گزارشی از روزگار سخت هنرمندان ایلامی؛ بافندگانی که چراغ کارگاههایشان را به سختی روشن نگه داشته اند
گره کور بر گلیم نقش برجسته
سن و سال زیادی ندارد، اما در اوج روزهای جوانی در آستانه 32 سالگی ، دست به عصا شده و کجدار ومریز به مسیرش ادامه میدهد! صحبت از گلیم نقش برجسته است؛ صنایع دستی معروف ایلام که عنوان شهر ملی گلیم نقش برجسته را نصیب ایلام کرده و قدمتش به سال 1366 میرسد؛ به روزگاری که توسط یکی از زنان بافنده گلیم پا به دنیای بزرگ صنایع دستی کشورمان گذاشت! وقتی که سحر چلانگر ، یکی از ساکنان روستای زنجیره از توابع شهرستان چرداول ایلام، موقع بافتن گلیم، با استفاده از گره قالی ، نقشی برجسته بهوجود آورد به این ترتیب با یک دگردیسی مصرف، گلیم نقش برجسته به عنوان نسل جدید گلیم به بازار آمد. اتفاقی که با استقبالی حیرت انگیز روبه رو شد و به فاصله یک سال آن را در فهرست آثار ملی کشورمان به ثبت رساند؛ قصه گلیم نقش برجسته همین جا شروع شد، روزگاری که میتوانست به رشد و ترویج این هنر جدید بینجامد، اما این روزها از عروس دلربای زاگرس ، از ایلام خبر میرسد که گلیم نقش برجسته اش، روزگار خوشی ندارد و هنرمندانش بامشکلات ریز و درشت بسیاری سروکله میزنند.
انتظارها از همان زمان ملی شدن اما پشت هم ردیف شدند؛ کارشناسان صنایع دستی زیادی متفقالقول همعقیده بودند که از این به بعد باید فعالیتهای گسترده ای در راستای تولید، توزیع ، تکمیل زنجیره تولید و همین طور معرفی بیشتر این صنعت بومی انجام شود.
همینجا اما خیلیها چشم امید داشتند که انتخاب ایلام به عنوان شهر ملی ، نقش مهمی در جذب گردشگر و رونق صنایع دستی استان ایفا کند، چراکه مهمترین محصول تولید استان، هولوگرام سوغات ملی دریافت کرده و به عنوان سوغات و برند اختصاصی ایلام به عنوان استان ابداع کننده گلیم نقش برجسته ثبت شده بود. امیدواریها یکی یکی از راهی میرسیدند و دورنمای روشنی از این صنعت و هنر پیش روی همه آنهایی قرار میدادند که تصمیم گرفته بودند چرخ زندگی شان را با اشتغال در این هنر بچرخانند، همه آنهایی که دور هم جمع شدند تا در کارگاهها و تعاونیهای کوچک در گروههای چند نفره، گلیم نقش برجسته ببافند و افتخارشان این باشد که جزو هنرمندان صنایع دستی هستند.
بازاری برای عرضه وجود ندارد
اما با گذشت یک سال و نیم از این اتفاق ، جای خالی حمایتهای دولتی و ارائه تسهیلات به افرادی که چراغ این صنعت نوپا را در ایلام روشن نگهداشتهاند ، باعث شده که زنگ هشدار تعطیلی برای گلیم نقش برجسته بهصدا در بیاید؛ برای صنعتی که چشماندازی روشن پیش رویش بود و همین چشمانداز انگیزه ای شده برای رونق سالهای ابتداییاش، برای اینکه خیلیها کار وبار قبلیشان را رها کنند و با آموختن هنری جدید، پا به عرصه ای نو بگذارند.
خانم حسینی، مدیر یکی از کارگاههای گلیم نقش برجسته بافی در ایلام است؛ بانوی کارآفرینی که مدتهاست با مشکلات مختلفی برای فعال نگاه داشتن کارگاهش سروکله میزند. هنرمندی که میگوید: برای ماندگاری و ادامه فعالیت ما به حمایتهایی نیاز داریم که هیچوقت انجام نشده، همیشه حرفش بوده اما از خودش در واقعیت خبری نبوده ، حالا ما ماندهایم و دست خالی مان در تهیه مواد اولیه برای تولید گلیم، موادی که روزبهروز گران تر شده اند و واقعا تهیه آنها از عهده خیلی از ما خارج است.
بازاریابی و فروش محصول مشکل دیگری است که این بانوی کارآفرین صنعت گلیم نقش برجسته به آن اشاره میکند و میگوید: در بازاریابی و فروش بسیار ضعیف عمل شده و بسیاری از تولیدات کارگاهها در انبارها جمع شده اند چراکه هیچ محلی برای عرضه و بازاریابی ندارند حتی یک بازارچه در استان ما وجود ندارد که این محصولات را بتوانیم به طور مستقیم درمعرض دید گردشگران قرار بدهیم.
او البته به حضور واسطهها در چرخه تولید و فروش گلیم نقش برجسته هم اشاره میکند؛ واسطههایی که از نیاز تولید کنندههایی که دست شان خالی است استفاده میکنند و گلیمهای تولیدی را بسیار پایین تر ازقیمت تمام شده میخرند؛ آنقدر که دیگر نه سودی برای تولید کننده میماند و نه انگیزه ای برای ادامه راه.
خانم حسینی در توضیح بیشتر میگوید: من و خیلی از صنعتگران دیگر در این استان با یک امیدی وارد بازار شده و کارگاه راه انداخته ایم اما حالا مدتهاست سودی عایدمان نمیشود ولی مجبوریم کارگاه را فعال نگه داریم چراکه چند نفر از این کارگاهها نان میخورند.
