چرا سینمای ایران سراغی از شهدای ادیان توحیدی و حضور رزمنده‌های غیرمسلمان در جبهه نمی‌گیرد؟
گزارش اقلیت
تشییع پیکر هراچ هاکوپیان از شهدای ارامنه که به‌تازگی در اصفهان برگزار شد، بار دیگر بحث حضور جوانان غیوری از جامعه ارامنه کشور و دیگر اقلیت‌های مذهبی را در جبهه‌های نبرد حق علیه باطل در دوران هشت سال دفاع مقدس مطرح کرد که در این نبرد قهرمانانه کنار جوانان مسلمان جنگیدند و شهید، جانباز یا به اسارت گرفته شدند. اما سینمای ایران چقدر این حضورهای همدلانه و فداکارانه و مبتنی بر وحدت را در فیلم‌ها به تصویر کشید؟ با نگاهی اجمالی سهم سینمای ایران در به‌تصویرکشیدن رشادت‌های شهدای ادیان توحیدی تقریبا هیچ است؛ اتفاقی که به نظر می‌رسد باید با تامل بیشتری به آن نگاه شود.
توجه رهبر انقلاب به خانواده شهدای اقلیت
رهبر انقلاب در عادت پسندیده و همیشگی دیدار با خانواده‌های شهدا از حضور در خانه شهدای اقلیت‌های دینی هم غافل نیستند و اتفاقا این بخش از حضورها و دیدارها در سال‌های مختلف، حلاوت خاصی هم دارد و به حضورهایی پر حس‌وحال و ویژه تبدیل می‌شود. گاهی این دیدارها در شب کریسمس اتفاق افتاده و شیرینی مواجهه با رهبر انقلاب را برای خانواده‌های شهدای مسیحی بیشتر کرده است. به عنوان مثال حضور رهبر معظم انقلاب در خانه شهید روبرت لازار از این نوع بود؛ مادر این شهید آشوری در این دیدار خجالت‌زده به رهبر گفت: «خانه‌ام کوچک است...» که آقا نمی‌گذارند شرمندگی مادر ادامه پیدا کند: «دل باید بزرگ باشد. وقتی انسان هدف داشته باشد، هرجا باشد خوب است.»
یکی دیگر از مصادیق این توجهات به خانواده شهدای اقلیت‌های دینی، حضور سرزده رهبر انقلاب در خانه شهید آرمن آودسیان و هم‌صحبتی با پدر و مادر این شهید بود. چنین دیدارها و حضورهایی به‌خوبی بیانگر توجه رهبر انقلاب و قدردانی از همراهی اقلیت‌های دینی با انقلاب و دفاع‌مقدس و مقاومت است و می‌تواند چراغ راه فعالان عرصه ادبیات و سینما برای خلق آثاری در این زمینه باشد.
تعلق‌خاطر وحدت‌بخش
کشور ما همانگونه که در گستره تاریخ، ترکیبی از اقوام و خرده‌فرهنگ‌ها بوده، نخستین ملت و دولت نیز در طول تاریخ به‌حساب می‌آید که با وجود جداشدن بخش‌هایی از خاک اصلی گستره تمدن ایرانی طی سال‌ها، اما بسیاری از ایرانیان صرف‌نظر از قوم و آیین خود همواره به سرزمینی که در آن زندگی می‌کنند، احساس تعلق دارند و به همین دلیل ایران در این زمینه شاهد حرکت‌های بلندی در مسیر تاریخ بوده است. انقلاب اسلامی و هشت سال دفاع‌مقدس نیز میراث فرهنگی و سیاسی گرانبهایی است که توسط تمام اقوام و اقلیت‌های دینی خلق شد و همه آنها (اعم از آذری، کرد، بلوچ، عرب، ترکمن و...) و نیز هموطنان مسیحی، زرتشتی و کلیمی با تأثیرپذیری از همان عوامل (ایرانی و اسلامی‌بودن) درخلق آن نقش محوری داشتند. جمهوری اسلامی ایران کشوری با قومیت‌های متنوع است.
