هنوز خطر ابتلا به سل وجود دارد؟
باکتری مرگبار!
تنوع بیماری‌ها آن‌قدر زیاد است كه اگر یك فرد غیرپزشك بخواهد نام همه بیماری‌ها و علائم آنها را حفظ كند، تقریبا غیرممكن به نظر می‌رسد. با وجود این نام برخی از بیماری‌ها، بیشتر به گوش افراد خورده كه در این میان، می‌توان به سل اشاره كرد. شاید خیلی از افراد تصور كنند امروزه با وجود گسترش شهرنشینی، دیگر خبری از سل نیست در حالی‌كه این باور نادرست است و سل همچنان افراد را به خود مبتلا می‌كند. دكتر پیمان لسان پزشكی، كارشناس پیشگیری از بیماری‌ها و سرپرست كلینیك مشاوره بیماری‌های رفتاری مركز بهداشت غرب تهران، نكات مهمی را در این باره می‌گوید.
بهاره جلالوند
آمارها چه می‌گویند؟
بیماری سل، یك بیماری عفونی با عامل شناخته شده است كه از حدود 70 سال پیش، اصول درمانی آن مشخص شد. گرچه سال‌های زیادی از ابتلای اولین موارد بیماری می‌گذرد ولی همچنان تعداد زیادی از افراد در سراسر جهان به سل مبتلا می‌شوند. متاسفانه هنوز بخشی از موارد ابتلا در نقاط مختلف جهان از جمله ایران، تشخیص داده نمی‌شوند و تحت درمان قرار نمی‌گیرند. به دلیل این كاستی‌ها و همچنین افزایش موارد ابتلای همزمان سل با ویروس اچ.آی.وی، زمینه پیدایش سل‌های مقاوم به درمان با چند دارو، فراهم شده است. از همین‌رو، تعداد آنتی‌بیوتیك‌های مخصوص درمان سل، افزایش یافته كه هزینه زیادی را به همراه دارد. حدود یك سوم جمعیت جهان به میكروب سل آلوده هستند ولی هنوز بیمار نشده‌اند. حدود ده میلیون نفر در هر سال، سل فعال یعنی همراه با علائم می‌گیرند كه 1/5میلیون نفر می‌میرند. حدود 75درصد موارد ابتلا در سنین 15 تا 45 سال است كه گروه فعال اقتصادی به حساب می‌آیند. افراد بزرگسالی كه به سل مبتلا می‌شوند، حدود سه تا چهار ماه قادر به كار نیستند به همین دلیل حدود 30 درصد درآمد سالانه خانواده از دست می‌رود. چنانچه فرد شاغل بمیرد، حدود 15 درصد درآمد خانواده به‌صورت یكجا از بین می‌رود. سل، می‌تواند ضربه اقتصادی بزرگی به جامعه و خانواده وارد كند. معمولا فرد مبتلا به سل، طرد می‌شود و همین مساله زمینه ترك تحصیل كودكان و نوجوانان مبتلا را فراهم می‌كند. این بیماری با انگ اجتماعی همراه است و فردی كه به آن مبتلا می‌شود فشار روانی شدیدی را تحمل می‌كند.
دلایل افزایش ابتلا
فقر، اختلاف شدید طبقاتی، غفلت از بیماری، تشابه علائم با آلرژی و عفونت سینوس و تشخیص اشتباه، تغییرات جمعیتی مهاجرت، افزایش جمعیت، حاشیه‌نشینی، زندگی كارگران ساختمانی در محیط نامناسب، افزایش ابتلا به اچ.آی.وی و...، عواملی هستند كه در افزایش موارد ابتلا به سل نقش دارند. سازمان بهداشت جهانی در سال 1991، این بیماری را یك اورژانس عفونی اعلام كرد. به همین دلیل، بیماری سل زیرنظر سیستم بهداشتی، تشخیص داده می‌شود و به صورت كوتاه مدت همراه با نظارت مستقیم، تحت درمان قرار می‌گیرد.
