مجتمعی در فضایی سرسبز
صبح دوشنبه براساس اعلام قبلی سازمان انرژی اتمی، نمایندگان اصحاب رسانه ساعت 6 و 30 دقیقه صبح با دو دستگاه اتوبوس از مقابل این سازمان به سمت مجتمع آب سنگین خنداب اراك حركت كردند؛ مجتمعی كه به‌عنوان اولین و تنها تولیدكننده آب سنگین در ایران است و نیازهای كشور را در راستای بهره‌مندی از انرژی صلح‌آمیز هسته‌ای در این حوزه مرتفع كرده است.
ظرفیت تولید این مجتمع در ابتدا 14 الی 16 تن در سال طراحی شده بود كه با اعمال بهینه‌سازی و در نظر گرفتن تمهیداتی در طراحی و بدون اضافه كردن تجهیزات جدید، ظرفیت فعلی تولید در مجتمع به 20 تن در سال افزایش یافته است.
محل این سایت در شهرستان خنداب در 80 كیلومتری شمال‌غرب اراك است؛ فضایی سرسبز با باغ‌هایی پردرخت و منطقه‌ای میان كوه‌ها و با توجه به قرار داشتن كارخانه آب سنگین در این شهرستان، این مجتمع نیز چند سالی است با همین نام خوانده می‌شود. پس از حدود پنج ساعت و عبور از تاكستان‌های اطراف شهر خنداب به مجتمع رسیدیم.



رآكتور بدون قلب در ساختمان گنبدی
پس از رسیدن به مجتمع و طی كردن مراحل حفاظتی، وارد محوطه مجمع شدیم و در آنجا با دو اتوبوس كه مختص این مركز بود به سمت مزار دو‌شهید گمنام رفتیم. یك خودروی حفاظت همچنین یك خودروی اورژانس نیز اتوبوس‌ها را همراهی می‌كرد.
براساس برنامه از قبل پیش‌بینی شده بنا بود ابتدا بازدید از رآكتور تحقیقاتی اراك و واحد اكسیژن 18 انجام و سپس نشست خبری بهروز كمالوندی، سخنگوی سازمان انرژی اتمی برگزار شود. اما با تغییر برنامه پس از قرائت فاتحه بر سر مزار شهدا نشست خبری برگزار شد. بعد از نشست خبری و صرف ناهار به سمت سالنی رفتیم كه در آنجا دو نفر از مدیران قدیمی مجتمع به مدت یك‌ساعت توضیحاتی در مورد فرآیند تولید آب سنگین همچنین طراحی رآكتور جدید ارائه دادند كه البته بنا شد مطالب عنوان‌شده، رسانه‌ای نشود. سپس توسط ماموران حفاظت تمام وسایل الكترونیكی اعم از گوشی‌های هوشمند، دستگاه‌های ضبط صوت، فلش و... پلمب شد تا در جریان بازدید از بخش‌های مجتمع امكان استفاده از آنها را نداشته باشیم.
پس از آن با اتوبوس‌های ویژه مجتمع به سمت ساختمان گنبدی‌شكل رآكتور حركت كردیم. همان رآكتوری كه براساس برجام، قلب آن یا همان كالندریا خارج شده و صرفا بخش پایه‌ای آن در محل وجود داشت. براساس اطلاعاتی كه یكی از مهندسان مركز ارائه كرد در صورت پایان طراحی رآكتور جدید و ساخت آن، روی قسمت پایه‌ای رآكتور قبلی قرار می‌گیرد و از آنجا كه رآكتور جدید كوچك‌تر از قبلی است به‌طور كامل در داخل بخش پایه‌ای رآكتور قبلی قرار می‌گیرد. همچنین یكی از مسؤولان ذی‌ربط توضیح داد كه معمولا روی رآكتور با دری چوبی پوشانده می‌شود كه صرفا در مواقع بازدید در آن برداشته می‌شود. در داخل آن ساختمان گنبدی‌شكل و بالای رآكتور جرثقیل بزرگی قرار داشت كه اقدامات مربوط به جابه‌جایی‌های رآكتور توسط آن انجام می‌شود. بر اساس سخنان مدیر مربوط صرفا دو جرثقیل عظیم‌الجثه از این نوع در ایران وجود دارد، یكی در بوشهر و دیگری هم در این مركز.