مشارکت ارمنیان در جنگ تحمیلی و دوران هشت‌ساله دفاع‌مقدس منحصر به جانبازی رزمندگان و ازخودگذشتگی جوانان ارمنی نبوده است. تقریباً همه اقشار جامعه ارمنی با استقبال از فراخوان شوراهای خلیفه‌گری در مراکز تهران، تبریز و اصفهان و پاسخ به ندای وجدان به پشتیبانی از عملیات خطوط مقدم جبهه‌ها برخاستند. شورای خلیفه‌گری تهران و در رأس آن شادروان اسقف اعظم آرداک مانوکیان، خلیفه وقت جامعه ارمنی تهران و شمال ایران با تلاش پیگیر برای جذب کمک‌های مردمی و سازماندهی امور برای پیشگیری از اتلاف منابع تلاش شبانه‌روزی می‌کردند.
اما اگر بپرسیم چقدر از این مشارکت‌ها در قالب قصه‌ها و فیلم‌های سینمایی مطرح‌شده، جواب قانع‌کننده‌ای نخواهیم یافت. این یکی از آن مسیرهای پرشماری است که سینمای جنگ و دفاع مقدس ما هنوز در آن قدم نگذاشته؛ درحالی‌که روایت قصه‌های سینمایی جذاب دراین‌خصوص هم بخشی از آن کم‌کاری‌ها را جبران می‌کند و هم زوایای ناگفته‌ای از مقاومت و جنگ تحمیلی را به تصویر می‌کشد که قطعا جذابیت‌هایی برای مخاطبان سینمایی خواهد داشت.
سینما و شهدای ارامنه
جامعه ارامنه کشور در هشت سال دفاع مقدس 74شهید نظامی و غیر نظامی داشته که پیکر چهار نفر از آنها هنوز مفقود است و143جانباز و آزاده تقدیم میهن و انقلاب اسلامی کرده‌اند.
سینمای ایران با وجود آن‌که در طول سال‌های دوران دفاع مقدس و پس از آن همواره تصویرگر رشادت‌های فرزندان این سرزمین بوده و در سینمای مستند و داستانی مخاطب را با روایت‌های مختلف آشنا کرده است، اما در زمینه ساخت آثاری درباره شهدای اقلیت به خصوص شهدای ارامنه تصویر مشخص و ماندگاری ندارد. عمده تلاش‌های سینمای ایران گاهی در حد ایده مانده و گاهی با وجود ارائه ایده‌های مختلف سعی در خلق پروژه‌هایی برای ساخت پرتره‌های مستند از شهدای ادیان توحیدی داشته، اما این تلاش‌ها در همان ایده متوقف شده و خروجی چشمگیری نداشته است. به عنوان مثال در یکی از تلاش‌های بنیاد شهید و امور ایثارگران قرار بود خاطرات 78شهید ادیان توحیدی تولید و عرضه شود که هیچ وقت این اتفاق جلوه بیرونی نداشت. سهم ارامنه و اقلیت‌های دینی از سینمای دفاع مقدس تا امروز دو سه فیلم سینمایی و دو سه فیلم مستند است و مجموع این آثار، تعدادشان به 10فیلم هم نمی‌رسد.
منابعی معتبر برای روایت‌های تصویری
اگر بهانه کم‌کاری در این زمینه، توجیهاتی چون نبود پشتوانه ادبیاتی باشد به هیچ‌وجه دلیلی پذیرفته نیست چون در زمینه جنگ تحمیلی و مشارکت ارمنیان در دوران دفاع مقدس کتاب‌هایی تالیف و منتشرشده که می‌تواند دستمایه مناسبی برای ساخت فیلم‌هایی با موضوع رشادت‌های غیور مردان و شیرزنان اقلیت‌های دینی در دوران هشت سال دفاع مقدس باشد. شاید مهم‌ترین کتاب‌هایی که در این زمینه به چاپ رسیده است، «گل مریم» و «جنگ تحمیلی هشت ساله و ارامنه ایران» است که دو نمونه قابل‌اعتنا برای ساخت فیلم‌هایی در این زمینه است.
کتاب گل مریم که به بررسی نقش ارامنه ایران در هشت سال دفاع‌مقدس می‌پردازد، تألیف دکتر آرمان بوداغیانس از انتشارات نسیم حیات با همکاری صریر (وابسته به مؤسسه حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس) در قم سال1385 تالیف و منتشر شده است.