راه‌های انتقال سل
این بیماری به دو صورت می‌تواند در بدن ایجاد شود. در یكی از انواع بیماری، میكروب سل در بدن وجود دارد ولی تحت كنترل سیستم ایمنی بدن و به صورت غیرفعال است. مورد دیگر ابتلا، درگیر شدن یك یا چند عضو بدن به سل و بروز علائم می‌تواند باشد. سل، بیشتر ریه را درگیر می‌كند. در نتیجه فرد سرفه می‌كند و معمولا خلط دارد كه این خلط در آزمایش مخصوص، با نام خلط مثبت شناخته می‌شود. صحبت كردن، عطسه، تف كردن در محیط و آواز خواندن می‌تواند سبب انتشار ذرات عفونی در هوا شود. دو عامل مهم برای انتقال بیماری وجود دارد، یكی میزان غلظت ذرات عفونی در هواست و دیگری طول مدتی كه فرد سالم درهوای آلوده تنفس می‌كند. برای انتقال بیماری، بیش از 10 ساعت زندگی مشترك در هفته زیر یك سقف لازم است، همچنین احتمال ابتلا در محل كار وجود دارد. سل از طریق غذا، آب، تماس جنسی، تزریق خون و نیش حشرات منتقل نمی‌شود و با وجود این‌كه میكروب آن در آب دهان وجود دارد، از طریق دهان به دهان یا از قاشق، منتقل نمی‌شود. فقط یك نوع سل به نام سل گاوی، می‌تواند از طریق شیر آلوده به انسان منتقل شود كه باعث بزرگ شدن غدد لنفاوی و عفونی شدن گردن خواهد شد. این سل، سیستم گوارشی را درگیر می‌كند و باعث بروز سل شكمی می‌شود.
علائم سل را بشناسید
ریه، بیش از سایر قسمت‌های بدن درگیر میكروب سل می‌شود، ولی با این حال، احتمال بروز سل خارج ریوی نیز وجود دارد. به‌عنوان مثال، غدد لنفاوی، پرده دور ریه، استخوان و مفاصل، مجاری ادراری و تناسلی، پرده مغزی، روده و...، می‌توانند به میكروب سل مبتلا شوند، اما احتمال بروز سل خارج ریوی كم است. چنانچه سرفه به مدت دو هفته پایدار باشد باید احتمال ابتلا به سل بررسی شود. وجود خلط همراه با سرفه را نباید نادیده گرفت. آن دسته از افرادی كه سابقه تماس با بیمار خلط مثبت را دارند (به‌ویژه كودكان و نوجوانان)، باید مورد بررسی قرار بگیرند. مبتلایان معمولا علائمی چون تب، كاهش اشتها، كاهش وزن، بی‌حالی، تعریق عصر و شبانه، خستگی زودرس و ضعف را دارند. در سل‌های خارج ریوی با توجه به عضو درگیر، علائم می‌توانند متفاوت باشند. برای مثال، بزرگ‌شدن و خروج چرك از غدد لنفاوی، درد و تورم در مفصل، تغییر شكل و زاویه‌دار شدن ستون فقرات، سردرد، تب، استفراغ و سفتی گردن می‌توانند از علائم ابتلا به سل در قسمت‌های مختلف بدن باشند. در صورت ابتلای ناحیه تناسلی خانم‌ها به سل، بروز نازایی دور از انتظار نیست و پس از گرفتن عكس رنگی از رحم و تخمدان، خانم‌ها برای بررسی سل دستگاه تناسلی به مراكز بهداشتی ارجاع داده می‌شوند.
تشخیص چگونه است؟
برخی افراد به‌دلیل داشتن سرفه طولانی‌مدت، خودشان به مراكز بهداشت مراجعه می‌كنند و تست خلط می‌دهند. اما موارد دیگری وجود دارند كه به‌صورت فعال توسط مراكز بهداشت مورد بررسی و غربالگری قرار می‌گیرند.
برای مثال، افرادی‌كه در تماس با بیمار مبتلا به سل ریوی خلط مثبت بوده‌اند، جمعیت‌های متراكم در زندان‌ها، بازپروری، بهزیستی، مراكز نگهداری از افراد دارای معلولیت، آسایشگاه سالمندان، اردوگاه‌ها و كلینیك‌های درمان بیماران اچ.آی.وی مورد غربالگری قرار می‌گیرند.
تشخیص در سه نوبت مبتنی بر نمونه‌گیری خلط است و بیمار باید در مراجعه اول نمونه خلط خود را تحویل بدهد و در روز بعد یك بار قبل از صبحانه به‌صورت ناشتا و یك بار هم بعد از صبحانه دو نمونه مجزا خلط جمع كند. در مواردی كه فرد در نقاط صعب‌العبور زندگی كند یا بیمار مبتلا به اچ.آی.وی كه همكاری نمی‌كند، مجبور به گرفتن دو نمونه خلط در همان روز مراجعه هستیم. بررسی بیمار و آزمایش خلط برای تشخیص سل، یك كار كاملا تخصصی است و باید حتما در مراكز بهداشت انجام شود. تشخیص، تمام عكس‌های رادیولوژی، آزمایش، دارو، درمان و...، همگی به صورت رایگان در مراكز بهداشت انجام می‌شوند. درمان سل با توجه به نوع آن حداقل شش ماه تا دو سال زمان می‌برد و پس از درمان، احتمال عود همان میكروب یا احتمال بروز یك میكروب جدید همراه با میكروب قدیمی وجود دارد.
