این روزها بازار ژن‌ها و سازوكارهای درون‌سلولی برای درك بهتر واكنش‌های بدن و علل ایجاد بیماری بسیار داغ است. هر روز در وبگاه‌های علمی با مقالات جدیدی روبه‌رو می‌شویم كه از كشف جدیدی از عملكرد ژن‌ها، تعامل‌شان با محیط پیرامون و نقش‌شان در بروز بیماری‌های مختلف خبر می‌دهد. برگزاری كنگره بین‌المللی رویان به عنوان یكی از مهم‌ترین رویدادهای علمی كشور بار دیگر فرصتی فراهم كرد تا محققان حوزه تحقیقات ناباروری از سراسر دنیا دور هم گرد آمده و آخرین دستاوردهایشان را به اشتراك بگذارند.
برخلاف چند سال گذشته براساس تصمیم‌گیری شورای جایزه بین‌المللی كاظمی، در كنگره امسال خبری از برنده این جایزه نبود و به گفته دكتر عبدالحسین شاهوردی، رئیس پژوهشگاه رویان این جایزه از سال آینده به صورت دوسالانه به برترین پژوهشگران حوزه ناباروری و زیست‌فناوری اعطا خواهد شد.
برگزیدگان كنگره نیز امسال كم‌شمارتر از سال پیش بودند.
از میان 503 طرح ارسال شده به دبیرخانه كنگره رویان، 68 طرح به مرحله داوری‌های تخصصی راه یافتند كه از میان آنها سه طرح در بخش بین‌الملل از كشورهای استرالیا و آمریكا و فرانسه به عنوان نفرات برتر كنگره اعلام شدند كه از میان آنها فقط دكتر جما ایوانس از موسسه تحقیقات پزشكی هادسون استرالیا  در افتتاحیه كنگره حاضر بود و یادمان خوش طرح جشنواره رویان را دریافت كرد. در بخش ملی كنگره نیز از دكتر مهدی توتونچی به‌عنوان مجری طرح برگزیده تقدیر شد.


چاقی زنان و افزایش احتمال ناباروری
با پیشرفت‌های فناوری و گسترش زندگی ماشینی، چاقی و اضافه‌وزن به معضلی رو به رشد در جوامع تبدیل شده است. در كشورهای توسعه‌یافته بیش از 60 درصد زنان در سن باروری پیش از تجربه بارداری، دچار چاقی و اضافه‌وزن می‌شوند. بر اساس مطالعات علمی، این گروه از زنان بیشتر در معرض خطر ناباروری و مشكلات جفت قرار می‌گیرند.
جما ایوانس، محقق استرالیایی و از برگزیدگان بیستمین جشنواره رویان كه از طریق شركت‌كنندگان پیشین این جشنواره با جشنواره رویان آشنا شده است در پژوهشی به مقایسه سطح محصولات نهایی گلیكاسیون پیشرفته (پروتئین‌ها و چربی‌هایی كه به دنبال سوخت‌وساز مواد قندی مازاد در بدن برای ذخیره تولید می‌شوند) كه سطح آن در افراد چاق به طور سیستماتیك بالا می‌رود، در رحم زنان نابارور چاق و لاغر پرداخته تا مشخص كند آیا این محصولات عملكرد بافت اندومتر رحم را تحت تأثیر قرار داده و اختلالی در لانه‌گزینی جنین و فعالیت طبیعی جفت ایجاد می‌كند یا خیر.
این پژوهشگر استرالیایی در مورد نتایج مطالعاتش به جام‌جم گفت: «براساس یافته‌های ما در رحم افراد چاق به‌دلیل بالاتربودن سطح این محصولات به شكل معنادار، به نوعی محیط رحم برای جنین می‌تواند سمی و خطرناك شود. تقسیم و چسبندگی دیواره رحم در این افراد كاهش می‌یابد و به همین دلیل لانه‌گزینی جنین در رحم و كاركرد جفت با مشكلاتی روبه‌رو می‌شود.» ایوانس در ادامه افزود: «هدف بعدی ما پس از این مطالعات تأمین شرایط سلامت و مناسب برای رشد جنین در رحم و افزایش احتمال باروری خواهد بود. اكنون در حال بررسی اثرات دو دارو برای محدودكردن این مواد شیمیایی خطرناك و بستن مسیر پیام‌رسانی آنها برای رویدادهای بعدی در محیط رحم هستیم. اما در كنار این دو روش درمانی، پیشنهاد سوم و به شدت تأثیرگذار برای افزایش احتمال بارداری در این زنان، تغییر سبك زندگی و رژیم غذایی خواهد بود كه حتی نیازی به مصرف دارو و مراجعه به پزشك نیز ندارد.»
