گزارش میدانی خبرنگار جام‌جم از تربت‌حیدریه؛ شهر معادن سنگ‌های قیمتی در ایران و بازار این سنگ‌ها که با واردات از چین بی‌رونق شده است
گوهــــــــر ســـــوزی
در سفر به شهرستان تربت حیدریه در استان خراسان رضوی، پیش از هر چیز محو تماشای درخشش بی‌انتهای سنگ‌های عقیق می‌شوم. ویترین فروشگاه‌ها، رنگین كمانی از سنگ‌های گرد و صیقل‌داده شده عقیق را پیش روی رهگذران قرار می‌دهند. اهالی شهر این نعمت را مدیون معدن سنگ عقیق واقع در شهر بایگ از توابع تربت حیدریه می‌دانند. خراسان رضوی موقعیت مناسبی از نظر ظرفیت و تنوع ذخایر معدنی دارد و از مشهورترین معادن آن می‌توان به معدن فیروزه نیشابور، سنگ آهن سنگان خواف، طلای كوه زر تربت حیدریه و عقیق بایگ اشاره كرد.
سنگ عقیق هم خاصیت درمانی دارد و هم به‌واسطه زیبایی‌اش در ساخت زیورآلات، كیف و كفش، تسبیح و... استفاده می‌شود. در طب سنتی گفته كه سنگ عقیق برای تسكین درد و گرفتگی‌های عضلانی مناسب
است.
سنگ عقیق با وجود زیبایی و خاصیت درمانی‌اش می‌تواند به عنوان یك محصول تجاری هم مورد توجه قرار گیرد. در حال حاضر این سوغات دلربا چندین فرصت شغلی برای مردم شهرستان تربت حیدریه و استان خراسان رضوی ایجاد كرده است. فرصتی كه در دو سه سال اخیر با هجوم محصولات چینی به ایران مورد تهدید قرار گرفته است. همه می‌دانند عقیق ایرانی از نظر شفافیت، رنگ و ماندگاری یك سر وگردن بالاتر از مشابه چینی قرار دارد، اما به لحاظ قیمتی عقیق ایرانی گران‌تر از رقیب چینی‌اش است و همین موضوع باعث شده بازارش را از دست بدهد.
صنعت گوهرتراشی تربت حیدریه اگر رونق بگیرد، می‌تواند علاوه بر ایجاد فرصت شغلی سالانه صدها هزار گردشگر را روانه این شهرستان كند. تماشای مراحل استخراج سنگ، تراش و رنگ‌آمیزی آن جذابیت بالایی دارد و خودش به تنهایی یك جاذبه گردشگری محسوب می‌شود.
در حال حاضر كارگاه‌های زیادی در شهرها و استان‌های تربت‌حیدریه فعال هستند. این مراكز صرفا محل كار هستند و برای بازدید گردشگر طراحی نشده‌اند. چندی پیش جشنواره‌ای با عنوان «سرخ و سفید» در تربت‌حیدریه برگزار شد كه هدفش معرفی دو محصول استراتژیك منطقه یعنی عقیق و ابریشم بود.
در حاشیه برگزاری این جشنواره راهی معدن سنگ عقیق شهر بایگ شدیم و پای درد دل بهره‌بردار این معدن نشستیم. همچنین با چند فعال صنعت گوهرتراشی گفت‌وگو كردیم و از آنها درباره ظرفیت‌های فرهنگی و اقتصادی «سنگ عقیق» پرسیدیم.
تقاضای تعطیلی كردیم...
سیداكبر رضوی سال 1380 برای معدن سنگ عقیق بایگ پروانه اكتشاف گرفته و چهار سال بعد موفق به دریافت پروانه بهره‌برداری شده است.
برای بازدید از این معدن باید خودتان را به شهر بایگ برسانید و سر یك كوچه از اتوبوس پیاده شوید و از خودروهای سواری استفاده كنید. طول مسیر باریك است و جاده منتهی به معدن مناسب حركت اتوبوس نیست. هنگام رسیدن به معدن با انبوه سنگ‌های عقیقی مواجه می‌شوم كه روی زمین ریخته شده است.
