمینه داشته‌اند. ما نیز آموزش‌هایی را در سطح مدارس برای افزایش آگاهی فرزندان و متعاقبا خانواده‌ها اجرایی كرده‌ایم. اكنون پژوهش‌سراهای دانش‌آموزی ستاد ویژه توسعه فناوری نانو در تمام استان‌های كشور مشغول فعالیت هستند و مدارس می‌توانند از طریق ادارات آموزش‌وپرورش استان‌ها از كارگاه‌های آموزشی و امكانات رایگان این پژوهش‌سراها استفاده كنند. فعالیت‌های صورت گرفته در زمینه آموزش دانش‌آموزان در سطح جهانی بی‌مانند است و هیچ كشوری در حال حاضر چنین امكاناتی را برای آموزش دانش‌آموزان فراهم نمی‌كند. به همین دلیل در سال جاری قراردادی برای تجهیز ده آزمایشگاه آموزشی نانو با تجهیزات ساخت ایران در چین منعقد شد. همچنین دو ماه پیش نیز برنامه‌ای آموزشی برای آموزش 2000 دانش‌آموز در عمان برگزار كردیم.
چرا تا به امروز پژوهشگاهی به عنوان پژوهشگاه نانو تاسیس نشده است؟
ما از ابتدا به دنبال ایجاد یك پژوهشگاه و انحصاری‌كردن ظرفیت موجود نبودیم. زیرا عقیده داشتیم توانمندی‌های كشور در سراسر كشور پراكنده است و باید از تمام این ظرفیت‌ها برای پیشبرد هرچه بهتر این فناوری بهره برد. اكنون با گذشت 15 سال و كسب نتایج به‌دست آمده از این نحوه سیاستگذاری بیش از پیش مطمئنیم كه این روش بسیار كارآمدتر از تاسیس پژوهشگاه و انحصاری كردن قدرت و بودجه برای عده‌ای خاص بوده است.
جدی‌ترین مشكلی كه این روزها در ستاد با آن دست به گریبان هستید، چیست؟
یكی از اصلی‌ترین مشكلات حوزه‌های پژوهشی كشور، تغییرات شوك‌آور در روند حمایت‌های مالی دولتی است. ستاد نانو نیز در این سال‌ها چند بار با این مشكل مواجه شده است. در سال گذشته حدود 30 درصد از بودجه مصوب برای ستاد محقق نشد و امسال نیز ظاهرا اوضاع به همین روال خواهد بود. قابل ذكر است بودجه اختصاص‌یافته به حوزه نانو كمتر از یكصدم بودجه‌ای است كه كشورهای پیشرفته جهان مانند ژاپن، آمریكا و چین از منابع دولتی به این حوزه اختصاص می‌دهند؛ بنابراین اگر قرار باشد همین منابع مالی حداقلی نیز در اختیار پژوهشگران قرار نگیرد ضربه سنگینی به روند رشد فناوری نانو در كشور وارد خواهد شد.
باتوجه به شرایط پیشرو آیا ستاد راه‌حل جایگزینی برای کسب بودجه از منابع غیر دولتی یا سرمایه‌گذاری‌های خارجی در سال آینده دارد؟
بخش خصوصی تا حد زیادی فناوری نانو را باور كرده است و تمایل برای سرمایه‌گذاری نشان می‌دهد. اما از آنجا كه معمولا سرمایه‌گذاری بخش خصوصی بیشتر روی فناوری‌هایی كه به بلوغ كافی رسیده صورت می‌گیرد، نمی‌توان توقع داشت بودجه مورد نیاز برای تبدیل ایده و علم به فناوری تا رسیدن به محصول نهایی را از بخش خصوصی تامین كرد.
از این‌رو اگر بخواهیم با همین روند كاهش بودجه فعالیت‌ها را ادامه دهیم، نمی‌توان تضمین كرد جایگاه جهانی ایران پایین نیاید.