در بخش اول این مجموعه به روابط نظامی دو سه هزار ساله ارمنیان با دیگر اقوام ایرانی در محدوده اقوام هم‌خانواده آریایی می‌پردازد. در بخش‌های دیگر ابتدا به صورت فشرده و اجمالی به شرکت ارمنیان در جنگ تحمیلی پرداخته شده و سپس به روش دایره المعارف به شهدا، سربازان مفقودالاثر، آزادگان و جانبازان اشاره شده است.
بخش دیگری با عنوان «ارامنه در جنگ تحمیلی»، حضور ارمنیان در انقلاب اسلامی از دیدگاه جهان بینی دینی و ماهوی حادثه‌ای بزرگ شمرده شده است.
در بخش‌های دیگر کتاب فهرست شهیدان نظامی و غیر نظامی ارمنی، همراه با عکس و تاریخ تولد و شهادت، فهرست سربازان مفقودالاثر، آزادگان و جانبازان ارمنی، همچنین خاطرات افراد خانواده، نزدیکان و همرزمان بسیاری از شهیدان و خاطرات دوران اسارت آزادگان آورده شده است.
کتاب گل مریم مجموعه‌ای است ارزشمند که با استناد بر منابع معتبر تألیف شده و به خوبی نمایانگر حضور و نقش ارمنیان در انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی است. این کتاب یادنامه جامع شهیدان، جانبازان و سربازان مفقودالاثر ارمنی و گواه راستین فداکاری‌ها و جانفشانی‌های جوانان ارمنی در کنار برادران مسلمان خود در جبهه‌های نبرد است.
کتاب «جنگ تحمیلی هشت ساله و ارامنه ایران»، تألیف اسکندر اسکندریان با بازنویسی و تدوین نورهایر شاه نظریان، ترجمه گارون سرکیسیان (از ارمنی به فارسی)، نشر بنیاد انتشاراتی خلیفه گری ارامنه تهران در سال1386 منتشر شده است.
این کتاب به ابتکار و همت زنده یاد اسکندر اسکندریان ( 1929 1998م)، نماینده شورای خلیفه‌گری ارمنیان تهران در ستاد کمک رسانی شورای خلیفه گری ارامنه به رشته تحریر در آمده است.
اسکندر اسکندریان فعال و خدمتگزار ملی و اجتماعی، عضو مجمع نمایندگان جامعه ارمنی و عضو شورای خلیفه گری تهران در سال‌های جنگ هشت ساله ایران و عراق بود. او وظیفه خطیر سرپرستی گروه‌های صنعتگر اعزامی به مناطق جنگی را به عهده داشت و بارها همراه این گروه‌ها در منطقه حضور یافته بود.
اسکندریان براساس یادداشت‌های روزانه خود و با جمع آوری مطالب، گزارش‌ها، عکس‌ها و فیلم‌های گوناگون به نگارش مشارکت ارمنیان در جنگ تحمیلی پرداخته است.
فصلی از این کتاب به زندگی نامه شهیدان، مجروحان، آزادگان و جانبازان ارمنی در جنگ تحمیلی اختصاص یافته و اسامی سربازان مجروح و مفقودالاثر و مجروحان غیر نظامی در دوره انقلاب و جنگ تحمیلی نیز آورده شده است.
کتاب جنگ تحمیلی هشت ساله و ارامنه ایران، دربرگیرنده وقایع دوره‌ای بحرانی از تاریخ کشور و انقلاب اسلامی ایران و بخشی از تاریخ ارمنیان ایران است که با امعان نظر فراوان نوشته شده و با توجه به حضور و فعالیت نویسنده در شورای خلیفه گری وقت و ستاد کمک رسانی به جبهه‌های جنگ از دقت و درستی قابل تحسینی برخوردار است.
این کتاب نیز مجموعه‌ای است ارزشمند از تلاش‌های جامعه ارمنیان ایران در سال‌های جنگ تحمیلی و جانفشانی‌های جوانان ارمنی در جبهه‌های نبرد که برای نسل‌های آینده به یادگار خواهد ماند.
