بركه‌های سرپوشیده!
گزارش جام جم از آب‌انبارهای خطه جنوب که بخشی از میراث تاریخی گردشگری کشور مان هستند و در عین حال کارکرد خود را به‌عنوان منابع ذخیره آب حفظ کرده‌اند.
پیرزن، جاسم را صدا می‌زند و می‌گوید تانكرها خالی شده و از او می‌خواهد تا به بركه محل برود و آب بیاورد. پیرزن معتقد است هیچ آبی طعم آب بركه را نمی‌دهد... بركه‌ها رایج‌ترین راه تأمین آب آشامیدنی در استان هرمزگان و جنوب استان فارس به حساب می‌آیند و در حال حاضر بالغ بر ۹۵ درصد مردم شهرستان بستك از ۸۰۰ بركه موجود در شهرستان آب خود را تأمین می‌كنند.
بركه‌ها دوشادوش قنات‌ها
بیشتر مناطق ایران گرم و خشك است و خشكسالی دامنشان را گرفته؛ اگر به تاریخ ایران هم برگردیم حكایت از ایرانی خشك و كویری دارد و عدم وجود آب شیرین در برخی مناطق مثل یزد سبب شده تا قنات‌هایی حفر شود كه در دنیا بی‌نظیر است؛ هر چند قدیمی‌ترین قنات دنیا در ایران و در قصبه گناباد در استان خراسان رضوی وجود دارد، اما در شهرهای جنوبی كشور برای تأمین آب شرب، این بركه‌ها بوده و هستند كه نقش بزرگی را ایفا می‌كنند.
در آغوش نخل‌ها
اگر از جاده‌های جنوبی كشور عبور كنید به غیر از نخل‌های سر به فلك كشیده، ساختمان‌های گنبدی شكل بسیاری می‌بینید كه همان بركه‌ها هستند؛ آب‌انبارهایی كه تعدادی از آنها به دست فراموشی سپرده شده و برخی‌هایش هنوز هم مورد استفاده قرار می‌گیرند.
معماری این بركه‌ها زیباست، به‌قدری كه هر فردی را جذب خود می‌كند، با این حال در كنار یك جاذبه گردشگری هنوز هم كاركرد خود را از دست نداده‌اند و در شهرهای مختلف از آنها استفاده می‌شود. جالب است بدانید مردم جنوب ایران برای بركه‌ها اهمیت ویژه‌ای قائلند و هر كس سعی می‌كند در حد توان اقدام به ساخت آب‌انبار كند یا در تعمیر و مرمت آن سهمی داشته باشد.
كندرها آب بركه را به خانه‌ها می‌بردند
حمل آب از آب‌انبارها به منازل تا دهه 60 خورشیدی در شهرهای هرمزگان و فارس به صورت سنتی رواج داشت. فردی با وسیله‌ای به نام «كندر» [یك قطعه چوب كه روی دوش (كتف) گذاشته و دو حلب آب در دو انتهای آن با طناب آویزان می‌شد] آب را به خانه‌ها انتقال می‌داد. این افراد به در خانه‌ها می‌آمدند و آب را به درون تانكرهای خانگی كه هنوز هم در شهرهای جنوبی كشور وجود دارد، خالی می‌كردند. این كار امروزه (كه استان‌های جنوبی همچنان كم‌آب هستند)، به وسیله تانكرهای حمل آب انجام می‌شود.
احتیاط كنید!
محمدرسول رحمان‌شناس كه مدت‌ها به عنوان رئیس شبكه شهرستان بستك كار می‌كرد در رابطه با بهداشتی بودن آب‌انبارها به جام‌جم می‌گوید: امكان كلرزنی بركه‌ها وجود ندارد، زیرا در صورت این اقدام و به دلیل حجم زیاد مواد آلی موجود در آب‌انبارها تركیب كلر با این مواد، سرطان‌زاست. وی در عین حال به مردم توصیه می‌كند بعد از جوشاندن، آب را مورد استفاده قرار دهند.
جالب است بدانید پیشینیان با توجه به این‌كه عمل انباركردن و راكد ماندن آب، باعث آلودگی می‌شده جهت گوارایی آب در سقف آب‌انبارها، بادگیرهایی تعبیه می‌كردند كه باعث عبور باد از روی آب شده و موادی همچون آهك و نمك به جای كلر، ماهی برای رفع باكتری‌های آب، زغال برای خاصیت بوگیری و خشت برای رسوب‌زدایی املاح آب به بركه‌ها اضافه می‌كردند تا آب نگندد.
هیچ آبی، آب بركه نمی‌شود
جعفری، مادر جاسم، پیرزن گزارش ما اما حاضر نیست آب بركه را با آب شرب تانكرها یا لوله‌كشی عوض كند و می‌گوید حتی اگر آب بهداشتی در بستك وجود داشته باشد باز هم از همین آب استفاده خواهد كرد. به عقیده او طعم و مزه خوب آب باران را نمی‌شود با هیچ چیز دیگری مقایسه كرد.
