بوریابافی؛ هنری كه پیشینه طولانی دارد و هنوز زنده است
تار و پود گیاهی
شاید بتوان یكی از هنرهای بشری را نساجی دانست. هنری كه حالا، به صنعت تبدیل شده و ابتدای پیدایش، انقلابی در زندگی بشر به وجود آورد، اما قدیمی‌ترین پارچه‌هایی كه بشر می‌بافت نه از جنس پارچه كه الیافی گیاهی داشت. هنری كه به آن حصیربافی یا بوریابافی گفته می‌شود و هنوز هم طرفداران خودش را دارد.
لیلا شوقی / خبرنگار
واژه‌شناسی: به پارچه بافته شده از نی و گیاهان، حصیر می‌گویند و به هنری هم كه برای بافتن استفاده می‌شود، حصیربافی یا بوریابافی نامیده می‌شود.
جغرافیا: در هر شهری كه دسترسی به برگ درخت خرما، ساقه گندم، نی و تركه وجود داشته باشد، این هنر هم در آنجا رونق دارد؛ لذا این هنر در استان‌های سیستان‌وبلوچستان، خوزستان، كردستان، هرمزگان، بوشهر، كرمان، یزد، فارس، مازندران، گیلان و تهران رایج است. حصیربافی در خوزستان، خراسان و آذربایجان‌شرقی به صورت سبدبافی و در گیلان به صورت مرواربافی و چم‌بافی انجام می‌شود.
تاریخچه: حصیربافی قدمت چند هزار ساله دارد، اما از آنجا كه مواد آلی به كار رفته در این هنر، در معرض پوسیدگی قرار دارند، بیشتر تولیدات قدیمی از بین رفته‌اند. بشر، مصنوعات حصیری را پیش از سفال استفاده می‌كرده‌اند تا به آنجا كه در ساخت سفالینه‌ها از حصیر به عنوان قالب استفاده می‌شده است؛ بنابراین پیشینه حصیربافی به دوران نوسنگی برمی‌گردد. ولی این كه شهر یا كشور محل تولد حصیربافی كجاست، اطلاعاتی در دست نیست. باستان‌شناسان آثاری از حصیر روی تكه‌های گچ مربوط به 6000 سال قبل پیدا كرده‌اند. قدیمی‌ترین نمونه حصیربافی ایران مربوط به منطقه شهداد در استان كرمان است. از مهم‌ترین كشورهای تولید‌كننده محصولات حصیری هم، كشورهایی از جمله برمه، سنگال، پاكستان، سریلانكا، تایلند، مكزیك، كامرون، چاد، اتیوپی، سنگاپور، برمه، هنگ كنگ، اندونزی، ژاپن و جمهوری كرهرا را می‌توان نام برد.
مواد اولیه: در هر نقطه از ایران، با توجه به ابزار اولیه كه وجود دارد، مواد اولیه هم متفاوت است. مثلا در خوزستان، از برگ درخت خرما، استفاده می‌شود. در مناطق سردسیر اطراف مریوان، انزلی، استان فارس، زنجان و دریاچه هامون از نی اطراف مرداب‌ها و دریاچه‌ها برای بافت استفاده می‌كنند و ساقه هاینی و بید در استان‌هان تهران، مازندران و روستاهای مراغه استفاده می‌شود.
ابزار: ابزارحصیربافی ساده است. داس، انواع كارد، سوهان، درفش، قیچی و سوزن از وسایل كار هستند.
روش‌های بافت: ابتدا ساقه‌های مناسب و هماهنگ، از لحاظ قطر و اندازه را جدا كرده و در آب خیس می‌كنند، بعد سه تا پنج ساقه را كنار هم قرار داده و به كمك ساقه دیگری كه به دور آن پیچیده می‌شود، شروع به بافتن می‌كنند. حصیر یا بوریا به دو روش مارپیچ و درهم بافته یا مشبك بافته می‌شود.
روش مارپیچ: این روش از دو عنصر پایه و باریكه یا نواری كه برای دوختن آن به كار می‌رود، تشكیل شده است. پایه طویل و انعطاف‌پذیر و معمولا با مقطع دایره یا بیضی و با دسته‌ای علف، پوست درخت و چند تركه یا تركیبی از آنها بافته می‌شود. روش مارپیچ برای ساختن بسیاری از شكل‌های مدور، مانند سبد، كلاه و كیف مناسب است.