سرباز واهیک
مستند «سرباز واهیک» با مدت‌زمان 20دقیقه به کارگردانی روح‌ا... عبادی، کاری از موسسه فرهنگی و هنری اکسیر پژوهش درباره یکی از شهدای ارمنی دوران دفاع مقدس است؛ سربازی که هر چند مسلمان نبود اما برای دفاع از میهن اسلامی دوشادوش برادران مسلمانش ایستاد و به شهادت رسید. واهیک از جمله شهدایی است که رهبر معظم انقلاب در ایام سال نوی مسیحی به خانه پدر و مادرش رفته و با آنها دیدار و گفت‌وگو کرده است. در این مستند می‌بینیم والدین او طی صحبت‌هایی که دارند از این دیدار معنوی می‌گویند.
دیدار با صلیب طلایی
فیلم‌های «صلیب طلایی» به کارگردانی عبدا... باکیده و دیدار به کارگردانی محمدرضا هنرمند از معدود آثاری هستند که به حضور اقلیت‌های دینی در جبهه می‌پردازند. فیلم اول که درگیری نیروهای ایرانی و عراقی را در یک عملیات روایت می‌کند، بیشتر حال و هوایی اکشن دارد. در میان سربازان ایرانی، رزمنده‌ای جوان و مسیحی به نام داوید هم حضوری موثر و تعیین‌کننده در قصه دارد. در فیلم «دیدار» هم که قصه عاشقانه جوانی مسلمان و دختری مسیحی را در فضایی دفاع‌مقدسی روایت می‌کند، به حضور رزمنده‌های مسیحی در جبهه‌های جنگ تحمیلی اشاره می‌شود.
از زمین تا بهشت
به جز واهیک، یک مستند تلویزیونی دیگر را هم درباره شهدای ارمنی به یاد داریم؛ مجموعه 10قسمتی«از زمین تا بهشت» به کارگردانی الهام چرخنده و به تهیه‌کنندگی مهدی مطهر که با محوریت شهدای اقلیت در خانه مستند انقلاب اسلامی تولید شد. چرخنده در مصاحبه‌ای درباره این مجموعه گفته بود: «هدف از ساخت این مجموعه این است که با زبان هنر بتوانیم شهدایی را معرفی کنیم که شاید تا امروز کمتر به مردم معرفی شده باشند.»
سرو زیر آب
فیلم «سرو زیر آب» به کارگردانی محمدعلی باشه‌آهنگر نیز از معدود آثار سینمایی است که تاکنون پیرامون شهدای گمنام اقلیت‌های دینی ساخته شده است. باشه‌آهنگر، کارگردانی که نگاه خاص و متفاوتی به سینمای جنگ و دفاع مقدس دارد، در فیلم سرو زیر آب هم بار دیگر از زاویه‌ای متفاوت و کمتر پرداخته شده، داستانی را در بستر جبهه و جنگ روایت کرد و به یک خانواده شهید زرتشتی پرداخت. جهانبخش کرامت (بابک حمیدیان) عضو ستاد معراج شهدا، به شیوه خود و نیت خیر ولی روالی خلاف قاعده، آثار و بقایای شهدای گمنام را برای ایجاد امید و آرامش به خانواده‌های چشم‌انتظار رزمندگان می‌دهد. با پیدا شدن خانواده یکی از شهدایی که کرامت جابه‌جا کرده است، برای کشف حقیقت تا مرز رسیدن به ساحل قرار و آرامش برای خانواده‌های شهدا و اعضای ستاد معراج شهدا، سفری مادی و معنوی آغاز می‌شود که از میان باورها و آیین‌های شیعی اسلامی و زرتشتی می‌گذرد.
جدیدترین اثر
تازه‌ترین محصول سینمای ایران که درباره رشادت‌های شهدای ارمنی ساخته شده و در سینماهای کشور در حال اکران است فیلم سینمایی «آبادان یازده 60» به کارگردانی مهرداد خوشبخت و محصول موسسه اوج است. فیلمی درباره حمله نیروهای بعثی به شهر آبادان و احتمال سقوط این شهر که فضای متفاوتی را به تصویر کشیده است. یکی از کاراکترهای مهم و موثر در قصه، شخصیتی ارمنی با بازی متفاوت و قابل تحسین حسن معجونی است که به خوبی از عهده این نقش بر آمده و روایتگر رشادت و حس میهن‌پرستی اقلیت‌های مذهبی در مواقع حساس همچون روزهای جنگ تحمیلی است.
