گفت‌وگوی جام‌جم با ناشر و نویسنده كتاب «گلستان امروز»؛ كتابی كه مدعی است گلستان شیخ اجل را از لغات عربی زدوده است
یک شب آتش در گلستانی فتاد!
امروز دوست دارم با 12 نفر تماس بگیرم و از آنها بخواهم ابتدا وجدان‌شان را بگذارند روی میز گفت‌وگو و بعد جوابم را بدهند. دوست دارم زنگ بزنم به دفتر انتشارات «فرهنگ مردم» و بگویم گوشی را بدهند دست مرتضی ثابت قدم که مدیر این دفتر انتشاراتی در اصفهان است و بعد که همان ماجرای وجدان و اینها را پیش کشیدم شماره جمال صدری را از او بخواهم. بعد بگویم لطفا وصل کنید به منیژه صدری که ویراستار است، به مینا علی‌زاده و فهمیه خوارزمی که صفحه‌آرا هستند و آن اولی که طراح جلد هم بوده است، به معصومه جمالی مهر که مدیر تولید، به عباس نیکبخت که خطاط و به منیژه صفدری که ویراستار یارانه‌ای بوده. سپس شماره چاپخانه شهاب، لیتوگرافی آرمان و نیز صحافی دی را بخواهم و سر آخر بگویم آیا سراغ دارند کسی را که 15هزارتومان بابت نسخه جلد شومیز و 20هزارتومان بابت نسخه جلد سخت این کتاب پرداخته‌اند یا نه؟ اگر داشته باشند با او هم تماس بگیرم و بگویم دقیقا در این کتاب دنبال چه بوده‌اند؟ می‌خواهم با همه این 12نفر و آن چند نفر مخاطب احتمالی این کتاب پای میز گفت‌وگو بنشینم و برای این انحطاط با هم گریه کنیم. راستی، مهم‌تر از اینها کاش می‌توانستم بررس این کتاب در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی را پیدا کنم و با او هم یک دل سیر گریه کنیم. به این‌که چطور دست‌اندرکار انتشار کتابی چنین منحط بوده‌اند؟ به این‌که چطور ممکن است چنین کتابی را برای خواندن تهیه کرده باشند؟ اگر پیگیری نکرده و مطمئن نشده باشید که واقعیت دارد لابد در نگاه نخست شما هم گمان برده‌اید که شوخی است. شاید شما هم در تلگرام و توییتر و اینها همین عکسی را دیده باشید که دست‌به‌دست می‌شود و مربوط است به جلد یک کتاب با عنوان «گلستان امروز» با این ادعا که گلستان سعدی است اما «پیراسته از واژه‌های تازی» و در وهله نخست فکر کرده باشید که آدم بامزه‌ای کاری کرده با شاعر بزرگ شیراز و در قالب یک تصویر سرگرم‌کننده آن را منتشر کرده است. اما نه! حقیقت دارد؛ این کتاب، با مجوز و به صورت رسمی از انتشارات «فرهنگ مردم» به بازار کتاب فرستاده شده است. کتابی 232صفحه‌ای که حدود دو سال پیش در شمارگانی 2000تایی درآمده و تا حالا صدایش را درنیاورده‌اند. البته کدام کتاب صدایش درمی‌آید که این کتابِ مهجور سر و صدا کرده باشد. این متن، عصبانی است؛ این گزارش، عصبی است از این‌که سنت واپسگرای عرب‌ستیزی و عربی‌زدایی همچنان در کار است و کار و بارش پررونق هم هست متاسفانه. حتی اگر خود مولف کتاب، یعنی جمال صدری با چنین نیتی، گلستان را از لغات عربی‌اش نزدوده باشد، هستند کسانی که این کتاب را می‌توانند به عنوان علمِ عربی‌ستیزی برافرازند. بر اینها حرجی نیست. ما تعصبی بر آثار سترگ ادبیات فارسی نداریم، اما بدیهی است از هر دستکاریِ واپسگرایانه ناراحت باشیم. با ناشر این کتاب و نیز با جمال صدری که کتاب به کوشش او فارسی شده، گفت‌وگو کرده‌ایم.