او می‌گوید: در طول عمر ۷۰ ساله‌اش همیشه از آب بركه استفاده كرده و به یاد ندارد كه تاكنون كسی به‌واسطه خوردن این آب از بین رفته باشد.
البته در ادامه با خنده اضافه می‌كند: «مگر این‌كه فردی داخل آب‌انبار افتاده و خفه شده باشد!» جاسم جواهری پسر او سخنان مادرش را تكمیل می‌كند و می‌گوید: «برای این‌كه حیوانات به درون بركه‌ها سقوط نكنند، درهای كوچكی در نظر گرفته می‌شد و همین حالا هم می‌شود آنها را دید.» شهر آنها یعنی بستك، ۸۰ هزار نفر جمعیت دارد و در ۲۳۰ كیلومتری بندرعباس واقع شده است.
اتصال به آب شهری
ممكن نیست
در حال حاضر بسیاری از بركه‌ها كه مورد استفاده عموم قرار می‌گیرد كاملا محصور است و ورود افراد به داخل آنها راحت نیست و آب به وسیله پمپ‌ها و دستگاه‌های تصفیه به خارج از بركه هدایت می‌شوند. امكانات جدید بركه‌ها هم توسط خیرین تأمین می‌شود. علی مرجوعی، كارشناس حوزه آب از بندرعباس در پاسخ به این‌كه آیا امكان اتصال آب‌انبارها به سیستم آب شهری وجود دارد، می‌گوید: به دو دلیل این امكان وجود ندارد؛ نخست این‌كه حجم آب این بركه‌ها به آن حدی نیست كه به سیستم آب شهری متصل شوند و در واقع یك منبع آب فصلی است كه همیشه هم نمی‌توان به آن امید داشت، چون كاملا وابسته به بارانی است كه رخ می‌دهد. دوم این‌كه این اقدام با اعتراض اهالی اطراف آن بركه برای اتصال به آب شهری روبه‌رو خواهد شد.
این جاذبه‌های گردشگری
جالب است بدانید كه بركه‌ها به عنوان یك جاذبه گردشگری هم شناخته می‌شوند، به گونه‌ای كه بركه «كل» در شهرستان گراش در استان فارس مربوط به دوره صفویه یكی از جاذبه‌های گردشگری این شهر به شمار می‌رود. بركه معتمد و بركه قنبرعلی‌بیگ هم از بركه‌هایی است كه در لارستان به ثبت میراث ملی رسیدند. در اِوَز فارس نیز بركه‌های بسیاری وجود دارد كه معماری چشم‌نوازی دارند و یكی از آنها یعنی بركه سلفی در خود شهر واقع شده كه حدود ۷۵۰ سال عمر دارد.
در استان هرمزگان هم حدود 2000 بركه در دوره‌های مختلف تاریخی شناسایی شده‌اند كه نشان دهنده سنت دیرینه ساخت بركه در میان مردمان جنوب دارد. مجموعه آب‌انبارهای موزه، مجموعه بركه‌های باران، بركه گرد واقع در محله شاه‌حسینی شهرستان بندرعباس، بركه بی‌بی در جزیره قشم، بركه دیوان در شهرستان پارسیان، بركه‌های ملاو میر پل انگور در شهرستان بندرخمیر، بركه‌های دریا دولت و پنج بركه و بشاری شهرستان بندرلنگه، بركه‌های شیخ و كریكی در شهرستان بستك، بركه سنتی پنج بادگیر جزیره كیش معروف‌ترین بركه‌های استان هرمزگان هستند.
بركه‌ها را بازسازی می‌كنیم
در كنار بركه‌هایی با قدمت بالا، بركه‌های زیادی هم وجود دارد كه قدمت چندانی ندارند. این را اشكان مختاری، معاون میراث فرهنگی هرمزگان به جام‌جم می‌گوید و تاكید می‌كند كه 30 بركه و آب‌انبار قدیمی تاكنون ثبت ملی شده و طرح مرمت و بازسازی آنها از سال گذشته آغاز شده است.
مختاری می‌گوید برنامه ما بازسازی و مرمت آثار باستانی و تبدیل آنها به مراكز فرهنگی است و در اجرای این برنامه در سال 1396 با همكاری تعدادی از دانشجویان بدون هزینه و به طور خودجوش به مرمت و بازسازی داخلی تعدادی از آنها پرداختیم. چندی پیش هم جواد اسدی، مسؤول اداره میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری گراش در استان فارس گفته بود، هفت بركه گراش
در حال حاضر كاربری خود را از دست داده‌اند، اما می‌توان با تبدیل كاربری‌های جدید فرهنگی، این مجموعه بناهای تاریخی را به جاذبه‌های جدید گردشگری شهرستان تبدیل كرد. وی اضافه كرد: طرح احیای این مجموعه كه شامل كف‌سازی و محوطه‌سازی مجموعه است با اعتباری بالغ بر 400 میلیون تومان از سوی شهرداری گراش به‌زودی به اجرا در‌می‌آید.
