نگاهی به تاریخچه خدمت در اماكن متبركه حرم مطهر رضوی
لذت خدمت
پایت كه به حرم مطهر امام هشتم می‌رسد، درست بعد از آن‌كه چشمانت را از گنبد و گلدسته‌های طلایی‌اش می‌گیری و می‌چرخانی دور و اطرافت، مردانی درنهایت ادب و احترام با لباس‌های یك شكل و متحد، كنار ورودی‌ها ایستاده یا در صحن و سراها در ترددند تا خادمی زائران امام مهربانی‌ها را بكنند و راهنما و پاسخگوی نیاز و پرسش‌هایشان باشند؛ خدمتی كه قدمتی كهن دارد و در طول تاریخ طبق قاعده و روش خاصی شكل گرفته و به مرور زمان تكمیل و گسترش یافته، طوری كه امروز خادمان بسیاری از زن و مرد، در بخش‌های مختلف حرم مطهر مشغول به خدمتند. آن‌طور كه از اسناد و مدارك موجود بر می‌آید ایجاد تشكیلات اداری آستان قدس رضوی در حوزه اماكن متبركه بعد از تكمیل بنای صحن عتیق توسط شاه‌عباس صورت گرفته و ظاهرا ایجاد سیستم منظم برای رسیدگی به اموری مانند نذورات، امكانات رفاهی زائران، مرمت و توسعه بناها و... ایجاب می‌كرده تا تشكیلاتی در قالب كشیك‌ها شكل بگیرد، یعنی اولین هسته خادمان حرم مطهر.
سادات؛ نخستین متولیان خدمتی
آن‌طور كه مدیر امور اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی بیان می‌كند، اصطلاح كشیك به مجموعه خادمان، فراشان، دربانان، كفشبانان و موذنانی اطلاق می‌شد كه در مدت معین در داخل صحن‌ها و رواق‌های حرم مطهر مشغول خدمت بودند و خدمت آنها معطوف به اموری همچون تنظیف، تعمیر و تطهیر اماكن متبركه می‌شده است.
ابوالفضل حسن‌آبادی با اشاره به قدمت خدمت در این آستان مقدس می‌گوید: حرم مطهر در قرون اولیه ساده و متشكل از بارگاهی كوچك بود كه در ساعات خاصی از روز توسط كلیددار درب‌های حرم گشوده می‌شد. اداره این مجموعه ساده و سِمَت كلیدداری آن با نقبای سادات بود. در آن برهه به علت عدم تمكن مالی و نبود تشكیلات اداری، سرپرستی حرم بیشتر جنبه معنوی داشت و بزرگان سادات در هر دوره به دلیل برخورداری از موقعیت اجتماعی و مذهبی آن را در اختیار داشتند.
به گفته مدیر امور اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی، به طور دقیق مشخص نیست از چه زمانی كشیك‌ها در اماكن متبركه شكل گرفته‌اند، اما با توجه به اسناد موجود در مركز اسناد آستان قدس رضوی احتمالا شكل‌گیری منسجم كشیك‌ها از سال ۱۰۱۰ ق به بعد بوده است.
حسن‌آبادی می‌گوید: آن‌طور كه از محتوای كلی اسناد بر می‌آید، تا اواخر دوره صفویه بنای كشیك‌ها بر سه نوبت بوده و در اواخر دوره صفویه تعداد آنها به پنج كشیك افزایش یافته است و هر كشیك متشكل از یك سركشیك، خادم‌باشی و تعدادی خادم، فراش، كفش‌بان، دربان و موذن بوده و تحویل كشیك‌ها به كشیك بعدی طی مراسم خاص معنوی و با رعایت مسائل اداری انجام می‌شده است.
وی یادآور می‌شود كه از میان كاركنان كشیك، خدام نسبت به بقیه از مراتب بالاتری برخوردار بوده‌اند و بعد از آن فراشان، كفش بانان و دربانان قرار داشته‌اند؛ كفش‌بان‌باشی، دربان‌باشی و خدام در داخل حرم مطهر، فراشان در رواق‌های اطراف حرم، دربانان در صحن‌ها، كفشبانان در كفش‌داری و موذنان به هنگام اذان در مناره انجام وظیفه می‌كردند و كشیك‌نویس نیز مسوول ثبت وقایع هر كشیك بوده است.