ظاهرا مالك معدن این سنگ‌ها را به عنوان سوغاتی روی زمین ریخته تا توریست‌ها دست خالی از اینجا نروند. بهره‌بردار این معدن صحبت‌هایش را با یك درد دل آغاز می‌كند: «در دو سال گذشته وضعیت بازار سنگ به‌دلیل واردات سنگ چینی خیلی خراب شده. دو سال است كه هر چه استخراج كردیم، دپو شده و تقاضا برای مواد خام خیلی اندك است و به اندازه قبل نیست. وقتی دیدیم چرخ اینجا نمی‌چرخد از وزارتخانه صنعت و معدن تقاضای تعطیلی كردیم كه موافقت نشد.»
نمی‌توانیم ارزان‌تر بفروشیم
از مجموعه سنگ‌هایی كه او از دل كوه بیرون می‌كشد 90 درصدش سنگ باطله است و 10 درصدش سنگ‌های معدنی. هنگامی كه چنگك بلدوزر دو متر پایین‌تر از سطح دامنه كوه می‌رود، اولین نشانه‌های عقیق نمایان می‌شود. اكتشاف تا عمق هشت متر پایین‌تر از سطح كوه ادامه پیدا می‌كند.
در این معدن چهار نفر كار می‌كنند كه همگی برادران سیداكبر رضوی هستند. او سالی پنج تن مجوز برداشت دارد و باید 3 درصد سودش را دو دستی تقدیم دولت كند. البته در چند سال اخیر سالانه بین سه تا چهار و نیم تن برداشت داشته است.
رضوی با تاكید بر این كه بهترین سنگ عقیق كشور در خراسان رضوی و تربت‌حیدریه موجود است، می‌گوید: كشور چین سنگ‌هایش را با قیمت پایین می‌فروشد و ما نمی‌توانیم با آنها رقابت كنیم. وقتی من به نماینده تربت‌حیدریه در مجلس شورای اسلامی اعتراض كردم، در پاسخ گفت شما هم سنگ‌هایتان را ارزان بفروشید، در حالی كه با توجه به مالیات و عوارض و هزار چیز دیگر ما نمی‌توانیم مواد خام خودمان را ارزان‌تر از چیزی كه هست به فروش برسانیم.
گوهرتراشی
به جای خام فروشی
بهروز زرمهری، از جمله فعالان و مدرسان رشته گوهرتراشی است. او از 15 سال پیش تاكنون این رشته را تحت نظر دو سازمان میراث فرهنگی و فنی و حرفه‌ای تربت‌حیدریه آموزش می‌دهد.
زرمهری درباره تاریخچه گوهرتراشی در تربت‌حیدریه به ما می‌گوید: حدود 15 سال است كه كلاس‌های آموزشی گوهرتراشی در دو سطح مقدماتی و پیشرفته برگزار می‌شود. قبل از آن سنگ‌های معادن شهرستان به‌صورت خام فروخته می‌شد و كاری رویش صورت نمی‌گرفت. در حال حاضر 20 كارگاه در سطح شهرستان برقرار است و حدود 50 نفر در این حوزه مشغول به كار هستند.
او مترجم كتابی با عنوان «گوهرسنگ‌های افغانستان» هم است كه از زبان انگلیسی به فارسی ترجمه شده. هدف آرمانی این مدرس این است كه روزی سنگ‌های قیمتی و نیمه‌قیمتی كشور افغانستان برای فرآوری وارد تربت‌حیدریه شوند. او در این رابطه می‌گوید: شهر ما تا مرز افغانستان صد كیلومتر فاصله دارد. افغانستان دارای سنگ‌های قیمتی همچون لاجورد، زمرد و یاقوت است كه این سنگ‌ها به صورت خام وارد پاكستان و هندوستان می‌شود و تراش می‌خورد. اگر این سنگ‌ها به صورت خام وارد تربت‌حیدریه شود، پس از تراشكاری، ارزش افزوده زیادی برای این شهر خواهد داشت، چرا كه ما می‌توانیم محصولات نهایی را به كشورهای عربی و اروپایی صادر كنیم.
سود زیاد و سرمایه‌گذاری كم
زرمهری به مزایای این شغل خانگی اشاره می‌كند و می‌گوید: گوهرتراشی نیاز به فضای كاری محدودی دارد و ارزش افزوده‌اش هم بالاست. هر كیلو سنگ عقیق 5000 تومان قیمت دارد. از هر كیلو سنگ می‌شود
ده نگین تولید كرد و هر كدام را به قیمت ده هزار تومان فروخت. این كار نیاز به سرمایه‌گذاری بالایی هم ندارد و با حدود ده میلیون تومان می‌شود دستگاه‌هایش را خرید.