به نظر می‌رسد با توجه به منابع مکتوب ارزشمند از حضور اقلیت‌های دینی در حماسه دفاع‌مقدس، سینمای ایران باید بیش از پیش سراغ سوژه‌هایی با مضامین مطرح شده برود. تاریخ جنگ هشت ساله ایران با رژیم بعث عراق مملو از رشادت‌ها و غرور آفرینی‌هایی است که تا سال‌ها می‌تواند دستمایه داستان‌هایی برای روایت شود.
رهبر انقلاب در عادت پسندیده و همیشگی دیدار با خانواده‌های شهدا از حضور در خانه شهدای اقلیت‌های دینی هم غافل نیستند و اتفاقا این بخش از حضورها و دیدارها در سال‌های مختلف، حلاوت خاصی هم دارد و به حضورهایی پر حس‌وحال و ویژه تبدیل می‌شود. گاهی این دیدارها در شب کریسمس اتفاق افتاده و شیرینی مواجهه با رهبر انقلاب را برای خانواده‌های شهدای مسیحی بیشتر کرده است. به عنوان مثال حضور رهبر معظم انقلاب در خانه شهید روبرت لازار از این نوع بود؛ مادر این شهید آشوری در این دیدار خجالت‌زده به رهبر گفت: «خانه‌ام کوچک است...» که آقا نمی‌گذارند شرمندگی مادر ادامه پیدا کند: «دل باید بزرگ باشد. وقتی انسان هدف داشته باشد، هرجا باشد خوب است.»
یکی دیگر از مصادیق این توجهات به خانواده شهدای اقلیت‌های دینی، حضور سرزده رهبر انقلاب در خانه شهید آرمن آودسیان و هم‌صحبتی با پدر و مادر این شهید بود. چنین دیدارها و حضورهایی به‌خوبی بیانگر توجه رهبر انقلاب و قدردانی از همراهی اقلیت‌های دینی با انقلاب و دفاع‌مقدس و مقاومت است و می‌تواند چراغ راه فعالان عرصه ادبیات و سینما برای خلق آثاری در این زمینه باشد.
تعلق‌خاطر وحدت‌بخش
کشور ما همانگونه که در گستره تاریخ، ترکیبی از اقوام و خرده‌فرهنگ‌ها بوده، نخستین ملت و دولت نیز در طول تاریخ به‌حساب می‌آید که با وجود جداشدن بخش‌هایی از خاک اصلی گستره تمدن ایرانی طی سال‌ها، اما بسیاری از ایرانیان صرف‌نظر از قوم و آیین خود همواره به سرزمینی که در آن زندگی می‌کنند، احساس تعلق دارند و به همین دلیل ایران در این زمینه شاهد حرکت‌های بلندی در مسیر تاریخ بوده است. انقلاب اسلامی و هشت سال دفاع‌مقدس نیز میراث فرهنگی و سیاسی گرانبهایی است که توسط تمام اقوام و اقلیت‌های دینی خلق شد و همه آنها (اعم از آذری، کرد، بلوچ، عرب، ترکمن و...) و نیز هموطنان مسیحی، زرتشتی و کلیمی با تأثیرپذیری از همان عوامل (ایرانی و اسلامی‌بودن) درخلق آن نقش محوری داشتند. جمهوری اسلامی ایران کشوری با قومیت‌های متنوع است.