در وضع فعلی برنامه شما برای پژوهش در سال آینده چیست؟ روی چه بخش‌هایی تمركز خواهید داشت و احتمالا بودجه چه بخش‌هایی را حذف کرده یا كاهش خواهید داد؟
در شرایط فعلی، ستاد به نوعی در بن‌بست قرار گرفته است. هر بخش از فعالیت‌های ستاد قابلیت‌ها و ظرفیت‌های بالایی دارد و نمی‌توان به‌راحتی از هیچ‌یك از آنها چشم‌پوشی كرد. حوزه پژوهش‌های فناوری نانو بیش از هزینه‌ای كه برایش صرف می‌شود موجب درآمد دولت می‌شود. در سال گذشته دولت حدود 105میلیارد تومان (5/2 برابر بودجه اختصاص داده شده) از محل مالیات بر ارزش افزوده فروش محصولات نانو کسب درآمد داشته است. بنابراین توقع می‌رود دولتمردان كمی بیشتر در زمینه اختصاص بودجه به این فناوری پربازده ودرآمدزا همكاری كنند.
در ابتدای دهه 80 براساس مطالعات انجام شده مشخص شد فناوری نانو، فناوری نوظهور و تأثیرگذاری در همه بخش‌های زندگی بشر در آینده خواهد بود. بر همین اساس با توجه به چشم‌انداز توسعه فناوری‌ها، نگاه ویژه‌ای به این فناوری در كشور شده است. این نگاه به موقع موجب شد ما با تاخیر كمتری نسبت به كشورهای پیشرفته در این حوزه قدم بگذاریم. با توجه به اهمیت این فناوری، در سال 82 به دستور رئیس‌جمهور وقت، ستاد ویژه‌ای برای توسعه فناوری نانو در كشور تشكیل شد و از همان زمان فعالیت‌ها با جدیت دنبال شد. در ابتدای مسیر، بسیاری از افراد معتقد بودند این شیوه موفق نخواهد بود و حداقل 50 سال زمان برای ورود به عرصه فناوری نانو زمان لازم است. امروز پس از 15 سال تلاش، به دستاوردهای مهمی دست یافته‌ایم كه اگر به موقع به سمتشان نمی‌رفتیم، امروز برای تأمینشان با مشكل مواجه می‌شدیم و به سایر كشورها وابسته بودیم.
روند توسعه فناوری نانو در 15 سال چگونه بوده و در حال حاضر چقدر از اهداف اولیه ستاد تحقق پیدا كرده است؟
در حال حاضر ایران در رتبه چهارم تولید علم نانو در جهان پس از كشورهای چین، آمریكا و هند قرار دارد و جلوتر از تمام كشورهای اروپایی در مسیر پیشرفت است. همچنین در زمینه تولید محصول نیز توانسته‌ایم طیف گسترده‌ای از محصولات را در حوزه‌های مختلف صنعتی وارد كنیم. اكنون 200 شركت دانش‌بنیان در زمینه فناوری نانو در كشور مشغول فعالیت هستند كه همه، تولیدكننده فناوری هستند و از این جهت هیچ زمانی نیازمند وارد كردن فناوری به كشور نبودیم. در حال حاضر بیش از 30هزار نیروی تحصیلكرده متخصص در حوزه نانو در كشور مشغول فعالیت هستند. با كمك این ظرفیت‌های علمی و پژوهشی تاكنون موفق به ارائه بیش از 500 محصول بر پایه فناوری نانو شده‌ایم. همچنین در 15 حوزه صنعتی فناوری نانو را وارد كرده‌ایم.
سال گذشته میزان فروش محصولات نانو حدود 1400 میلیارد تومان بوده است. همچنین بیش از 62 میلیون دلار صادرات محصولات نانو به 45 كشور جهان داشتیم. همه این دستاوردها نشان‌دهنده ظرفیت بالای كشور در توسعه این فناوری است و انتظار می‌رود حمایت‌های بیشتری برای بالندگی هرچه بیشتر آن صورت گیرد.