به گفته او سود تولید این رشته زمانی بالاتر می‌رود كه سنگ عقیق با موادی چون چرم، چوب و فلز تركیب و محصولات جدیدی تولید شود.
این صنعتگر امیدوار است كه روزی كارگاه‌های سنگ‌تراشی موجود در تربت حیدریه در یك جا تجمیع شوند: «وقتی چند نفر كنار هم كار كنند، تیراژ تولیدشان بالاتر می‌رود و فروش هم بیشتر می‌شود. این اتفاق نیاز به سرمایه‌گذاری دارد. چون باید زمینی را به ما بدهند كه مكان اجتماع فعالان این صنعت بشود.»
ریزش تعداد كارگران
از 3000 به 150 نفر
حمید امیدوار، فعال صنعت گوهرتراشی در استان خراسان رضوی ورود محصولات چینی را بزرگ‌ترین تهدید برای این صنعت می‌داند و تاكید می‌كند: در شهر مشهد تا چند سال پیش حدود 3000 نفر در رابطه با سنگ عقیق مشغول به كار بودند، الان از آن تعداد فقط 150 نفرشان مانده‌اند. كارگاه خودم 40 نفر كارگر داشت كه الان به چهار نفر رسیده است. مشهد، قطب تراش ایران است. قبلا سنگ عقیق تولید شده در مشهد به كشورهای عربی صادر می‌شد، از زمانی كه جنس‌های چینی وارد كشور شدند، این صنعت دارد در ایران نابود می‌شود.
از امیدوار درباره دلیل ارزان بودن جنس‌های چینی می‌پرسم كه پاسخ می‌دهد، چین سنگ خامش را از برزیل می‌آورد و در كشور خودش فرآوری می‌كند. ما نمی‌توانیم با چینی‌ها رقابت كنیم. آنها نیروی كار ارزان‌تری دارند و دستگاه‌هایشان پیشرفته‌تر است. ضمن این كه دولت چین به تولیدكنندگان یارانه می‌دهد. یك صادركننده چینی
هر چقدر صادرات كند، دولت چین به او 10 درصد پاداش می‌دهد، اما در ایران بیمه و دارایی سراغت می‌آیند و هزینه تولید را بالا می‌برند.
این صنعتگر درباره مراحل رنگ‌كردن سنگ عقیق توضیح می‌دهد: این سنگ ابتدا به صورت ورقه‌های یك سانتی متری در می‌آید. سپس در دستگاه رنگ می‌رود و یك ماه تا 40 روز آنجا می‌ماند. سپس وارد دستگاه پخت می‌شود و حدود
ده روز هم در آنجا می‌ماند. درجه حرارت این دستگاه بین 250 تا 280 درجه سانتی‌گراد است. البته آن‌قدر شفاف است كه بدون رنگ آن را هم استفاده می‌كنند.
سنگ عقیق هم خاصیت درمانی دارد و هم به‌واسطه زیبایی‌اش در ساخت زیورآلات، كیف و كفش، تسبیح و... استفاده می‌شود. در طب سنتی گفته كه سنگ عقیق برای تسكین درد و گرفتگی‌های عضلانی مناسب
است.
سنگ عقیق با وجود زیبایی و خاصیت درمانی‌اش می‌تواند به عنوان یك محصول تجاری هم مورد توجه قرار گیرد. در حال حاضر این سوغات دلربا چندین فرصت شغلی برای مردم شهرستان تربت حیدریه و استان خراسان رضوی ایجاد كرده است. فرصتی كه در دو سه سال اخیر با هجوم محصولات چینی به ایران مورد تهدید قرار گرفته است. همه می‌دانند عقیق ایرانی از نظر شفافیت، رنگ و ماندگاری یك سر وگردن بالاتر از مشابه چینی قرار دارد، اما به لحاظ قیمتی عقیق ایرانی گران‌تر از رقیب چینی‌اش است و همین موضوع باعث شده بازارش را از دست بدهد.
صنعت گوهرتراشی تربت حیدریه اگر رونق بگیرد، می‌تواند علاوه بر ایجاد فرصت شغلی سالانه صدها هزار گردشگر را روانه این شهرستان كند. تماشای مراحل استخراج سنگ، تراش و رنگ‌آمیزی آن جذابیت بالایی دارد و خودش به تنهایی یك جاذبه گردشگری محسوب می‌شود.
