كوزه‌های روزگار خیام
دوران زندگی خیام نیشابوری با چهار رویداد سیاسی همراه بوده است كه عبارتند از: سقوط دولت آل‌بویه، حكومت سلجوقیان، جنگ‌های صلیبی و ظهور اسماعیلیان. از این منظر می‌توان گفت كوزه‌های عهد سلجوقیان از سفالینه‌هایی بوده است كه چشم جناب شاعر زمان سرایش به آنان خورده است. اتفاقا عصر سلجوقیان به لحاظ سفالگری از اعصار و قرون غنی تاریخ سرزمین ماست. سلاطین سلجوقی قرن یازدهم و دوازدهم از حامیان بزرگ صنعت بودند و هنرمندان و صاحبان حرفه را در دربارها و مقر حكومت خود در مرو و نیشابور و هرات و ری و اصفهان گرد آوردند. انواع مختلف سفال دوره سلجوقی را می‌توان با اعتبار طرز ساخت به چندین دسته تقسیم كرد.
کوزه آبی
یكی از شاهكارهای سفال ایرانی قرن هفتم هجری كوزه آبی‌رنگی است كه در موزه متروپولیتن محفوظ است. در ساختن و تزیین این ظرف و ظروف شبیه آن كه بسیار نادر است چندین شیوه سفال‌سازی از قبیل قالب‌گیری و مشبك‌كاری و حكاكی و نقاشی زیر لعاب تركیب شده است. در دیواره داخلی گردنه ظرف و بدنه آن اشكال حیوانات به‌خصوص حیوانات اساطیر قدیم روی زمینه اشكال نباتی به‌طور مشبك دیده می‌شود. در بین حیواناتی كه روی گردنه كشیده شد، تصویر آهو در موقع چرا یا در حالی‌كه سر خود را برگردانده و روی بدنه تصویر خرگوشی در حال فرار و سگی كه به‌دنبال خرگوشی است نقش گردیده است.
گلدان‌ها
عده‌ای از كوزه‌های بزرگ كه نمونه آنها كوزه‌ای است با لعاب فیروزه‌ای در موزه متروپولیتن، متعلق به همین نوع ظروف سفالی است و تاریخ ساخت آنها را می‌توان اوایل قرن سیزدهم دانست. تزیین كردن این ظرف عبارت است از نوشته‌ای به خط كـوفـی و بنــدی كـه دارای اشكال نباتی طوماری برجسته است.
سفال‌گیری
گرچه تزئینات این نوع از ظروف سفالی مفصل است، ولی معمولا آنها را برای استفاده طبقه روستایی می‌ساختند. یك گروه كه در شمال ایران پیدا شده و به ناحیه آمل یا زنجان نسبت داده می‌شود، دارای تزیین بریده شده اشكال حیوانات و پرندگان روی زمینه طرح‌های طوماری است. لعاب این ظروف بی‌رنگ ولی با
طرح‌های تزیینی به اسلوب ظروف ساخت چین دوره تانگ به رنگ زرد، قهوه‌ای و سبز و ارغوانی نقش شده است. این تزئینات دارای بسیاری از صفات مشخصه دوره سلجوقی است و تاریخ ساخت آنها را باید قرن دوازدهم میلادی (ششم هجری) دانست. بهترین نوع ظروف گبری اغلب به ناحیه همدان و زنجان نسبت داده می‌شود.
ابریق سفالی
از موضوع‌های مورد توجه دیگر كه روی ابریق‌های آبی و فیروزه‌ای دیده می‌شود، تصویر دراویش در حال رقص و تصویر حیوانات و اشكال نباتی و كتابت كوفی است. به‌طور كلی در قرن سیزدهم تزئینات این ظروف بیشتر و مفصل‌تر شد و بعضی از آنها از جمله ابریق‌های ساخت قرن سیزدهم به جای تزئینات حك شده طرح‌های تزیینی قالبی دارد.