بركه‌ها دوشادوش قنات‌ها
بیشتر مناطق ایران گرم و خشك است و خشكسالی دامنشان را گرفته؛ اگر به تاریخ ایران هم برگردیم حكایت از ایرانی خشك و كویری دارد و عدم وجود آب شیرین در برخی مناطق مثل یزد سبب شده تا قنات‌هایی حفر شود كه در دنیا بی‌نظیر است؛ هر چند قدیمی‌ترین قنات دنیا در ایران و در قصبه گناباد در استان خراسان رضوی وجود دارد، اما در شهرهای جنوبی كشور برای تأمین آب شرب، این بركه‌ها بوده و هستند كه نقش بزرگی را ایفا می‌كنند.
در آغوش نخل‌ها
اگر از جاده‌های جنوبی كشور عبور كنید به غیر از نخل‌های سر به فلك كشیده، ساختمان‌های گنبدی شكل بسیاری می‌بینید كه همان بركه‌ها هستند؛ آب‌انبارهایی كه تعدادی از آنها به دست فراموشی سپرده شده و برخی‌هایش هنوز هم مورد استفاده قرار می‌گیرند.
معماری این بركه‌ها زیباست، به‌قدری كه هر فردی را جذب خود می‌كند، با این حال در كنار یك جاذبه گردشگری هنوز هم كاركرد خود را از دست نداده‌اند و در شهرهای مختلف از آنها استفاده می‌شود. جالب است بدانید مردم جنوب ایران برای بركه‌ها اهمیت ویژه‌ای قائلند و هر كس سعی می‌كند در حد توان اقدام به ساخت آب‌انبار كند یا در تعمیر و مرمت آن سهمی داشته باشد.
كندرها آب بركه را به خانه‌ها می‌بردند
حمل آب از آب‌انبارها به منازل تا دهه 60 خورشیدی در شهرهای هرمزگان و فارس به صورت سنتی رواج داشت. فردی با وسیله‌ای به نام «كندر» [یك قطعه چوب كه روی دوش (كتف) گذاشته و دو حلب آب در دو انتهای آن با طناب آویزان می‌شد] آب را به خانه‌ها انتقال می‌داد. این افراد به در خانه‌ها می‌آمدند و آب را به درون تانكرهای خانگی كه هنوز هم در شهرهای جنوبی كشور وجود دارد، خالی می‌كردند. این كار امروزه (كه استان‌های جنوبی همچنان كم‌آب هستند)، به وسیله تانكرهای حمل آب انجام می‌شود.
احتیاط كنید!
محمدرسول رحمان‌شناس كه مدت‌ها به عنوان رئیس شبكه شهرستان بستك كار می‌كرد در رابطه با بهداشتی بودن آب‌انبارها به جام‌جم می‌گوید: امكان كلرزنی بركه‌ها وجود ندارد، زیرا در صورت این اقدام و به دلیل حجم زیاد مواد آلی موجود در آب‌انبارها تركیب كلر با این مواد، سرطان‌زاست. وی در عین حال به مردم توصیه می‌كند بعد از جوشاندن، آب را مورد استفاده قرار دهند.
جالب است بدانید پیشینیان با توجه به این‌كه عمل انباركردن و راكد ماندن آب، باعث آلودگی می‌شده جهت گوارایی آب در سقف آب‌انبارها، بادگیرهایی تعبیه می‌كردند كه باعث عبور باد از روی آب شده و موادی همچون آهك و نمك به جای كلر، ماهی برای رفع باكتری‌های آب، زغال برای خاصیت بوگیری و خشت برای رسوب‌زدایی املاح آب به بركه‌ها اضافه می‌كردند تا آب نگندد.
هیچ آبی، آب بركه نمی‌شود
جعفری، مادر جاسم، پیرزن گزارش ما اما حاضر نیست آب بركه را با آب شرب تانكرها یا لوله‌كشی عوض كند و می‌گوید حتی اگر آب بهداشتی در بستك وجود داشته باشد باز هم از همین آب استفاده خواهد كرد. به عقیده او طعم و مزه خوب آب باران را نمی‌شود با هیچ چیز دیگری مقایسه كرد.
او می‌گوید: در طول عمر ۷۰ ساله‌اش همیشه از آب بركه استفاده كرده و به یاد ندارد كه تاكنون كسی به‌واسطه خوردن این آب از بین رفته باشد.