انحصار موروثی شكست
حسن‌آبادی یكی از ویژگی‌های مشاغل اماكن متبركه را موروثی بودن آنها ذكر می‌كند و می‌گوید: سمتی كه برای فرد از سوی شاه تأیید می‌شد، جنبه مادام‌العمری داشت و بعد از آن به پسر بزرگ وی یا یكی از نزدیك‌ترین افراد به ارث می‌رسید. اما از سال ۱۳۱۴ به بعد و پس از واقعه مسجد گوهرشاد، روش تشكیلات قدیمی اماكن متبركه به طور كامل كنار نهاده شد و سیستم موروثی خدمت در آستان قدس محدود شد و به‌ویژه انحصار مناصب مانند سركشیك و خادم باشی از دست خانواده‌های قدیمی بیرون آمد.
وی با اشاره به این‌كه احتمال می‌رود از ۱۱۲۴ به بعد سه كشیك تبدیل به پنج كشیك شده باشد، ادامه می‌دهد: این روند تا قبل از پیروزی انقلاب اسلامی همچنان ادامه داشت، اما بعد از آن و به‌دلیل گسترش اماكن متبركه و وضع قوانین جدید از جمله باز بودن درب‌های حرم در طول شبانه‌روز كه پیش از آن فقط در لیالی متبركه باز بود، تعداد كشیك‌ها به هشت كشیك افزایش یافت و پیرو آن شمار كاركنان هر كشیك نیز اضافه شد.
ایجاد 32 پست خدمتی
حالا بعد از گذشت قرن‌ها از به وجود آمدن نخستین تشكیلات خدمتی در آستان قدس نه تنها تحولی در جامه و كلاه خادمان ایجاد شده، بلكه وظایف آنها نیز متحول گشته و تشریفات و آیین‌های خاصی به منظور بزرگداشت شعائر مذهبی و شكوه و عظمت دربار ولایت‌مدار حضرت رضا(ع) به وجود آمده است؛ آیین‌هایی همچون آیین غبارروبی، نقاره‌نوازی، مراسم صفه، مراسم تحویل كشیك، مراسم جاروكشی صحن‌ها و... كه به یك رسم نمادین تبدیل شده و بیشتر به عنوان یك سنت شناخته می‌شود تا یك فریضه روزانه.
امروز برای خدام، ۳۲ نوع خدمت تعریف شده كه در پنج گروه خادمان، فراشان، دربانان، كفشداران و حفاظ تقسیم‌بندی می‌شود. آنها برای شناسایی و نظم در تشكیلات هر كدام لباسی با رنگی متفاوت از دیگر گروه‌ها به تن دارند؛ به عنوان نمونه كفشداران، خادمان و فراشان لباده و شلوار سیاه رنگ بر تن دارند، دربانان بر خلاف آنان كت‌وشلوار مشكی می‌پوشند و كلاه هم دارند و اگر در ورودی صحن‌ها بایستند، عصای نقره هم به دست می‌گیرند.
با گسترش اماكن متبركه و افزایش رواق‌ها و صحن‌های جدید، استفاده از نیروی انسانی بیشتر برای نظم‌بخشی و مدیریت اماكن جدید ضروری بود؛ بر این اساس دسته‌ای با عنوان «خدمه و خادمیار» به این منظور در زمره خدمتگزاران رضوی اضافه شد كه این افراد در بخش‌های مختلف به نیروهای رسمی و استخدامی آستان قدس كمك می‌كنند.
سادات؛ نخستین متولیان خدمتی
آن‌طور كه مدیر امور اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی بیان می‌كند، اصطلاح كشیك به مجموعه خادمان، فراشان، دربانان، كفشبانان و موذنانی اطلاق می‌شد كه در مدت معین در داخل صحن‌ها و رواق‌های حرم مطهر مشغول خدمت بودند و خدمت آنها معطوف به اموری همچون تنظیف، تعمیر و تطهیر اماكن متبركه می‌شده است.
ابوالفضل حسن‌آبادی با اشاره به قدمت خدمت در این آستان مقدس می‌گوید: حرم مطهر در قرون اولیه ساده و متشكل از بارگاهی كوچك بود كه در ساعات خاصی از روز توسط كلیددار درب‌های حرم گشوده می‌شد. اداره این مجموعه ساده و سِمَت كلیدداری آن با نقبای سادات بود. در آن برهه به علت عدم تمكن مالی و نبود تشكیلات اداری، سرپرستی حرم بیشتر جنبه معنوی داشت و بزرگان سادات در هر دوره به دلیل برخورداری از موقعیت اجتماعی و مذهبی آن را در اختیار داشتند.
به گفته مدیر امور اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی، به طور دقیق مشخص نیست از چه زمانی كشیك‌ها در اماكن متبركه شكل گرفته‌اند، اما با توجه به اسناد موجود در مركز اسناد آستان قدس رضوی احتمالا شكل‌گیری منسجم كشیك‌ها از سال ۱۰۱۰ ق به بعد بوده است.