آیا كالندریای قبلی قابل بازیافت است؟
پس از اجرای برجام و در سال 94 حرف و حدیث‌های زیادی درباره پر كردن رآكتور اراك با بتن مطرح شد، حرف و حدیث‌هایی كه چندان دقیق نبود. یكی از مدیران سایت در همین زمینه توضیح داد همان‌طور كه بارها اعلام شده در جایی كه كالندریا یا همان قلب رآكتور قرار می‌گیرد سیمانی ریخته نشده، بلكه داخل لوله‌های كالندریا سیمان ریخته شده و نه محفظه‌های بین لوله‌ها؛ البته كالندریا در همان مقطع برجام از داخل رآكتور خارج شده و در بازدیدهایی كه تاكنون برگزار شده، در معرض دید رسانه‌ها قرار نگرفته است. كارشناسی كه در این بازدید در جمع خبرنگاران صحبت می‌كرد گفت كالندریا در بخش جداگانه‌ای در سایت نگهداری می‌شود.
این روزها و بعد از مطرح شدن تصمیمات شورای عالی امنیت ملی مبنی بر كاهش تعهدات برجامی ایران بحث‌هایی مبنی بر احتمال متوقف كردن روند بازطراحی رآكتور اراك مطرح شده كه البته در زمان بازدید از این رآكتور یكی از مسؤولان مربوطه توضیح داد ما بحث بازطراحی و همچنین تولید رآكتور قبلی را به صورت همزمان و موازی پیش می‌بریم.براساس توضیحات ارائه شده، رآكتور جدید نیز به‌صورت كلی همانند رآكتور قبلی است اما ایمن‌تر بوده و در ضمن قلب آن كوچك‌تر از قبلی است. بر اساس سخنان یكی از مهندسان، رآكتور جدید به دلیل كوچك‌تر بودن، ساختش نیز مشكل‌تر است در عین حال در مقایسه با قبلی از نوآوری بیشتری برخوردار بوده و حتی زیباتر است.
البته به‌رغم این‌گونه اظهارنظرها و تاكیداتی كه بارها مقامات مربوطه در زمینه سرعت بازگشت‌پذیری مطرح می‌كنند سؤال مهمی در این زمینه پیش می‌آید كه اگر ایران بخواهد به همان رآكتور قبلی برگردد و كالندریایی را كه در لوله‌های آن سیمان ریخته شده بازیافت كند چقدر طول می‌كشد و آیا در صورت تصمیم ایران مبنی بر بازگشت به رآكتور قبلی می‌توان دوباره از همان بخشی كه در لوله‌هایش سیمان ریخته شده، استفاده كرد یا خیر؟
 اما این سؤال همچنان با پاسخ روشن و شفافی از سوی مسؤولان ذی‌ربط مواجه نشده و گویا در این زمینه باید بررسی‌های بیشتری صورت گیرد.


واحد تولید تركیبات دوتره
پس از گرفتن عكس یادگاری با رآكتوری كه قلب نداشت به سمت بخش دیگری از مجتمع كه یك سالن بود، رفتیم؛ سالنی كه شبیه سوله و انباری بود و واحد تولید صنعتی تركیبات دوتره نام داشت. پس از آن پیاده به سمت واحد اكسیژن 18 رفتیم. این واحد فروردین امسال از سوی رئیس‌جمهور افتتاح شد.
اكسیژن 18 یكی از مهم‌ترین دستاوردهای مجتمع آب سنگین است كه مصارف پزشكی دارد. در این واحد براساس اطلاعاتی كه یكی از مهندسان مربوط ارائه داد از فروردین امسال تاكنون 60 كیلو اكسیژن 18 تولید شده و میزان آن می‌تواند به سالی صد كیلو هم برسد.همچنین براساس اطلاعات ارائه شده از سوی مهندس مجتمع، فقط چند كشور تكنولوژی پیچیده تولید اكسیژن18 را در اختیار دارند كه از جمله آنها می‌توان به آمریكا، ژاپن، روسیه و چین اشاره كرد. قیمت هر گرم از این محصولات به‌صورت عمده 20 دلار و در صورتی كه جزئی فروخته شود به صد دلار هم می‌رسد.
در محوطه مجتمع، تعدادی مخازن آتش‌نشانی همچنین لوله‌های تبادل ایزوتوپی دو دمایی وجود داشت. در ضمن حوضچه‌ای نیز در محوطه وجود داشت كه باقیمانده آبی كه برای تولید آب سنگین و سایر مصارف مورد استفاده قرار گرفته در آنجا جمع می‌شود. نكته‌ای كه در زمان بازدیدها از برخی بخش‌های مجتمع از جمله واحد اكسیژن 18 و واحد تولید صنعتی تركیبات دوتره جلب توجه می‌كرد حضور اندك پرسنل در این مجموعه بود كه البته براساس سخنان یكی از پرسنل، این مساله به دلیل قرار داشتن در زمان تعویض شیفت بود و حتی زمانی كه قصد داشتیم همچنان سؤالات پیش آمده در ذهنمان را از كارشناس مجموعه بپرسیم، بارها گفته شد كه وی دیگر فرصت ندارد و شیفت كاری‌اش به اتمام رسیده است.
محوطه مجتمع آب سنگین اراك بزرگ بود، اما در مجموع پرسنل چندانی در آنجا دیده نمی‌شد و همین مساله احساس حضور در محوطه‌ای آرام و بی‌روح را كه چندان پویایی و فعالیت ندارد، تداعی می‌كرد.
در پایان پس از گرفتن چند عكس یادگاری و فك پلمب وسایلمان، مجتمع را به سمت تهران ترك كردیم.