اهمیت کار داروین در تاریخ علم
چارلز رابرت داروین در تاریخ 23 بهمن 1187/
۱۲ فوریه ۱۸۰۹ در شهر شِروزبِری انگلستان زاده شد. بزرگداشت داروین در ۱۲ فوریه هر سال به شكل منظم از سال ۱۹۰۹ برگزار می‌شود و بــرگزاركنندگــانش افرادی با علایق گوناگون هستند؛ از مراكز علمی گرفته تا دوستداران افراطی نظریه تكامل. امسال نیز به مناسبت زادروز او شاهد واکنش‌های متنوع کاربران در فضای مجازی در ستایش و نکوهش دیدگاه‌های داروین بودیم. اما داروین حقیقتاً چه كرده كه درخور بزرگداشتی در مراكز دانشگاهی و ترویجی باشد؟
روش علم و علم‌ورزی برای ما به‌عنوان ساكنان كره زمین در ابتدای قرن بیست و یكم مسأله‌ای پیش‌پاافتاده است. هنگامی كه مشغول خرید مایحتاج خود از یكی از فروشگاه‌های زنجیره‌ای تهران بودم، ناگهان توجهم به علامتی روی بسته‌بندی ماست در قفسه لبنیات جلب شد: «ثابت‌شده به‌طور علمی».
(scientifically proven) این‌كه كارشناسان بازاریابی یكی از شركت‌های اصلی تولیدكننده محصولات غذایی به این نتیجه رسیده باشند كه برچسب «علم» می‌تواند در فروش محصولی مفید باشد و آن را از محصولات مشابه متمایز كند، گواهی است بر روزمرگی «علم» به مثابه كالایی در دسترس. از قضا این روش بر من دانشگر هم كارگر افتاد، زیرا از میان ماست‌های دیگر همین ماست را نهایتاً از قفسه فروشگاه برداشتم!
امروزه تصور زمانی بدون علم برای ما ممكن نیست. چگونه می‌شود مسأله‌های روزمره را به شیوه‌ای روشمندانه حل نكرد؟ این در حالی است كه اگر كمی به عقب بازگردیم، مردمی را خواهیم یافت كه برایشان علم و روش علمی بی‌معنا بود. زمان كه تئاتر گلوب لندن به مدد ویلیام شكسپیر و دوستانش در سال ۱۵۹۹ میلادی افتتاح شد، گنجایش ۲۰۰۰ تماشاچی را داشت، اما دریغ از یك سرویس بهداشتی! شاید تعجب كنید اگر بشنوید اهالی قصر وِرسای تا سال ۱۷۱۵ میلادی در راهروهای پرزرق و برق این كاخ قضای حاجت می‌كردند! روابط علت و معلولی در ذهن ما در باب عوامل بیماری‌زا و اهمیت نظافت كه اهمیتش امروزه از روز هم روشن‌تر است، در آن روزگار در بالاترین مراكز تصمیم‌گیر مغرب زمین وجود نداشت.
سپیده‌دم عصر علمی در غرب را می‌توان در حوالی دورانی دانست كه انجمن علمی سلطنتی بنیانگذاری شد (حوالی 1039 ه.ش/۱۶۶۰ م). بزرگانی چون نیوتن و لایبنیتز سردمداران علم آن عصر بودند؛ علمی كه جهان را ساعتی بزرگ می‌پنداشت و سعی در فهم قواعد ریاضی‌ای داشت كه گویی در پس پرده نگاشته شده بود. چنین رویكردی در فهم سازوكار اشیای غیرزنده بسیار مفید بود، اما در موجودات زنده همچنان به معمایی شبیه بود. كاری كه داروین انجام داد موج عظیم دیگری را در جریان علم‌ورزی پدید آورد. شاید بتوان چنین استدلال كرد كه دوران داروین بستر ارائه ایده‌ای تكاملی را فراهم آورد؛ چارلز لایل زمین‌شناس از استادان و دوستان داروین، خود پیشتر بر این باور بود كه فرآیندهایی طی دوران طولانی عوارض زمین را شكل‌داده‌اند، اما شخصی چون او نیز توان بسط این ایده به دنیای زنده را نداشت.
مفهوم «انقلاب علمی» و «تغییر پارادایم» گهگاه به گونه‌ای دم‌دستی و سطحی برای اقسامی از ایده‌های علمی استفاده می‌شود. اما وقایع معدودی در تاریخ علم رخ‌داده كه لایق چنین برچسب‌هایی هستند: وقایعی كه نگرش ما به هستی را به گونه‌ای كیفی دگرگون كرده‌اند. ایده داروین نیز چنین بود: به ناگاه معلوم شد پیچیده‌ترین چیزها صرفاً اقسام طبیعی و پیچیده‌تر از ساعت‌های ساخته دست ما نبودند، بلكه حاصل فرآیندهایی است كه همواره به چیزهای زنده شكل می‌دهند و به تنوعی غیرقابل تصور در طبیعت می‌انجامد.