مشارکت ارمنیان در جنگ تحمیلی و دوران هشت‌ساله دفاع‌مقدس منحصر به جانبازی رزمندگان و ازخودگذشتگی جوانان ارمنی نبوده است. تقریباً همه اقشار جامعه ارمنی با استقبال از فراخوان شوراهای خلیفه‌گری در مراکز تهران، تبریز و اصفهان و پاسخ به ندای وجدان به پشتیبانی از عملیات خطوط مقدم جبهه‌ها برخاستند. شورای خلیفه‌گری تهران و در رأس آن شادروان اسقف اعظم آرداک مانوکیان، خلیفه وقت جامعه ارمنی تهران و شمال ایران با تلاش پیگیر برای جذب کمک‌های مردمی و سازماندهی امور برای پیشگیری از اتلاف منابع تلاش شبانه‌روزی می‌کردند.
اما اگر بپرسیم چقدر از این مشارکت‌ها در قالب قصه‌ها و فیلم‌های سینمایی مطرح‌شده، جواب قانع‌کننده‌ای نخواهیم یافت. این یکی از آن مسیرهای پرشماری است که سینمای جنگ و دفاع مقدس ما هنوز در آن قدم نگذاشته؛ درحالی‌که روایت قصه‌های سینمایی جذاب دراین‌خصوص هم بخشی از آن کم‌کاری‌ها را جبران می‌کند و هم زوایای ناگفته‌ای از مقاومت و جنگ تحمیلی را به تصویر می‌کشد که قطعا جذابیت‌هایی برای مخاطبان سینمایی خواهد داشت.
سینما و شهدای ارامنه
جامعه ارامنه کشور در هشت سال دفاع مقدس 74شهید نظامی و غیر نظامی داشته که پیکر چهار نفر از آنها هنوز مفقود است و143جانباز و آزاده تقدیم میهن و انقلاب اسلامی کرده‌اند.
سینمای ایران با وجود آن‌که در طول سال‌های دوران دفاع مقدس و پس از آن همواره تصویرگر رشادت‌های فرزندان این سرزمین بوده و در سینمای مستند و داستانی مخاطب را با روایت‌های مختلف آشنا کرده است، اما در زمینه ساخت آثاری درباره شهدای اقلیت به خصوص شهدای ارامنه تصویر مشخص و ماندگاری ندارد. عمده تلاش‌های سینمای ایران گاهی در حد ایده مانده و گاهی با وجود ارائه ایده‌های مختلف سعی در خلق پروژه‌هایی برای ساخت پرتره‌های مستند از شهدای ادیان توحیدی داشته، اما این تلاش‌ها در همان ایده متوقف شده و خروجی چشمگیری نداشته است. به عنوان مثال در یکی از تلاش‌های بنیاد شهید و امور ایثارگران قرار بود خاطرات 78شهید ادیان توحیدی تولید و عرضه شود که هیچ وقت این اتفاق جلوه بیرونی نداشت. سهم ارامنه و اقلیت‌های دینی از سینمای دفاع مقدس تا امروز دو سه فیلم سینمایی و دو سه فیلم مستند است و مجموع این آثار، تعدادشان به 10فیلم هم نمی‌رسد.
منابعی معتبر برای روایت‌های تصویری
اگر بهانه کم‌کاری در این زمینه، توجیهاتی چون نبود پشتوانه ادبیاتی باشد به هیچ‌وجه دلیلی پذیرفته نیست چون در زمینه جنگ تحمیلی و مشارکت ارمنیان در دوران دفاع مقدس کتاب‌هایی تالیف و منتشرشده که می‌تواند دستمایه مناسبی برای ساخت فیلم‌هایی با موضوع رشادت‌های غیور مردان و شیرزنان اقلیت‌های دینی در دوران هشت سال دفاع مقدس باشد. شاید مهم‌ترین کتاب‌هایی که در این زمینه به چاپ رسیده است، «گل مریم» و «جنگ تحمیلی هشت ساله و ارامنه ایران» است که دو نمونه قابل‌اعتنا برای ساخت فیلم‌هایی در این زمینه است.
کتاب گل مریم که به بررسی نقش ارامنه ایران در هشت سال دفاع‌مقدس می‌پردازد، تألیف دکتر آرمان بوداغیانس از انتشارات نسیم حیات با همکاری صریر (وابسته به مؤسسه حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس) در قم سال1385 تالیف و منتشر شده است.