انتشارات «فرهنگ مردم» در اصفهان را بیشتر به كتاب‌هایی كه در حوزه كودكان منتشر كرده می‌شناسیم، اما حالا مرتضی ثابت‌قدم كه مدیر این انتشاراتی است به جام‌جم می‌گوید هم خودش علاقه‌مند به ادبیات فارسی است و هم چند تایی كتاب در این حوزه منتشر كرده است. با او درباره «گلستان امروز»، كتابی كه دو سال پیش در انتشارات متبوع او منتشر شده و حالا سر و صدا به پا كرده حرف زده‌ایم.
شما را بیشتر به كتاب‌هایی كه برای كودكان منتشر كرده‌اید می‌شناسیم، اما حالا كتاب «گلستان امروز»تان محل بحث شده است.
كدام بحث؟
شما خودتان گرایش و علاقه‌ای به ادبیات فارسی دارید و كتابی در این حوزه جز گلستان امروز منتشر كرده‌اید؟
بله، خودم علاقه‌مند هستم و در «فرهنگ مردم» هم چند تایی كتاب شعر و چند كتاب درباره ادبیات منتشر كرده‌ایم. علاوه بر این، كتابی مرجع هم منتشر كرده‌ایم كه برای 12 هزار لغت غیرفارسی كه استفاده می‌كنیم، معادل فارسی پیشنهاد كرده است. كتاب، حاصل سال‌ها تحقیق جواد دانشیار است و میرجلال‌الدین كزازی مقدمه آن را نوشته است.
شما خودتان كتاب گلستان امروز را كارشناسی و برای انتشار انتخاب كرده‌اید یا برای كتاب‌هایی از این دست كارشناس دارید؟
وقتی جناب صدری كتاب را برایم آورد، دیدم جالب است. واژه‌های قدیمی از ذهن مردم دور شده است و كسی آنها را به یاد نمی‌آورد. گلستان هم از این دست لغات دارد. دیدم استاد بدون لطمه‌زدن به ساختار نثر و حتی به وزن شعرها، معادل‌های فارسی را آورده است. آقای سامع هم كه استاد زبان و ادبیات فارسی است و پیش از این سال‌ها ممیز اداره كل ارشاد اصفهان بوده آن را خواند و پیشنهاد كرد منتشرش كنیم.
حالا انتقادهایی را كه در این چند روزه درباره كتاب منتشر شده، خوانده‌اید؟
نه. اتفاقا نویسنده كتاب همیشه به من می‌گوید چرا این كتاب هیچ بازتابی نداشته است!
انتقادها به این است كه مگر سعدی خودش بلد نبوده متنش را كاملا به فارسی بنویسد كه حالا یك محقق زبان فارسی بیاید و متنش را از لغات «تازی»، «بپیراید»؟
این حرف‌ها من را یاد قرآن فارسی می‌اندازد كه چند سال پیش محل بحث بود. آن قرآن، آمده بود و فقط ترجمه را منتشر كرده بود.
خب این مقایسه درست به نظر نمی‌رسد. آن كتاب، ترجمه بود، نیامده بود متن را ویرایش كند.
قصدم مقایسه نیست. می‌خواهم هدف مترجم آن كتاب را بگویم. من با ایشان در این باره صحبت كردم و گفتند كه می‌خواستند قرآن بیشتر خوانده شود و اگر هم خوانده می‌شود فهمیده شود. ادبیات كهن ما هم چنین ماجرایی دارد؛ واقعا فكر می‌كنید بین بچه‌های ما دیگر كسی پیدا می‌شود كه حافظ‌پژوه یا مثنوی‌پژوه از آب دربیاید؟ در همه خانه‌های ما سعدی هست، اما آیا كسی آن را از طاقچه برمی‌دارد، بخواند؟ كتاب گلستان امروز هم سعی كرده، سعدی را نوجوان‌ها به‌راحتی بخوانند.