انتظار او هم مثل بقیه هنرمندان صنایع دستی، پشتیبانی و حمایتی بوده که جای خالی اش بدجوری هنرمندان این عرصه را اذیت میکند، تسهیلاتی که همیشه در حد وعده باقی مانده یا با اقساط سنگین و شرایط خاص ارائه شده و عملا دست تولید کنندهها را برای دریافت وام کوتاه بستهاند.
هفت خوان گرفتن تسهیلات
صادق میرزاپور یکی دیگر از فعالان هنر گلیم بافی نقش برجسته است؛ هنرمندی که با گلایه از وضعیت فعلی این حرفه در ایلام به ما میگوید: شرایط به اندازهای سخت و دشوار شده که با وجود مشکلات اقتصادی ای که برای همه پیش آمده و دستمزدهای اندکی که برای گلیم نقش برجسته به ما بافندهها تعلق میگیرد واقعا خیلیها نمیتوانند خرجی زندگی شان را در بیاورند و دیر یا زود عطای ماندن در این کار را به لقایش میبخشند و میروند سراغ یک کار دیگر.
او هم از فقدان حمایتهای دولتی از وعده و وعیدهای مسؤولان در خصوص ارائه تسهیلات گلایه میکند؛ تسهیلاتی با شرایط سخت و دشوار که به دست آوردن شان کار هر کسی نیست:« گرفتن وام واقعا مثل هفت خوان رستم شده ، از هر خوانش رد میشویم خوان بعدی سختتر است و ما نمیتوانیم تا آخر مسیر را ادامه بدهیم به خاطر همین قید وام را میزنیم.»
خرید مواد اولیه
از استانهای دیگر
در کارگاههای کوچک و بزرگ گلیم بافی ایلام پای صحبت هر کسی که بنشینید میتوانید یک مثنوی بنویسید از مشکلاتی که دارند و حمایتهایی که نمیبینند. خانم عباسی یکی دیگر از بافندگان گلیم نقش برجسته است که به ما از مشکلاتش میگوید؛ از کمبود مواد اولیه و گران شدن شان ، از جای خالی یک بازار مناسب برای فروش محصول تولید شان و البته دستی که هیچوقت از راه نرسیده که دست شان را بگیرد و کمک حالشان باشد.
اومی گوید: در ایلام زنان زیادی در صنعت گلیم نقش برجسته فعال هستند و درآمد زندگی شان از این راه است اما همه ما مشکلات مشترکی داریم که هیچوقت به آنها توجه نمیشود ، ما برای تهیه مواد اولیه واقعا در مضیقه هستیم چرا که کارخانه ریسندگی و رنگرزی در استان ما وجود ندارد و ما برای تهیه مواد اولیه مجبوریم به استانهای دیگر برویم، از طرف دیگر فروش محصولاتمان به دشواری انجام میشود و مجبوریم آنها را با قیمت پایین به دلال بفروشیم فقط به خاطر اینکه پولی دستمان را بگیرد اما این پول اندازه زحمتی که کشیده ایم و حتی مواد اولیه ای که تهیه کرده ایم نیست.درحالی که میدانیم همین گلیمها را وقتی دلال به استانهای دیگر مثل تهران میبرد با قیمت بسیار بالایی میفروشد ودرحقیقت سودش را دلال میبرد.
فعالیت 4500 نفر در صنعت گلیم نقش برجسته بافی
عبدالمالک شنبه زاده مدیرکل میراث فرهنگی استان ایلام، مسؤولی است که بارها و بارها پای صحبت افرادی نشسته که چراغ هنر گلیم بافی نقش برجسته را در ایلام روشن نگه داشتهاند؛ مسؤولی که بیش از هر کس دیگری به ارزش این صنعت دستی در استانش واقف است و به همین خاطر میگوید: گلیم نقش برجسته مهمترین صنعت دستی و بومی ایلام است و با اینکه مدت زمان زیادی از ابداع آن نمیگذرد و سابقه زیادی میان بقیه صنایع دستی کشورمان ندارد اما به خاطر حضور فعال بافندگانش پیشرفت زیادی کرده است.
او از فعالیت چهار هزار و 500 نفر در 52 کارگاه گلیم نقش برجسته بافی در استانش خبر میدهد و میگوید:50 درصد از افرادی که در حوزه صنایعدستی مشغول فعالیت هستند در حوزه تولید گلیم نقش برجسته کار میکنند و سالانه به طور میانگین 3400 گلیم نقش برجسته در استان ایلام تولید وروانه بازارهای داخلی و بین المللی میشود.
شنبه زاده هم از مشکلاتی که در مسیر تولید بر سر راه بافندگان قرارگرفته باخبر است و میگوید: بر سر راه تولید گلیم نقش برجسته و بازاریابی آن مشکلاتی وجود دارد مانند تهیه مواد اولیه، چراکه در استان ایلام رنگرزی سنتی نداریم و در نتیجه تولید اقتصادی هم برای افرادی که در این زمینه فعالیت دارند وجود ندارد و بافندگان مجبورند برای تهیه مواد اولیه به شهرهای دیگری مثل اراک مراجعه کنند.
او برای حل این مشکل از برنامه ریزیهای انجام شده برای تهیه مواد اولیه سنتی و عرضه آن به تولید کنندگان گلیم نقش برجسته خبر میدهد؛ برنامهریزیهایی که اگر به سرانجام برسند میتوانند گره ای از مشکلات این هنر نوپا باز کنند.
شنبه زاده در ادامه با اشاره به رایزنیهای انجام شده برای حذف واسطهها هم میگوید : رایزنیهایی با برخی تجار خارجی انجام شده تا با بازاریابیهای متمرکز و فروش بدون واسطه ، مشکل عرضه کالای تولید شده هم رفع شود.