بیماری سل، یك بیماری عفونی با عامل شناخته شده است كه از حدود 70 سال پیش، اصول درمانی آن مشخص شد. گرچه سال‌های زیادی از ابتلای اولین موارد بیماری می‌گذرد ولی همچنان تعداد زیادی از افراد در سراسر جهان به سل مبتلا می‌شوند. متاسفانه هنوز بخشی از موارد ابتلا در نقاط مختلف جهان از جمله ایران، تشخیص داده نمی‌شوند و تحت درمان قرار نمی‌گیرند. به دلیل این كاستی‌ها و همچنین افزایش موارد ابتلای همزمان سل با ویروس اچ.آی.وی، زمینه پیدایش سل‌های مقاوم به درمان با چند دارو، فراهم شده است. از همین‌رو، تعداد آنتی‌بیوتیك‌های مخصوص درمان سل، افزایش یافته كه هزینه زیادی را به همراه دارد. حدود یك سوم جمعیت جهان به میكروب سل آلوده هستند ولی هنوز بیمار نشده‌اند. حدود ده میلیون نفر در هر سال، سل فعال یعنی همراه با علائم می‌گیرند كه 1/5میلیون نفر می‌میرند. حدود 75درصد موارد ابتلا در سنین 15 تا 45 سال است كه گروه فعال اقتصادی به حساب می‌آیند. افراد بزرگسالی كه به سل مبتلا می‌شوند، حدود سه تا چهار ماه قادر به كار نیستند به همین دلیل حدود 30 درصد درآمد سالانه خانواده از دست می‌رود. چنانچه فرد شاغل بمیرد، حدود 15 درصد درآمد خانواده به‌صورت یكجا از بین می‌رود. سل، می‌تواند ضربه اقتصادی بزرگی به جامعه و خانواده وارد كند. معمولا فرد مبتلا به سل، طرد می‌شود و همین مساله زمینه ترك تحصیل كودكان و نوجوانان مبتلا را فراهم می‌كند. این بیماری با انگ اجتماعی همراه است و فردی كه به آن مبتلا می‌شود فشار روانی شدیدی را تحمل می‌كند.
دلایل افزایش ابتلا
فقر، اختلاف شدید طبقاتی، غفلت از بیماری، تشابه علائم با آلرژی و عفونت سینوس و تشخیص اشتباه، تغییرات جمعیتی مهاجرت، افزایش جمعیت، حاشیه‌نشینی، زندگی كارگران ساختمانی در محیط نامناسب، افزایش ابتلا به اچ.آی.وی و...، عواملی هستند كه در افزایش موارد ابتلا به سل نقش دارند. سازمان بهداشت جهانی در سال 1991، این بیماری را یك اورژانس عفونی اعلام كرد. به همین دلیل، بیماری سل زیرنظر سیستم بهداشتی، تشخیص داده می‌شود و به صورت كوتاه مدت همراه با نظارت مستقیم، تحت درمان قرار می‌گیرد.
راه‌های انتقال سل
این بیماری به دو صورت می‌تواند در بدن ایجاد شود. در یكی از انواع بیماری، میكروب سل در بدن وجود دارد ولی تحت كنترل سیستم ایمنی بدن و به صورت غیرفعال است. مورد دیگر ابتلا، درگیر شدن یك یا چند عضو بدن به سل و بروز علائم می‌تواند باشد. سل، بیشتر ریه را درگیر می‌كند. در نتیجه فرد سرفه می‌كند و معمولا خلط دارد كه این خلط در آزمایش مخصوص، با نام خلط مثبت شناخته می‌شود. صحبت كردن، عطسه، تف كردن در محیط و آواز خواندن می‌تواند سبب انتشار ذرات عفونی در هوا شود. دو عامل مهم برای انتقال بیماری وجود دارد، یكی میزان غلظت ذرات عفونی در هواست و دیگری طول مدتی كه فرد سالم درهوای آلوده تنفس می‌كند. برای انتقال بیماری، بیش از 10 ساعت زندگی مشترك در هفته زیر یك سقف لازم است، همچنین احتمال ابتلا در محل كار وجود دارد. سل از طریق غذا، آب، تماس جنسی، تزریق خون و نیش حشرات منتقل نمی‌شود و با وجود این‌كه میكروب آن در آب دهان وجود دارد، از طریق دهان به دهان یا از قاشق، منتقل نمی‌شود. فقط یك نوع سل به نام سل گاوی، می‌تواند از طریق شیر آلوده به انسان منتقل شود كه باعث بزرگ شدن غدد لنفاوی و عفونی شدن گردن خواهد شد. این سل، سیستم گوارشی را درگیر می‌كند و باعث بروز سل شكمی می‌شود.