از نظر شما چه سیاست‌ها و ویژگی‌هایی موجب شد برخلاف آنچه در ابتدای این راه تصور می‌شد، در زمان كوتاهی بتوانیم به جایگاه چهارم در میان كشورهای جهان دست بیابیم؟
ورود به موقع در این حوزه كمك كرد بتوانیم همگام با سایر كشورها، فناوری نانو را توسعه دهیم. یكی دیگر از اتفاقات خوبی كه برای فناوری نانو در كشور رقم خورد، ایجاد سازوكار جدیدی برخلاف روش‌های معمول توسعه دانش و فناوری در كشور بود. شكل‌گیری ستاد ویژه توسعه فناوری نانو به‌عنوان متولی سیاستگذاری، برنامه‌ریزی و حمایت كننده فناوری نانو كمك كرد تمام بخش‌های زنجیره فناوری نانو كه شامل پرورش نیروی متخصص، ترویج فناوری، توسعه علمی و فناوری و در نهایت توسعه صنعتی و ورود به بازار است، در كنار یكدیگر به‌خوبی قرار بگیرند و فعالیت كنند. از طرف دیگر حمایت‌های پُر مهر رهبر معظم انقلاب و تاكید ایشان بر دست نخوردن خانواده نانو موجب شد ستاد با آرامش خاطر در این 15 سال فعالیت كند و تغییر دولت‌ها اثری بر روند فعالیت‌های این مجموعه نداشته باشد. بر همین اساس توانستیم براساس هدف‌گذاری‌های اولیه با ثبات پیش برویم و چشم‌انداز بلندمدتی را برای توسعه نانو متصور شویم.
ستاد، برای ارتباط با صنعت چه راهكاری در پیش گرفته و چقدر موفق بوده است؟
همیشه در ستاد تلاش كرده‌ایم تا فناوری‌های محققان را به‌دست صنعتگران و سرمایه‌گذاران برسانیم تا فناوری، تبدیل به محصول شده و در نهایت منجر به ارزآوری و درآمدزایی برای كشور شود. البته ویژگی‌های منحصر به فرد محصولات نانو به‌گونه‌ای است كه صنعتگران را مجاب می‌كند تا با بهره‌گیری از این فناوری روز دنیا رقابت‌پذیری محصولات خود را افزایش دهند. از طرف دیگر بر اساس نیازهای صنعت، طرح‌هایی را به صورت ماموریت محور، به پژوهشگران واگذار می‌كنیم و تاكنون توانسته‌ایم به دستاوردهای ارزشمندی به منظور رفع نیاز صنعت كشور دست پیدا كنیم. در ادامه راه نیز تلاشمان را می‌كنیم كه این رویه را ادامه دهیم و به هیچ عنوان مغلوب خواسته‌های كشورهایی كه می‌خواهند مانع پیشرفت فناوری‌های پیشرفته در ایران شوند نخواهیم شد.
در حال حاضر تمایل جامعه به مصرف محصولات نانو فناوری تا چه حد است؟ چه فعالیت‌هایی برای فرهنگ‌سازی این فناوری در جامعه شكل گرفته است؟
خوشبختانه رسانه‌های جمعی فعالیت‌های خوبی در این زمینه داشته‌اند. ما نیز آموزش‌هایی را در سطح مدارس برای افزایش آگاهی فرزندان و متعاقبا خانواده‌ها اجرایی كرده‌ایم. اكنون پژوهش‌سراهای دانش‌آموزی ستاد ویژه توسعه فناوری نانو در تمام استان‌های كشور مشغول فعالیت هستند و مدارس می‌توانند از طریق ادارات آموزش‌وپرورش استان‌ها از كارگاه‌های آموزشی و امكانات رایگان این پژوهش‌سراها استفاده كنند. فعالیت‌های صورت گرفته در زمینه آموزش دانش‌آموزان در سطح جهانی بی‌مانند است و هیچ كشوری در حال حاضر چنین امكاناتی را برای آموزش دانش‌آموزان فراهم نمی‌كند. به همین دلیل در سال جاری قراردادی برای تجهیز ده آزمایشگاه آموزشی نانو با تجهیزات ساخت ایران در چین منعقد شد. همچنین دو ماه پیش نیز برنامه‌ای آموزشی برای آموزش 2000 دانش‌آموز در عمان برگزار كردیم.
