اقلیم‌ها از كجا آمدند؟
مهتاب دمیرچی دانش
اگر امروز قطب‌ها در شمال و جنوب كره زمین مخزن یخچال‌های طبیعی به حساب می‌آید و كمربندی بیابانی در حوالی جنب حاره به شكل نواری به هم متصل قرار گرفته است - مناطق خشك مركزی كشور ما از جمله بیابان لوت و دشت كویر هم جزو آنهاست - نشان از این دارد كه سیاره ما تحت‌تاثیر گردش عمومی جو، پنج اقلیم اصلی و 15 اقلیم فرعی دارد. در واقع گردش عمومی جو تقسیم‌كننده اقلیم‌های گوناگون در كره زمین است.
داستان اقلیم‌ها از جایی شروع می‌شود كه محور زمین انحراف 5/23 درجه‌ای نسبت به صفحه گردش به دور خورشید پیدا كرد و تغییر زاویه تابش به خورشید نسبت به زمین در تابستان و زمستان یا همان انقلابین و اعتدالین، باعث شد تقسیم انرژی در زمین به صورت نامساوی صورت بگیرد. با وجود این دریافت نابرابر انرژی، سیستم گردش عمومی جو مامور انتقال آن به بخش‌های گوناگون كره زمین است و همین عامل باعث شده تعادل آب و هوایی برقرار باشد و در كل جایی از انرژی محروم نباشد.
در این میان، مناطق حاره كه اطراف خط استوا را شامل می‌شود، در طول سال بیشترین میزان انرژی را از خورشید دریافت می‌كند. جریان‌های باد و آب‌های اقیانوسی سفیر مطمئنی برای انتقال انرژی از مناطق استوایی به عرض‌های بالاتر است؛ در واقع این جریان‌ها باعث شده است تا اروپا «قاره سبز» لقب بگیرد. در منطقه استوایی به علت دریافت زیاد انرژی تابشی خورشید، هوا گرم می‌شود و در نتیجه تمایل به صعود پیدا می‌كند. این در حالی است كه در منطقه قطبی به علت دریافت انرژی تابشی كمتر، هوا سردتر است و به طرف زمین نزول می‌كند. صعود هوا در استوا و نزول هوا در قطب‌ها باعث شده میزان فشار هوا در استوا و قطب در سطح زمین و ارتفاعات بالاتر، كاملا برعكس یكدیگر باشد. از آنجا كه هوا از منطقه پرفشار به سوی منطقه كم‌فشار جریان دارد، هوای پرفشار استوایی هم به طرف قطب حركت می‌كند. اگر بخواهیم به مدل هدلی اعتماد كنیم، این هوا تا منطقه قطبی پیش می‌رود و در ارتفاعات پایین‌تر به سمت عرض‌های پایینی نزول می‌كند تا این‌كه از همان‌جایی كه آمده بود، باز‌گردد. اما نظریه هدلی، برای زمانی بود كه دانشمند فرانسوی، گوستاو كوریولیس در سال 1214 شمسی/ ۱۸۳۵ میلادی هنوز به تعامل سرعت خطی و زاویه كره زمین (اثر كوریولیس) دست
نیافته بود.
نظریه هدلی از آنجایی نادرست است كه هوای گرم و پرانرژی استوا هیچ‌گاه به مناطق قطبی نمی‌رسد؛ زیرا این هوا تحت‌تاثیر انحراف نیروی كوریولیس در حوالی مدار رأس‌السرطان در نیمكره شمالی و رأس‌الجَدی در نیمكره جنوبی، با از دست دادن انرژی اولیه خود فرومی‌نشیند و مراكز فشار دینامیكی را در دو طرف منطقه جنب حاره یعنی حوالی عرض 30 درجه شمالی و جنوبی شكل می‌دهد. این مراكز فشار دینامیكی كه تحت جریان هوا شكل گرفته است و ماهیت پویایی دارد، منشا بادهای غربی است كه كنترل اقلیم قاره‌ای را برعهده دارد. درواقع اقلیم مدیترانه‌ای در بخش‌هایی از اروپا و غرب آسیا تحت سلطه بادهای غربی شكل گرفته است. در مقابل مراكز فشار دینامیكی كه دلیل اصلی شكل‌گیری اقلیم بخش‌های میانی كره زمین است، مراكز فشار حرارتی هم كنترل اقلیم مناطق قطبی را برعهده دارد.
حرارتی بودن این مراكز فشار به دلیل دریافت انرژی ناچیز از خورشید است كه منجر به تشكیل منطقه‌ای سرد با توده هوای سنگین شده است. این هوا عامل اصلی شكل‌گیری هوای سرد قطبی در قطب شمال و قطب جنوب است و به قدری سنگین و پرفشار است كه عمل صعود بسیار كم اتفاق می‌افتد. به همین دلیل بارش اندكی را هم در این مناطق موجب می‌شود.
اما ویژگی عمده اقلیم كشور ما تحت‌تاثیر بادهای غربی در بهار و پاییز، پرفشار جنب حاره در تابستان و گاهی پرفشار سیبری در زمستان است. مجموع این سه عامل اصلی و چند عامل فرعی دیگر باعث شده است در جای جای كشور پهناورمان اقلیم‌های گوناگونی را تجربه كنیم.