دكتر ایوانس به خوانندگان جام‌جم پیشنهاد می‌كند مصرف غذاهای آماده و گوشت (به‌ویژه گوشت قرمز) را محدود كنند. حتی اگر می‌خواهید گوشت مصرف كنید آن را از قبل در تركیبات اسیدی مانند آبلیمو بخوابانید تا احتمال تشكیل این تركیبات سمی كاهش پیدا كند. همچنین توجه ویژه به غذاهای سالم، میوه‌ها و سبزیجات خام یا كم و سریع پخته شده و غلات كامل در وعده‌های غذایی می‌تواند تأثیرات مثبت زیادی در رژیم غذایی ایجاد كند.
وی در پاسخ به پرسش جام‌جم درخصوص امكان همكاری علمی بیشتر با محققان پژوهشگاه‌های ایران گفت: «تاكنون تجربه همكاری با پژوهشگاه‌های ایرانی را نداشته‌ام اما با توجه به فعالیت‌های خوبی كه در پژوهشگاه رویان صورت گرفته و تمایلی كه برای همكاری‌های بین‌المللی دارند و همچنین محققان خوب این پژوهشگاه كه با آنها در این كنگره آشنا شده‌ام، فكر می‌كنم در آینده نزدیك این همكاری‌ها شكل بگیرد.»



قدم اول، شناسایی دقیق ژن‌ها
در بخش ملی بیستمین جشنواره بین‌المللی رویان، دكتر مهدی توتونچی، عضو هیات‌ علمی گروه ژنتیك پژوهشگاه رویان، برای پژوهشی با عنوان «استفاده از مطالعات ژنومیك برای درك سازوكارهای مؤثر در نقایص اسپرم» موفق به كسب لوح این جشنواره شد.
وی در گفت‌وگو با جام‌جم، ضمن اشاره به اهمیت شناسایی دقیق ژن‌های دخیل در بیماری‌های ژنتیكی، تصریح كرد: «15 درصد از عوامل ژنتیكی دخیل در مشكلات نازایی هنوز شناسایی و كشف نشده‌اند كه این نشان از میزان آگاهی ناكافی ما در مورد این عوامل است. به همین علت ما در گروه ژنتیك پژوهشگاه رویان تمركز خود را بر شناسایی ژن‌هایی معطوف كرده‌ایم كه اختلال در آنها یا عملكردشان منجر به مشكلات نازایی - چه در زنان و چه در مردان - می‌شود و مثلا به سقط‌های مكرر، بیماری‌های اندومتریوز، مشكلات تخمدان، آزواسپرمی و اختلالات عملكردی اسپرم می‌انجامد.»
دكتر توتونچی در ادامه افزود: «40 درصد از مردانی كه مشكل ناباروری دارند، دارای اختلالات حركتی اسپرم هستند كه با روش‌های كمك‌بارداری می‌توانند صاحب فرزند شوند. اما در این حالت، اگر این اختلال وابسته به عوامل ژنتیكی باشد، به نسل‌های بعدی نیز می‌تواند منتقل شود. به همین علت شناسایی ژن‌های دخیل در این حوزه علاوه بر این كه می‌تواند كمك كند روش‌های درمانی مناسب‌تر و دقیق‌تر برای حل مشكل ناباروری فرد استفاده شود، این آگاهی را در تیم درمانی ایجاد می‌كند كه با روش‌های تشخیصی ژنتیكی، پیش از لانه‌گزینی جنین از انتقال این اختلال به نسل‌های بعدی جلوگیری شود.»
این پژوهشگر ایرانی در پاسخ به پرسش جام‌جم در خصوص استفاده از نتایج این پژوهش برای روش ژن‌درمانی توضیح داد: در حال حاضر با توجه به این كه ناشناخته‌های بسیاری در حوزه ژنتیك اختلالات ناباروری وجود دارد، در تلاش برای شناسایی هرچه كامل‌تر ژن‌های مؤثر در این حوزه و معرفی آنها هستیم؛ به همین دلیل هنوز به سوی استفاده از روش‌های ژن‌درمانی برای درمان این اختلالات نرفته‌ایم و برنامه‌ای برای استفاده از این روش برای اختلالات ناباروری نداریم.
در مطالعات دكتر توتونچی با كمك روش توالی‌یابی كل ژنوم در افرادی كه دارای مشكل حركتی اسپرم بودند، دو ژن ADCY10 و GFPT2  به عنوان ژن‌های دخیل در این اختلال معرفی شده‌اند.