در حال حاضر كارگاه‌های زیادی در شهرها و استان‌های تربت‌حیدریه فعال هستند. این مراكز صرفا محل كار هستند و برای بازدید گردشگر طراحی نشده‌اند. چندی پیش جشنواره‌ای با عنوان «سرخ و سفید» در تربت‌حیدریه برگزار شد كه هدفش معرفی دو محصول استراتژیك منطقه یعنی عقیق و ابریشم بود.
در حاشیه برگزاری این جشنواره راهی معدن سنگ عقیق شهر بایگ شدیم و پای درد دل بهره‌بردار این معدن نشستیم. همچنین با چند فعال صنعت گوهرتراشی گفت‌وگو كردیم و از آنها درباره ظرفیت‌های فرهنگی و اقتصادی «سنگ عقیق» پرسیدیم.
تقاضای تعطیلی كردیم...
سیداكبر رضوی سال 1380 برای معدن سنگ عقیق بایگ پروانه اكتشاف گرفته و چهار سال بعد موفق به دریافت پروانه بهره‌برداری شده است.
برای بازدید از این معدن باید خودتان را به شهر بایگ برسانید و سر یك كوچه از اتوبوس پیاده شوید و از خودروهای سواری استفاده كنید. طول مسیر باریك است و جاده منتهی به معدن مناسب حركت اتوبوس نیست. هنگام رسیدن به معدن با انبوه سنگ‌های عقیقی مواجه می‌شوم كه روی زمین ریخته شده است.
ظاهرا مالك معدن این سنگ‌ها را به عنوان سوغاتی روی زمین ریخته تا توریست‌ها دست خالی از اینجا نروند. بهره‌بردار این معدن صحبت‌هایش را با یك درد دل آغاز می‌كند: «در دو سال گذشته وضعیت بازار سنگ به‌دلیل واردات سنگ چینی خیلی خراب شده. دو سال است كه هر چه استخراج كردیم، دپو شده و تقاضا برای مواد خام خیلی اندك است و به اندازه قبل نیست. وقتی دیدیم چرخ اینجا نمی‌چرخد از وزارتخانه صنعت و معدن تقاضای تعطیلی كردیم كه موافقت نشد.»
نمی‌توانیم ارزان‌تر بفروشیم
از مجموعه سنگ‌هایی كه او از دل كوه بیرون می‌كشد 90 درصدش سنگ باطله است و 10 درصدش سنگ‌های معدنی. هنگامی كه چنگك بلدوزر دو متر پایین‌تر از سطح دامنه كوه می‌رود، اولین نشانه‌های عقیق نمایان می‌شود. اكتشاف تا عمق هشت متر پایین‌تر از سطح كوه ادامه پیدا می‌كند.
در این معدن چهار نفر كار می‌كنند كه همگی برادران سیداكبر رضوی هستند. او سالی پنج تن مجوز برداشت دارد و باید 3 درصد سودش را دو دستی تقدیم دولت كند. البته در چند سال اخیر سالانه بین سه تا چهار و نیم تن برداشت داشته است.
رضوی با تاكید بر این كه بهترین سنگ عقیق كشور در خراسان رضوی و تربت‌حیدریه موجود است، می‌گوید: كشور چین سنگ‌هایش را با قیمت پایین می‌فروشد و ما نمی‌توانیم با آنها رقابت كنیم. وقتی من به نماینده تربت‌حیدریه در مجلس شورای اسلامی اعتراض كردم، در پاسخ گفت شما هم سنگ‌هایتان را ارزان بفروشید، در حالی كه با توجه به مالیات و عوارض و هزار چیز دیگر ما نمی‌توانیم مواد خام خودمان را ارزان‌تر از چیزی كه هست به فروش برسانیم.
گوهرتراشی
به جای خام فروشی
بهروز زرمهری، از جمله فعالان و مدرسان رشته گوهرتراشی است. او از 15 سال پیش تاكنون این رشته را تحت نظر دو سازمان میراث فرهنگی و فنی و حرفه‌ای تربت‌حیدریه آموزش می‌دهد.
زرمهری درباره تاریخچه گوهرتراشی در تربت‌حیدریه به ما می‌گوید: حدود 15 سال است كه كلاس‌های آموزشی گوهرتراشی در دو سطح مقدماتی و پیشرفته برگزار می‌شود. قبل از آن سنگ‌های معادن شهرستان به‌صورت خام فروخته می‌شد و كاری رویش صورت نمی‌گرفت. در حال حاضر 20 كارگاه در سطح شهرستان برقرار است و حدود 50 نفر در این حوزه مشغول به كار هستند.