حسن‌آبادی می‌گوید: آن‌طور كه از محتوای كلی اسناد بر می‌آید، تا اواخر دوره صفویه بنای كشیك‌ها بر سه نوبت بوده و در اواخر دوره صفویه تعداد آنها به پنج كشیك افزایش یافته است و هر كشیك متشكل از یك سركشیك، خادم‌باشی و تعدادی خادم، فراش، كفش‌بان، دربان و موذن بوده و تحویل كشیك‌ها به كشیك بعدی طی مراسم خاص معنوی و با رعایت مسائل اداری انجام می‌شده است.
وی یادآور می‌شود كه از میان كاركنان كشیك، خدام نسبت به بقیه از مراتب بالاتری برخوردار بوده‌اند و بعد از آن فراشان، كفش بانان و دربانان قرار داشته‌اند؛ كفش‌بان‌باشی، دربان‌باشی و خدام در داخل حرم مطهر، فراشان در رواق‌های اطراف حرم، دربانان در صحن‌ها، كفشبانان در كفش‌داری و موذنان به هنگام اذان در مناره انجام وظیفه می‌كردند و كشیك‌نویس نیز مسوول ثبت وقایع هر كشیك بوده است.
انحصار موروثی شكست
حسن‌آبادی یكی از ویژگی‌های مشاغل اماكن متبركه را موروثی بودن آنها ذكر می‌كند و می‌گوید: سمتی كه برای فرد از سوی شاه تأیید می‌شد، جنبه مادام‌العمری داشت و بعد از آن به پسر بزرگ وی یا یكی از نزدیك‌ترین افراد به ارث می‌رسید. اما از سال ۱۳۱۴ به بعد و پس از واقعه مسجد گوهرشاد، روش تشكیلات قدیمی اماكن متبركه به طور كامل كنار نهاده شد و سیستم موروثی خدمت در آستان قدس محدود شد و به‌ویژه انحصار مناصب مانند سركشیك و خادم باشی از دست خانواده‌های قدیمی بیرون آمد.
وی با اشاره به این‌كه احتمال می‌رود از ۱۱۲۴ به بعد سه كشیك تبدیل به پنج كشیك شده باشد، ادامه می‌دهد: این روند تا قبل از پیروزی انقلاب اسلامی همچنان ادامه داشت، اما بعد از آن و به‌دلیل گسترش اماكن متبركه و وضع قوانین جدید از جمله باز بودن درب‌های حرم در طول شبانه‌روز كه پیش از آن فقط در لیالی متبركه باز بود، تعداد كشیك‌ها به هشت كشیك افزایش یافت و پیرو آن شمار كاركنان هر كشیك نیز اضافه شد.
ایجاد 32 پست خدمتی
حالا بعد از گذشت قرن‌ها از به وجود آمدن نخستین تشكیلات خدمتی در آستان قدس نه تنها تحولی در جامه و كلاه خادمان ایجاد شده، بلكه وظایف آنها نیز متحول گشته و تشریفات و آیین‌های خاصی به منظور بزرگداشت شعائر مذهبی و شكوه و عظمت دربار ولایت‌مدار حضرت رضا(ع) به وجود آمده است؛ آیین‌هایی همچون آیین غبارروبی، نقاره‌نوازی، مراسم صفه، مراسم تحویل كشیك، مراسم جاروكشی صحن‌ها و... كه به یك رسم نمادین تبدیل شده و بیشتر به عنوان یك سنت شناخته می‌شود تا یك فریضه روزانه.
امروز برای خدام، ۳۲ نوع خدمت تعریف شده كه در پنج گروه خادمان، فراشان، دربانان، كفشداران و حفاظ تقسیم‌بندی می‌شود. آنها برای شناسایی و نظم در تشكیلات هر كدام لباسی با رنگی متفاوت از دیگر گروه‌ها به تن دارند؛ به عنوان نمونه كفشداران، خادمان و فراشان لباده و شلوار سیاه رنگ بر تن دارند، دربانان بر خلاف آنان كت‌وشلوار مشكی می‌پوشند و كلاه هم دارند و اگر در ورودی صحن‌ها بایستند، عصای نقره هم به دست می‌گیرند.
با گسترش اماكن متبركه و افزایش رواق‌ها و صحن‌های جدید، استفاده از نیروی انسانی بیشتر برای نظم‌بخشی و مدیریت اماكن جدید ضروری بود؛ بر این اساس دسته‌ای با عنوان «خدمه و خادمیار» به این منظور در زمره خدمتگزاران رضوی اضافه شد كه این افراد در بخش‌های مختلف به نیروهای رسمی و استخدامی آستان قدس كمك می‌كنند.
ضمیمه کلیک
تیتر خبرها