ازدواج دیرهنگام، مقصر اصلی ناباروری
جشنواره رویان هر سال با انتخاب داوران و سخنرانان برجسته در حوزه پزشكی تولیدمثل، ژنتیك و زیست‌فناوری از سراسر دنیا به برقراری ارتباط محققان داخلی با پژوهشگران شناخته شده كشورهای پیشرو در زمینه درمان ناباروری كمك می‌كند.
پروفسور مسعود خاتمی، از چهره‌های سرشناس حوزه ناباروری در آمریكا كه از نامزدان دریافت جایزه نوبل فیزیولوژی 2016 نیز بوده است از سخنرانان مدعو كنگره امسال بود. وی در گفت‌وگو با جام‌جم از فعالیت‌های 45 ساله‌اش برای درمان ناباروری در دانشگاه نیویورك گفت: تلاش من در طول این سال‌ها بیشتر بر روش‌های پیشگیری از بیماری‌ها معطوف شده بود. در آمریكا بر خلاف كشورهای اروپایی نظام سلامت به پیشگیری توجه كافی ندارد، زیرا درمان هزینه بالایی دارد و پزشكان ترجیح می‌دهند از بیماری‌ها پیشگیری نكنند تا درآمدزایی خوبی داشته باشند. وی در طول سال‌های فعالیت علمی خود تلاش زیادی در جهت توسعه روش‌ها پیشگیری از نازایی و آموزش این روش‌ها در دانشگاه‌های آمریكا داشته است.
این پژوهشگر ایرانی همچنین تاكنون موفق به نگارش پنج جلد كتاب و صدها مقاله در حوزه پیشگیری از ناباروری شده است. به عقیده او یكی از عمده‌ترین دلایل ناباروری در جوامع امروزی، ازدواج و اقدام دیرهنگام برای فرزندآوری است. به گفته دكتر خاتمی فریزكردن تخمك در سنین جوانی از بهترین روش‌ها برای كاهش نرخ ناباروری است. وی همچنین در پروژه‌هایی در زمینه سلامت جنسی زنان در كشورهای آفریقایی و آسیای شرقی با سازمان ملل همكاری دارد.
وی درخصوص همكاری‌هایش با مراكز علمی ایران افزود: همواره در تلاش بوده‌ام میان پژوهشگران ایرانی و خارجی ارتباط برقرار كنم. اما در حال حاضر با توجه به شرایط تحریم‌ها كمی امكان همكاری سخت‌تر شده است. حتی ممكن است برای بازگشت من نیز پس از این كنگره به آمریكا مشكلاتی ایجاد شود. اما ترجیح می‌دهم با محققان كشورم در ارتباط باشم. در حال حاضر نیز همكاری‌هایی با پژوهشگاه رویان و دانشگاه شیراز، شهر زادگاهم دارم و امیدوارم با رفع تحریم‌ها شرایط همكاری‌های بین‌المللی نیز بهبود یابد.


2 جایزه برای بررسی سازوكارهای سلولی
دكتر برایان هرمان، مدیر مركز ژنومیكس دانشگاه تگزاس آمریكا در این جشنواره برای مطالعه خود روی كلان‌داده رونوشت‌های ژنی سلول‌های بنیادی اسپرم‌ساز (اسپرماتوگونیال) انسان و موش نابالغ و بالغ و شناسایی ژن‌های دخیل در مسیر تقسیم میوز در این سلول‌ها و تولید اسپرم برگزیده شده بود. به گفته داوران این جشنواره، مطالعات هرمان می‌تواند برای مطالعات آینده سلول‌های بنیادی اسپرم‌ساز، روند تقسیم سلولی میوز، تحقیقات در زمینه سرطان بیضه و علت‌شناسی ناباروری مردان بسیار اثرگذار باشد.
برگزیده دیگر این جشنواره، دكتر پِتیت هروه، مدیر پژوهش پژوهشگاه ملی تحقیقات پزشكی و بهداشتی فرانسه بود كه در پژوهش خود، علت ناموفق بودن پیوند سلول‌های مزانشیمی در طب ترمیمی را بررسی كرده بود. او در این پژوهش اثر دو عامل نبود اكسیژن و گلوكز را در مرگ این سلول‌ها بررسی كرده است. براساس نتایج این پژوهش برخلاف تصور رایج كه كمبود اكسیژن‌رسانی عامل ناموفق شدن پیوند سلول‌های مزانشیمی است، سلول‌های مزانشیمی در صورت در اختیار داشتن گلوكز مورد نیاز برای فعالیتشان حتی در شرایط نزدیك به نبود اكسیژن هم می‌توانند زنده بمانند و نقش ترمیمی خود را ایفا كنند.