خب اگر نویسنده كتاب گلستان امروز مثل دیگر محققانی كه نسخه‌هایی از متون كهن برای سهل‌خوانی نوجوانان فراهم می‌آورند و توضیحات و تعلیقات را در حواشی ذكر می‌كنند عمل می‌كرد، این هدف، كاملا دریافتنی بود. اما به نظر می‌رسد استفاده از واژه «پیراسته» در عبارت «پیراسته از واژه‌های تازی» در روی جلد، كمی توهین‌آمیز هم هست. انگار كه زبان عربی، چیزی است كه زبان فارسی باید از آن پیراسته شود.
قصد این كتاب، مطلقا عربی‌زدایی نبوده است.
آیا ممیزان وزارت فرهنگ و ارشاد به‌راحتی برای این كتاب مجوز انتشار صادر كردند؟
نه. اتفاقا آنها هم خواستند چند اصلاحیه اعمال شود.
اصلاحیه‌ها احتمالا ناظر بر احتمال این‌كه این كتاب به عرب‌ستیزی و عربی‌زدایی بزند، نبود؟
نه! فهرستی در ده محور برای ما فرستادند كه 9 محور آن ایرادهای فنی بود. چند اصلاحیه صورت گرفت و چند مورد هم حذف شد، اما آن آخری این بود كه نگویید تازی. آقای صدری زیر بار این نرفت و در نهایت كتاب منتشر شد.
یعنی ارشادی‌ها می‌گفتند این توهین‌آمیز است یا فقط بر سر لغت «تازی» بحث داشتند؟
فقط می‌گفتند به جای تازی بنویسید عربی!
به نظر شما نویسنده این كتاب به دنباله‌روی از سنت عرب‌ستیزی و عرب‌زدایی از زبان فارسی می‌تواند متهم باشد؟
مطلقا. من خودم 20 سال در حوزه علمیه تحصیلات حوزوی داشته‌ام و كتابی را با این نیت منتشر نمی‌كردم. خود آقای صدری علاوه بر این‌كه سال‌ها معلم و استاد دانشكده ادبیات فارسی بوده، عربی درس داده و به این زبان مسلط است.
نویسنده كتاب گلستان امروز از دلایل نوشتن این اثر می‌گوید
خواستم در «قاعی بسیط» سرگردان نمانید
جمال صدری، از آن خاك‌خورده‌های ادبیات فارسی است؛ 76 سال دارد و سال‌ها در دبیرستان‌های اصفهان و دانشگاه‌ها ادبیات فارسی تدریس كرده است و از این رو، برای خیلی از اصفهانی‌های علاقه‌مند به كلمه، عزیز و شریف است. ما خلاف انتقادهایی كه به شیوه فارسی‌سازی او از گلستان سعدی شده، معتقدیم فارسی او، از ساختار گلستان خارج نیست و اتفاقا درست و بجاست، اما خب در اساس كار او بحث داریم؛ بحثی كه خواستیم با خود او هم در میان بگذاریم، اما استاد این روزها حال خوشی ندارد و به‌سختی حركت و صحبت می‌كند. نخواستیم زیاد مزاحمشان شویم و به یكی دو سؤال اكتفا كردیم. از او پیش از تلاشی كه برای فارسی‌سازی گلستان سعدی كرده، كتاب‌هایی چون «آهنگ‌شناسی و سنجش آن با عروض سنتی» و «آهنگ شناسی شعر فارسی» و نیز چند كتاب كمك‌آموزشی مثل «خودآزمون و خودآزمایی ادبیات عمومی كنكور سراسری دانشگاه‌ها با پاسخ تشریحی» و... منتشر شده است.
جناب صدری، شما انتقادهایی را كه این روزها به شیوه كارتان در كتاب «گلستان امروز» وارد شده، شنیده‌اید؟
نه، اگر منتشر شد برای من بفرستید.
البته می‌دانید كه این روزها كمتر انتقادی منتشر می‌شود؛ صرفا در فضای مجازی و در واقع در هوا رها می‌شود. اما بگذارید برایتان بگویم؛ می‌گویند شما چرا باید متنی را كه جزو بدنه تاریخ ادبیات فارسی است دستكاری كنید و چرا عربی‌زدایی كرده‌اید؟
كاری كه من كرده‌ام عرب‌ستیزی نیست. در پیشگفتار هم گفته‌ام كه چرا این كار را كرده‌ام.