او مترجم كتابی با عنوان «گوهرسنگ‌های افغانستان» هم است كه از زبان انگلیسی به فارسی ترجمه شده. هدف آرمانی این مدرس این است كه روزی سنگ‌های قیمتی و نیمه‌قیمتی كشور افغانستان برای فرآوری وارد تربت‌حیدریه شوند. او در این رابطه می‌گوید: شهر ما تا مرز افغانستان صد كیلومتر فاصله دارد. افغانستان دارای سنگ‌های قیمتی همچون لاجورد، زمرد و یاقوت است كه این سنگ‌ها به صورت خام وارد پاكستان و هندوستان می‌شود و تراش می‌خورد. اگر این سنگ‌ها به صورت خام وارد تربت‌حیدریه شود، پس از تراشكاری، ارزش افزوده زیادی برای این شهر خواهد داشت، چرا كه ما می‌توانیم محصولات نهایی را به كشورهای عربی و اروپایی صادر كنیم.
سود زیاد و سرمایه‌گذاری كم
زرمهری به مزایای این شغل خانگی اشاره می‌كند و می‌گوید: گوهرتراشی نیاز به فضای كاری محدودی دارد و ارزش افزوده‌اش هم بالاست. هر كیلو سنگ عقیق 5000 تومان قیمت دارد. از هر كیلو سنگ می‌شود
ده نگین تولید كرد و هر كدام را به قیمت ده هزار تومان فروخت. این كار نیاز به سرمایه‌گذاری بالایی هم ندارد و با حدود ده میلیون تومان می‌شود دستگاه‌هایش را خرید.
به گفته او سود تولید این رشته زمانی بالاتر می‌رود كه سنگ عقیق با موادی چون چرم، چوب و فلز تركیب و محصولات جدیدی تولید شود.
این صنعتگر امیدوار است كه روزی كارگاه‌های سنگ‌تراشی موجود در تربت حیدریه در یك جا تجمیع شوند: «وقتی چند نفر كنار هم كار كنند، تیراژ تولیدشان بالاتر می‌رود و فروش هم بیشتر می‌شود. این اتفاق نیاز به سرمایه‌گذاری دارد. چون باید زمینی را به ما بدهند كه مكان اجتماع فعالان این صنعت بشود.»
ریزش تعداد كارگران
از 3000 به 150 نفر
حمید امیدوار، فعال صنعت گوهرتراشی در استان خراسان رضوی ورود محصولات چینی را بزرگ‌ترین تهدید برای این صنعت می‌داند و تاكید می‌كند: در شهر مشهد تا چند سال پیش حدود 3000 نفر در رابطه با سنگ عقیق مشغول به كار بودند، الان از آن تعداد فقط 150 نفرشان مانده‌اند. كارگاه خودم 40 نفر كارگر داشت كه الان به چهار نفر رسیده است. مشهد، قطب تراش ایران است. قبلا سنگ عقیق تولید شده در مشهد به كشورهای عربی صادر می‌شد، از زمانی كه جنس‌های چینی وارد كشور شدند، این صنعت دارد در ایران نابود می‌شود.
از امیدوار درباره دلیل ارزان بودن جنس‌های چینی می‌پرسم كه پاسخ می‌دهد، چین سنگ خامش را از برزیل می‌آورد و در كشور خودش فرآوری می‌كند. ما نمی‌توانیم با چینی‌ها رقابت كنیم. آنها نیروی كار ارزان‌تری دارند و دستگاه‌هایشان پیشرفته‌تر است. ضمن این كه دولت چین به تولیدكنندگان یارانه می‌دهد. یك صادركننده چینی
هر چقدر صادرات كند، دولت چین به او 10 درصد پاداش می‌دهد، اما در ایران بیمه و دارایی سراغت می‌آیند و هزینه تولید را بالا می‌برند.
این صنعتگر درباره مراحل رنگ‌كردن سنگ عقیق توضیح می‌دهد: این سنگ ابتدا به صورت ورقه‌های یك سانتی متری در می‌آید. سپس در دستگاه رنگ می‌رود و یك ماه تا 40 روز آنجا می‌ماند. سپس وارد دستگاه پخت می‌شود و حدود
ده روز هم در آنجا می‌ماند. درجه حرارت این دستگاه بین 250 تا 280 درجه سانتی‌گراد است. البته آن‌قدر شفاف است كه بدون رنگ آن را هم استفاده می‌كنند.