در بخش اول این مجموعه به روابط نظامی دو سه هزار ساله ارمنیان با دیگر اقوام ایرانی در محدوده اقوام هم‌خانواده آریایی می‌پردازد. در بخش‌های دیگر ابتدا به صورت فشرده و اجمالی به شرکت ارمنیان در جنگ تحمیلی پرداخته شده و سپس به روش دایره المعارف به شهدا، سربازان مفقودالاثر، آزادگان و جانبازان اشاره شده است.
بخش دیگری با عنوان «ارامنه در جنگ تحمیلی»، حضور ارمنیان در انقلاب اسلامی از دیدگاه جهان بینی دینی و ماهوی حادثه‌ای بزرگ شمرده شده است.
در بخش‌های دیگر کتاب فهرست شهیدان نظامی و غیر نظامی ارمنی، همراه با عکس و تاریخ تولد و شهادت، فهرست سربازان مفقودالاثر، آزادگان و جانبازان ارمنی، همچنین خاطرات افراد خانواده، نزدیکان و همرزمان بسیاری از شهیدان و خاطرات دوران اسارت آزادگان آورده شده است.
کتاب گل مریم مجموعه‌ای است ارزشمند که با استناد بر منابع معتبر تألیف شده و به خوبی نمایانگر حضور و نقش ارمنیان در انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی است. این کتاب یادنامه جامع شهیدان، جانبازان و سربازان مفقودالاثر ارمنی و گواه راستین فداکاری‌ها و جانفشانی‌های جوانان ارمنی در کنار برادران مسلمان خود در جبهه‌های نبرد است.
کتاب «جنگ تحمیلی هشت ساله و ارامنه ایران»، تألیف اسکندر اسکندریان با بازنویسی و تدوین نورهایر شاه نظریان، ترجمه گارون سرکیسیان (از ارمنی به فارسی)، نشر بنیاد انتشاراتی خلیفه گری ارامنه تهران در سال1386 منتشر شده است.
این کتاب به ابتکار و همت زنده یاد اسکندر اسکندریان ( 1929 1998م)، نماینده شورای خلیفه‌گری ارمنیان تهران در ستاد کمک رسانی شورای خلیفه گری ارامنه به رشته تحریر در آمده است.
اسکندر اسکندریان فعال و خدمتگزار ملی و اجتماعی، عضو مجمع نمایندگان جامعه ارمنی و عضو شورای خلیفه گری تهران در سال‌های جنگ هشت ساله ایران و عراق بود. او وظیفه خطیر سرپرستی گروه‌های صنعتگر اعزامی به مناطق جنگی را به عهده داشت و بارها همراه این گروه‌ها در منطقه حضور یافته بود.
اسکندریان براساس یادداشت‌های روزانه خود و با جمع آوری مطالب، گزارش‌ها، عکس‌ها و فیلم‌های گوناگون به نگارش مشارکت ارمنیان در جنگ تحمیلی پرداخته است.
فصلی از این کتاب به زندگی نامه شهیدان، مجروحان، آزادگان و جانبازان ارمنی در جنگ تحمیلی اختصاص یافته و اسامی سربازان مجروح و مفقودالاثر و مجروحان غیر نظامی در دوره انقلاب و جنگ تحمیلی نیز آورده شده است.
کتاب جنگ تحمیلی هشت ساله و ارامنه ایران، دربرگیرنده وقایع دوره‌ای بحرانی از تاریخ کشور و انقلاب اسلامی ایران و بخشی از تاریخ ارمنیان ایران است که با امعان نظر فراوان نوشته شده و با توجه به حضور و فعالیت نویسنده در شورای خلیفه گری وقت و ستاد کمک رسانی به جبهه‌های جنگ از دقت و درستی قابل تحسینی برخوردار است.
این کتاب نیز مجموعه‌ای است ارزشمند از تلاش‌های جامعه ارمنیان ایران در سال‌های جنگ تحمیلی و جانفشانی‌های جوانان ارمنی در جبهه‌های نبرد که برای نسل‌های آینده به یادگار خواهد ماند.
