مرزهای مخاطرات طبیعی با سوانح طبیعی
رسیدن به مفهومی واحد و روشن از واژگان و اصطلاحات برای تحقق دركی واحد میان گوینده و مخاطب در جهت بهكارگیری صحیح و اصولی آن واژگان از اصول اولیه ارتباطی است. در مدیریت بحران گاهی شاهد جا به جا مفروض پنداشتن دو اصطلاح «مخاطرات طبیعی» و «سوانح طبیعی» از سوی مسؤولان، رسانهها و مردم هستیم.
مخاطرات طبیعی (Natural Hazards) به عواملی از محیط فیزیكی گفته میشود كه برای انسانها مخرب بوده و با نیروی خارجی به انسان تحمیل میشود. عبارت مخاطرات طبیعی به تمام پدیدههای اتمسفری، آب شناختی (هیدرولوژی) زمینشناختی (به ویژه زلزله و آتشفشان) و آتشسوزی اطلاق میشود كه با توجه به موقعیت، شدت و تكرار آنها، دارای ظرفیت تأثیر بر انسانها، ساختمانها یا فعالیتهای انسانی هستند. با اطلاق صفت «طبیعی» به مخاطرات، پدیدههای كاملا انسان ساخت، نظیر جنگ، آلودگی هوا و آلودگیهای شیمیایی از دستهبندی مخاطرات طبیعی حذف میشود. مخاطرات انسانی نیز كه الزاما به محیط فیزیكی بستگی ندارد؛ نظیر بیماریهای واگیردار، از این نوع دستهبندی (بهعنوان طبیعی) حذف میشوند.
سوانح طبیعی (Natural Disasters) به رویدادهای ناگهانی مهم كه ناشی از فرآیندهای طبیعی یا تحت اثر فرآیندهای زمین گفته میشود و معمولا به سیل، زلزله، خشكسالی، فورانهای آتشفشانی، زمین لغزش، سونامی، بهمن، توفند (هاریكن) اطلاق میشود. یك سانحه طبیعی موجب خسارت جانی و مالی میشود. سانحه طبیعی میتواند اثر مخرب اقتصادی مهمی بر جای گذارد و شدت این تخریب به برگشتپذیری (Resilience) یا قابلیت بازسازی مردم جامعه آسیبدیده بستگی دارد.
با بررسی حوادث گزارش شده از 644 زمینلرزه و سونامی ثبت شده در دنیا طی دوره 30 ساله
(سالهای 1973 تا 2003 میلادی) مشخص میشود كه منطقه آسیا 365 سانحه را تجربه كرده است كه بیش از 55 درصد حوادث رخ داده در دنیاست. سانحه در تعریف «رویداد ناراحتكنندهای است كه در آن گزارشها حاكی از دستكم ده نفر تلفات جانی یا صد نفر تحت تاثیر باشد.» این رویدادی است كه منجر به اعلام حالت اضطراری از سوی دولتهای مربوطه یا درخواست كمك از طرف دولت ملی برای كمك بینالمللی است. همینطور رویدادی كه «منجر به از دستدادن تعداد قابل توجهی انسان یا ایجاد درد و رنج انسان یا صدمه به او، و تخریب اموال و محیطزیست شود.»
پیشرفت، انتقال و به اشتراكگذاری دانش، اصلی اساسی برای مدیریت خطر سانحه است. دانش مدیریت و آموزش میتواند به جوامع در مناطق مستعد خطر برای به دست آوردن درك بهتر از راههای مقابله با خطرات كمك كند.
بهطور كلی حدود 30 سانحه طبیعی شناخته شده در گستره زمین وجود دارد. مهمترین سوانح طبیعی عبارت است از سیل، توفان، زلزله، رانش زمین و خشكسالی و قحطی. دانش مدیریت شامل فرآیند یكپارچه برنامهریزی، سازماندهی، هماهنگی و اجرای اقداماتی است كه در آن ارتباط موثر با مردم مورد نیاز است. این موضوع شامل پیشگیری، كاهش ریسك، ظرفیتسازی، آمادگی، پاسخ، ارزیابی، نجات و توانبخشی است. مدیریت سانحه یعنی «اقدام به كاهش عواقب منفی از یك فاجعه خاص.» مدیریت سانحه عبارت است از رویكردی دو شاخه متشكل از پیش از فاجعه (كاهش ریسك) و پس از فاجعه (پاسخ) با اجزای اساسی خود. هر یك از اینها دامنه وسیعی است كه با قرارگیری مناسب در دانش مدیریت اهمیت بنیادی دارد. زلزله، پدیدهای زمینشناختی است كه به قرارگیری ناگهانی زندگی در معرض خطر (عمدتا به دلیل كارهای خود بشر) منجر میشود. این موضوع اكنون نمیتواند پیشاپیش از نظر زمانی بهطور دقیق پیشبینی شود. اگر چه تلاشهایی صورت گرفته است كه برخی به موفقیت نزدیك است، اما هیچیك روش مطلقی در پیشبینی نیستند. از این رو روش جمعآوری، سرند، ذخیرهسازی و استفاده از دانش مناسب و بهروزرسانی آن در هر زمان به نفع جامعه در سطح كلان است. برای محققان هم هدفی میانی برای جستوجو در حوزههایی جدیدتر محسوب میشود.