سفال با تزیین بریده
سفال‌سازان ایرانی این دوره مانند سفال‌سازان دوره عباسی سعی داشتند از ظروف چینی ساخت كشور چین تقلید كنند. كاسه‌های سفید كرم‌رنگ و فنجان و ابریق‌هایی كه در نقاط مختلف ایران به‌خصوص در ری پیدا شده دارای شفافیت ظروف چینی است. بدنه سفید اینها سخت‌تر و نازك‌تر از نمونه‌های قرن نهم و دهم است و نشان می‌دهد كه صنعت سفال‌سازی ترقی بسیار كرده است.
یكی از شاهكارهای سفال ایرانی قرن هفتم هجری كوزه آبی‌رنگی است كه در موزه متروپولیتن محفوظ است. در ساختن و تزیین این ظرف و ظروف شبیه آن كه بسیار نادر است چندین شیوه سفال‌سازی از قبیل قالب‌گیری و مشبك‌كاری و حكاكی و نقاشی زیر لعاب تركیب شده است. در دیواره داخلی گردنه ظرف و بدنه آن اشكال حیوانات به‌خصوص حیوانات اساطیر قدیم روی زمینه اشكال نباتی به‌طور مشبك دیده می‌شود. در بین حیواناتی كه روی گردنه كشیده شد، تصویر آهو در موقع چرا یا در حالی‌كه سر خود را برگردانده و روی بدنه تصویر خرگوشی در حال فرار و سگی كه به‌دنبال خرگوشی است نقش گردیده است.
گلدان‌ها
عده‌ای از كوزه‌های بزرگ كه نمونه آنها كوزه‌ای است با لعاب فیروزه‌ای در موزه متروپولیتن، متعلق به همین نوع ظروف سفالی است و تاریخ ساخت آنها را می‌توان اوایل قرن سیزدهم دانست. تزیین كردن این ظرف عبارت است از نوشته‌ای به خط كـوفـی و بنــدی كـه دارای اشكال نباتی طوماری برجسته است.
سفال‌گیری
گرچه تزئینات این نوع از ظروف سفالی مفصل است، ولی معمولا آنها را برای استفاده طبقه روستایی می‌ساختند. یك گروه كه در شمال ایران پیدا شده و به ناحیه آمل یا زنجان نسبت داده می‌شود، دارای تزیین بریده شده اشكال حیوانات و پرندگان روی زمینه طرح‌های طوماری است. لعاب این ظروف بی‌رنگ ولی با
طرح‌های تزیینی به اسلوب ظروف ساخت چین دوره تانگ به رنگ زرد، قهوه‌ای و سبز و ارغوانی نقش شده است. این تزئینات دارای بسیاری از صفات مشخصه دوره سلجوقی است و تاریخ ساخت آنها را باید قرن دوازدهم میلادی (ششم هجری) دانست. بهترین نوع ظروف گبری اغلب به ناحیه همدان و زنجان نسبت داده می‌شود.
ابریق سفالی
از موضوع‌های مورد توجه دیگر كه روی ابریق‌های آبی و فیروزه‌ای دیده می‌شود، تصویر دراویش در حال رقص و تصویر حیوانات و اشكال نباتی و كتابت كوفی است. به‌طور كلی در قرن سیزدهم تزئینات این ظروف بیشتر و مفصل‌تر شد و بعضی از آنها از جمله ابریق‌های ساخت قرن سیزدهم به جای تزئینات حك شده طرح‌های تزیینی قالبی دارد.
سفال با تزیین بریده
سفال‌سازان ایرانی این دوره مانند سفال‌سازان دوره عباسی سعی داشتند از ظروف چینی ساخت كشور چین تقلید كنند. كاسه‌های سفید كرم‌رنگ و فنجان و ابریق‌هایی كه در نقاط مختلف ایران به‌خصوص در ری پیدا شده دارای شفافیت ظروف چینی است. بدنه سفید اینها سخت‌تر و نازك‌تر از نمونه‌های قرن نهم و دهم است و نشان می‌دهد كه صنعت سفال‌سازی ترقی بسیار كرده است.