چرا تا به امروز پژوهشگاهی به عنوان پژوهشگاه نانو تاسیس نشده است؟
ما از ابتدا به دنبال ایجاد یك پژوهشگاه و انحصاری‌كردن ظرفیت موجود نبودیم. زیرا عقیده داشتیم توانمندی‌های كشور در سراسر كشور پراكنده است و باید از تمام این ظرفیت‌ها برای پیشبرد هرچه بهتر این فناوری بهره برد. اكنون با گذشت 15 سال و كسب نتایج به‌دست آمده از این نحوه سیاستگذاری بیش از پیش مطمئنیم كه این روش بسیار كارآمدتر از تاسیس پژوهشگاه و انحصاری كردن قدرت و بودجه برای عده‌ای خاص بوده است.
جدی‌ترین مشكلی كه این روزها در ستاد با آن دست به گریبان هستید، چیست؟
یكی از اصلی‌ترین مشكلات حوزه‌های پژوهشی كشور، تغییرات شوك‌آور در روند حمایت‌های مالی دولتی است. ستاد نانو نیز در این سال‌ها چند بار با این مشكل مواجه شده است. در سال گذشته حدود 30 درصد از بودجه مصوب برای ستاد محقق نشد و امسال نیز ظاهرا اوضاع به همین روال خواهد بود. قابل ذكر است بودجه اختصاص‌یافته به حوزه نانو كمتر از یكصدم بودجه‌ای است كه كشورهای پیشرفته جهان مانند ژاپن، آمریكا و چین از منابع دولتی به این حوزه اختصاص می‌دهند؛ بنابراین اگر قرار باشد همین منابع مالی حداقلی نیز در اختیار پژوهشگران قرار نگیرد ضربه سنگینی به روند رشد فناوری نانو در كشور وارد خواهد شد.
باتوجه به شرایط پیشرو آیا ستاد راه‌حل جایگزینی برای کسب بودجه از منابع غیر دولتی یا سرمایه‌گذاری‌های خارجی در سال آینده دارد؟
بخش خصوصی تا حد زیادی فناوری نانو را باور كرده است و تمایل برای سرمایه‌گذاری نشان می‌دهد. اما از آنجا كه معمولا سرمایه‌گذاری بخش خصوصی بیشتر روی فناوری‌هایی كه به بلوغ كافی رسیده صورت می‌گیرد، نمی‌توان توقع داشت بودجه مورد نیاز برای تبدیل ایده و علم به فناوری تا رسیدن به محصول نهایی را از بخش خصوصی تامین كرد.
از این‌رو اگر بخواهیم با همین روند كاهش بودجه فعالیت‌ها را ادامه دهیم، نمی‌توان تضمین كرد جایگاه جهانی ایران پایین نیاید.
در وضع فعلی برنامه شما برای پژوهش در سال آینده چیست؟ روی چه بخش‌هایی تمركز خواهید داشت و احتمالا بودجه چه بخش‌هایی را حذف کرده یا كاهش خواهید داد؟
در شرایط فعلی، ستاد به نوعی در بن‌بست قرار گرفته است. هر بخش از فعالیت‌های ستاد قابلیت‌ها و ظرفیت‌های بالایی دارد و نمی‌توان به‌راحتی از هیچ‌یك از آنها چشم‌پوشی كرد. حوزه پژوهش‌های فناوری نانو بیش از هزینه‌ای كه برایش صرف می‌شود موجب درآمد دولت می‌شود. در سال گذشته دولت حدود 105میلیارد تومان (5/2 برابر بودجه اختصاص داده شده) از محل مالیات بر ارزش افزوده فروش محصولات نانو کسب درآمد داشته است. بنابراین توقع می‌رود دولتمردان كمی بیشتر در زمینه اختصاص بودجه به این فناوری پربازده ودرآمدزا همكاری كنند.