علائم سل را بشناسید
ریه، بیش از سایر قسمت‌های بدن درگیر میكروب سل می‌شود، ولی با این حال، احتمال بروز سل خارج ریوی نیز وجود دارد. به‌عنوان مثال، غدد لنفاوی، پرده دور ریه، استخوان و مفاصل، مجاری ادراری و تناسلی، پرده مغزی، روده و...، می‌توانند به میكروب سل مبتلا شوند، اما احتمال بروز سل خارج ریوی كم است. چنانچه سرفه به مدت دو هفته پایدار باشد باید احتمال ابتلا به سل بررسی شود. وجود خلط همراه با سرفه را نباید نادیده گرفت. آن دسته از افرادی كه سابقه تماس با بیمار خلط مثبت را دارند (به‌ویژه كودكان و نوجوانان)، باید مورد بررسی قرار بگیرند. مبتلایان معمولا علائمی چون تب، كاهش اشتها، كاهش وزن، بی‌حالی، تعریق عصر و شبانه، خستگی زودرس و ضعف را دارند. در سل‌های خارج ریوی با توجه به عضو درگیر، علائم می‌توانند متفاوت باشند. برای مثال، بزرگ‌شدن و خروج چرك از غدد لنفاوی، درد و تورم در مفصل، تغییر شكل و زاویه‌دار شدن ستون فقرات، سردرد، تب، استفراغ و سفتی گردن می‌توانند از علائم ابتلا به سل در قسمت‌های مختلف بدن باشند. در صورت ابتلای ناحیه تناسلی خانم‌ها به سل، بروز نازایی دور از انتظار نیست و پس از گرفتن عكس رنگی از رحم و تخمدان، خانم‌ها برای بررسی سل دستگاه تناسلی به مراكز بهداشتی ارجاع داده می‌شوند.
تشخیص چگونه است؟
برخی افراد به‌دلیل داشتن سرفه طولانی‌مدت، خودشان به مراكز بهداشت مراجعه می‌كنند و تست خلط می‌دهند. اما موارد دیگری وجود دارند كه به‌صورت فعال توسط مراكز بهداشت مورد بررسی و غربالگری قرار می‌گیرند.
برای مثال، افرادی‌كه در تماس با بیمار مبتلا به سل ریوی خلط مثبت بوده‌اند، جمعیت‌های متراكم در زندان‌ها، بازپروری، بهزیستی، مراكز نگهداری از افراد دارای معلولیت، آسایشگاه سالمندان، اردوگاه‌ها و كلینیك‌های درمان بیماران اچ.آی.وی مورد غربالگری قرار می‌گیرند.
تشخیص در سه نوبت مبتنی بر نمونه‌گیری خلط است و بیمار باید در مراجعه اول نمونه خلط خود را تحویل بدهد و در روز بعد یك بار قبل از صبحانه به‌صورت ناشتا و یك بار هم بعد از صبحانه دو نمونه مجزا خلط جمع كند. در مواردی كه فرد در نقاط صعب‌العبور زندگی كند یا بیمار مبتلا به اچ.آی.وی كه همكاری نمی‌كند، مجبور به گرفتن دو نمونه خلط در همان روز مراجعه هستیم. بررسی بیمار و آزمایش خلط برای تشخیص سل، یك كار كاملا تخصصی است و باید حتما در مراكز بهداشت انجام شود. تشخیص، تمام عكس‌های رادیولوژی، آزمایش، دارو، درمان و...، همگی به صورت رایگان در مراكز بهداشت انجام می‌شوند. درمان سل با توجه به نوع آن حداقل شش ماه تا دو سال زمان می‌برد و پس از درمان، احتمال عود همان میكروب یا احتمال بروز یك میكروب جدید همراه با میكروب قدیمی وجود دارد.