البته در ادامه با خنده اضافه می‌كند: «مگر این‌كه فردی داخل آب‌انبار افتاده و خفه شده باشد!» جاسم جواهری پسر او سخنان مادرش را تكمیل می‌كند و می‌گوید: «برای این‌كه حیوانات به درون بركه‌ها سقوط نكنند، درهای كوچكی در نظر گرفته می‌شد و همین حالا هم می‌شود آنها را دید.» شهر آنها یعنی بستك، ۸۰ هزار نفر جمعیت دارد و در ۲۳۰ كیلومتری بندرعباس واقع شده است.
اتصال به آب شهری
ممكن نیست
در حال حاضر بسیاری از بركه‌ها كه مورد استفاده عموم قرار می‌گیرد كاملا محصور است و ورود افراد به داخل آنها راحت نیست و آب به وسیله پمپ‌ها و دستگاه‌های تصفیه به خارج از بركه هدایت می‌شوند. امكانات جدید بركه‌ها هم توسط خیرین تأمین می‌شود. علی مرجوعی، كارشناس حوزه آب از بندرعباس در پاسخ به این‌كه آیا امكان اتصال آب‌انبارها به سیستم آب شهری وجود دارد، می‌گوید: به دو دلیل این امكان وجود ندارد؛ نخست این‌كه حجم آب این بركه‌ها به آن حدی نیست كه به سیستم آب شهری متصل شوند و در واقع یك منبع آب فصلی است كه همیشه هم نمی‌توان به آن امید داشت، چون كاملا وابسته به بارانی است كه رخ می‌دهد. دوم این‌كه این اقدام با اعتراض اهالی اطراف آن بركه برای اتصال به آب شهری روبه‌رو خواهد شد.
این جاذبه‌های گردشگری
جالب است بدانید كه بركه‌ها به عنوان یك جاذبه گردشگری هم شناخته می‌شوند، به گونه‌ای كه بركه «كل» در شهرستان گراش در استان فارس مربوط به دوره صفویه یكی از جاذبه‌های گردشگری این شهر به شمار می‌رود. بركه معتمد و بركه قنبرعلی‌بیگ هم از بركه‌هایی است كه در لارستان به ثبت میراث ملی رسیدند. در اِوَز فارس نیز بركه‌های بسیاری وجود دارد كه معماری چشم‌نوازی دارند و یكی از آنها یعنی بركه سلفی در خود شهر واقع شده كه حدود ۷۵۰ سال عمر دارد.
در استان هرمزگان هم حدود 2000 بركه در دوره‌های مختلف تاریخی شناسایی شده‌اند كه نشان دهنده سنت دیرینه ساخت بركه در میان مردمان جنوب دارد. مجموعه آب‌انبارهای موزه، مجموعه بركه‌های باران، بركه گرد واقع در محله شاه‌حسینی شهرستان بندرعباس، بركه بی‌بی در جزیره قشم، بركه دیوان در شهرستان پارسیان، بركه‌های ملاو میر پل انگور در شهرستان بندرخمیر، بركه‌های دریا دولت و پنج بركه و بشاری شهرستان بندرلنگه، بركه‌های شیخ و كریكی در شهرستان بستك، بركه سنتی پنج بادگیر جزیره كیش معروف‌ترین بركه‌های استان هرمزگان هستند.
بركه‌ها را بازسازی می‌كنیم
در كنار بركه‌هایی با قدمت بالا، بركه‌های زیادی هم وجود دارد كه قدمت چندانی ندارند. این را اشكان مختاری، معاون میراث فرهنگی هرمزگان به جام‌جم می‌گوید و تاكید می‌كند كه 30 بركه و آب‌انبار قدیمی تاكنون ثبت ملی شده و طرح مرمت و بازسازی آنها از سال گذشته آغاز شده است.
مختاری می‌گوید برنامه ما بازسازی و مرمت آثار باستانی و تبدیل آنها به مراكز فرهنگی است و در اجرای این برنامه در سال 1396 با همكاری تعدادی از دانشجویان بدون هزینه و به طور خودجوش به مرمت و بازسازی داخلی تعدادی از آنها پرداختیم. چندی پیش هم جواد اسدی، مسؤول اداره میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری گراش در استان فارس گفته بود، هفت بركه گراش
در حال حاضر كاربری خود را از دست داده‌اند، اما می‌توان با تبدیل كاربری‌های جدید فرهنگی، این مجموعه بناهای تاریخی را به جاذبه‌های جدید گردشگری شهرستان تبدیل كرد. وی اضافه كرد: طرح احیای این مجموعه كه شامل كف‌سازی و محوطه‌سازی مجموعه است با اعتباری بالغ بر 400 میلیون تومان از سوی شهرداری گراش به‌زودی به اجرا در‌می‌آید.