روش درهم بافته یا مشبك: در نوع ساده این بافت، به شیوه تاروپود بافته می‌شود. تارها از نظر ضخامت و انعطاف با پودها یكسانند، اما رنگ آنها می‌تواند متفاوت باشد. دراین روش، تنوع كمی وجود دارد كه در میزان ظرافت تولیدات به چشم می‌خورد. این روش در تهیه ظروف و زیراندازها به كار می‌رود.
جغرافیا: در هر شهری كه دسترسی به برگ درخت خرما، ساقه گندم، نی و تركه وجود داشته باشد، این هنر هم در آنجا رونق دارد؛ لذا این هنر در استان‌های سیستان‌وبلوچستان، خوزستان، كردستان، هرمزگان، بوشهر، كرمان، یزد، فارس، مازندران، گیلان و تهران رایج است. حصیربافی در خوزستان، خراسان و آذربایجان‌شرقی به صورت سبدبافی و در گیلان به صورت مرواربافی و چم‌بافی انجام می‌شود.
تاریخچه: حصیربافی قدمت چند هزار ساله دارد، اما از آنجا كه مواد آلی به كار رفته در این هنر، در معرض پوسیدگی قرار دارند، بیشتر تولیدات قدیمی از بین رفته‌اند. بشر، مصنوعات حصیری را پیش از سفال استفاده می‌كرده‌اند تا به آنجا كه در ساخت سفالینه‌ها از حصیر به عنوان قالب استفاده می‌شده است؛ بنابراین پیشینه حصیربافی به دوران نوسنگی برمی‌گردد. ولی این كه شهر یا كشور محل تولد حصیربافی كجاست، اطلاعاتی در دست نیست. باستان‌شناسان آثاری از حصیر روی تكه‌های گچ مربوط به 6000 سال قبل پیدا كرده‌اند. قدیمی‌ترین نمونه حصیربافی ایران مربوط به منطقه شهداد در استان كرمان است. از مهم‌ترین كشورهای تولید‌كننده محصولات حصیری هم، كشورهایی از جمله برمه، سنگال، پاكستان، سریلانكا، تایلند، مكزیك، كامرون، چاد، اتیوپی، سنگاپور، برمه، هنگ كنگ، اندونزی، ژاپن و جمهوری كرهرا را می‌توان نام برد.
مواد اولیه: در هر نقطه از ایران، با توجه به ابزار اولیه كه وجود دارد، مواد اولیه هم متفاوت است. مثلا در خوزستان، از برگ درخت خرما، استفاده می‌شود. در مناطق سردسیر اطراف مریوان، انزلی، استان فارس، زنجان و دریاچه هامون از نی اطراف مرداب‌ها و دریاچه‌ها برای بافت استفاده می‌كنند و ساقه هاینی و بید در استان‌هان تهران، مازندران و روستاهای مراغه استفاده می‌شود.
ابزار: ابزارحصیربافی ساده است. داس، انواع كارد، سوهان، درفش، قیچی و سوزن از وسایل كار هستند.
روش‌های بافت: ابتدا ساقه‌های مناسب و هماهنگ، از لحاظ قطر و اندازه را جدا كرده و در آب خیس می‌كنند، بعد سه تا پنج ساقه را كنار هم قرار داده و به كمك ساقه دیگری كه به دور آن پیچیده می‌شود، شروع به بافتن می‌كنند. حصیر یا بوریا به دو روش مارپیچ و درهم بافته یا مشبك بافته می‌شود.
روش مارپیچ: این روش از دو عنصر پایه و باریكه یا نواری كه برای دوختن آن به كار می‌رود، تشكیل شده است. پایه طویل و انعطاف‌پذیر و معمولا با مقطع دایره یا بیضی و با دسته‌ای علف، پوست درخت و چند تركه یا تركیبی از آنها بافته می‌شود. روش مارپیچ برای ساختن بسیاری از شكل‌های مدور، مانند سبد، كلاه و كیف مناسب است.
روش درهم بافته یا مشبك: در نوع ساده این بافت، به شیوه تاروپود بافته می‌شود. تارها از نظر ضخامت و انعطاف با پودها یكسانند، اما رنگ آنها می‌تواند متفاوت باشد. دراین روش، تنوع كمی وجود دارد كه در میزان ظرافت تولیدات به چشم می‌خورد. این روش در تهیه ظروف و زیراندازها به كار می‌رود.