در پیشگفتار گفته‌اید برای نوجوان‌ها و جوان‌ها این كار را كرده‌ام تا به بهانه سخت‌بودن متن گلستان آن را كنار نگذارند و بخوانند.
قصدم همین بوده و نباید این را پای عربی‌زدایی گذاشت. اینها با هم فرق دارد.
[یکی از انتقادها را که ادبیات چندان محترمانه‌ای ندارد برایش می‌خوانم و می‌گوید:] لازمه نقد درست، ادب نقاد است و دیگر این‌که دلایل قوی باید و معنوی، نه شعاردادن و توهین‌کردن. به جای فحاشی دست کم پیشگفتار را دقیق بخوانند. این‌که گفته‌اند: «این کار نمونه نادانی و تعصب نسبت به میراث فرهنگی ایران و زبان و ادب فارسی است»، اولا هدف «گلستان امروز» به‌کارگرفتن زبان امروز است که دانشجو و دانش‌آموز و ... بفهمند و به نکته‌های پندآموز سعدی پی ببرند نه این که در «قاعی بسیط» یا «شعب جبل» سرگردان بمانند.
ثانیا در زمینه «دستکاری در نظم و نثر دل‌انگیز فارسی» باز هم سفارش می‌کنم پیشگفتار کتاب را بخوانید و سخنان سعدی را با دستکاری‌شده آن مقایسه کنید و ببینید سعی شده تا حد ممکن از شیوه گفتار سعدی دور نشویم و چنین نیز شده است. به امید نقد بی‌کینه و همراه
با دلیل.
یك مخالف برای سنت عربی‌زدایی از فارسی
سنت عرب‌ستیزی و به فراخور آن دفاع كوركورانه از سره‌نویسی و عربی‌زدایی، قامت بلند و عرض قطوری دارد. بسیاری از روشنفكران عصر معاصر به‌خصوص پس از استقرار مشروطه بر هیزم این آتش دمیده‌اند. در عین حال هستند كسانی كه این رویكرد افراطی را برنمی‌تابند و تلاش دارند تا نگاه‌شان به این مقوله، از منطق‌های درست‌تری برخوردار باشد. یكی از اهالی كلمه كه با عربی‌زدایی از زبان فارسی موافق نیست، محمدرضا اصلانی است؛ یكی از اولین شاعران «موج نو»، فیلمسازی با ایده‌های خلاق و پژوهشگری دقیق در ادبیات و هنر.
او در این باره می‌گوید: «من هیچ مخالفتی با زبان عربی ندارم و اتفاقا مخالف مسأله عربی‌زدایی از زبان فارسی هستم. آن هم یك دستاورد برای زبان فارسی است. در ضمن این كلمات دیگر عربی نیستند؛ عرب نمی‌گوید استقبال. خیلی از كلماتی كه امروز استفاده می‌كنیم ساخته خودمان است و اصلا مستعمل عرب‌زبان‌ها نیست. كلماتی است كه ما با قواعد عربی ساختیم كه آن قواعد هم ابونصر فراهی‌ها وضع كرده‌اند. از طرف دیگر خاصیت زبانT گسترش یابی است، خاصیتش محدود شدن، عقب رفتن یا كم شدن نیست.»
البته شاید بگویید اصلانی درباره زبان فارسی امروز صحبت می‌كند و این چه ربطی به كاری دارد كه جمال صدری با كتاب گلستان، به عنوان یكی از نماینده‌های فارسی دیروز صورت داده، اما در این باره به یك نكته می‌شود اشاره كرد. این‌كه صدری ادعا كرده گلستانش، گلستان امروز است. بنابراین به باور اصلانی، فارسی امروز مخلوط به لغاتی از عربی است كه عرب‌ها دیگر چندان از آنها بهره نمی‌برند، بنابراین عربی به نظر نمی‌رسند كه نیازی به فارسی‌سازی‌اش باشد.
اصلانی همچنین می‌گوید: «ما با این گستره به امپراتوری زبانی خودمان اضافه كردیم و حالا آیا درست است كه بخش‌هایی از این امپراتوری زبانی را از دست بدهیم؟»