سرباز واهیک
مستند «سرباز واهیک» با مدت‌زمان 20دقیقه به کارگردانی روح‌ا... عبادی، کاری از موسسه فرهنگی و هنری اکسیر پژوهش درباره یکی از شهدای ارمنی دوران دفاع مقدس است؛ سربازی که هر چند مسلمان نبود اما برای دفاع از میهن اسلامی دوشادوش برادران مسلمانش ایستاد و به شهادت رسید. واهیک از جمله شهدایی است که رهبر معظم انقلاب در ایام سال نوی مسیحی به خانه پدر و مادرش رفته و با آنها دیدار و گفت‌وگو کرده است. در این مستند می‌بینیم والدین او طی صحبت‌هایی که دارند از این دیدار معنوی می‌گویند.
دیدار با صلیب طلایی
فیلم‌های «صلیب طلایی» به کارگردانی عبدا... باکیده و دیدار به کارگردانی محمدرضا هنرمند از معدود آثاری هستند که به حضور اقلیت‌های دینی در جبهه می‌پردازند. فیلم اول که درگیری نیروهای ایرانی و عراقی را در یک عملیات روایت می‌کند، بیشتر حال و هوایی اکشن دارد. در میان سربازان ایرانی، رزمنده‌ای جوان و مسیحی به نام داوید هم حضوری موثر و تعیین‌کننده در قصه دارد. در فیلم «دیدار» هم که قصه عاشقانه جوانی مسلمان و دختری مسیحی را در فضایی دفاع‌مقدسی روایت می‌کند، به حضور رزمنده‌های مسیحی در جبهه‌های جنگ تحمیلی اشاره می‌شود.
از زمین تا بهشت
به جز واهیک، یک مستند تلویزیونی دیگر را هم درباره شهدای ارمنی به یاد داریم؛ مجموعه 10قسمتی«از زمین تا بهشت» به کارگردانی الهام چرخنده و به تهیه‌کنندگی مهدی مطهر که با محوریت شهدای اقلیت در خانه مستند انقلاب اسلامی تولید شد. چرخنده در مصاحبه‌ای درباره این مجموعه گفته بود: «هدف از ساخت این مجموعه این است که با زبان هنر بتوانیم شهدایی را معرفی کنیم که شاید تا امروز کمتر به مردم معرفی شده باشند.»
سرو زیر آب
فیلم «سرو زیر آب» به کارگردانی محمدعلی باشه‌آهنگر نیز از معدود آثار سینمایی است که تاکنون پیرامون شهدای گمنام اقلیت‌های دینی ساخته شده است. باشه‌آهنگر، کارگردانی که نگاه خاص و متفاوتی به سینمای جنگ و دفاع مقدس دارد، در فیلم سرو زیر آب هم بار دیگر از زاویه‌ای متفاوت و کمتر پرداخته شده، داستانی را در بستر جبهه و جنگ روایت کرد و به یک خانواده شهید زرتشتی پرداخت. جهانبخش کرامت (بابک حمیدیان) عضو ستاد معراج شهدا، به شیوه خود و نیت خیر ولی روالی خلاف قاعده، آثار و بقایای شهدای گمنام را برای ایجاد امید و آرامش به خانواده‌های چشم‌انتظار رزمندگان می‌دهد. با پیدا شدن خانواده یکی از شهدایی که کرامت جابه‌جا کرده است، برای کشف حقیقت تا مرز رسیدن به ساحل قرار و آرامش برای خانواده‌های شهدا و اعضای ستاد معراج شهدا، سفری مادی و معنوی آغاز می‌شود که از میان باورها و آیین‌های شیعی اسلامی و زرتشتی می‌گذرد.
جدیدترین اثر
تازه‌ترین محصول سینمای ایران که درباره رشادت‌های شهدای ارمنی ساخته شده و در سینماهای کشور در حال اکران است فیلم سینمایی «آبادان یازده 60» به کارگردانی مهرداد خوشبخت و محصول موسسه اوج است. فیلمی درباره حمله نیروهای بعثی به شهر آبادان و احتمال سقوط این شهر که فضای متفاوتی را به تصویر کشیده است. یکی از کاراکترهای مهم و موثر در قصه، شخصیتی ارمنی با بازی متفاوت و قابل تحسین حسن معجونی است که به خوبی از عهده این نقش بر آمده و روایتگر رشادت و حس میهن‌پرستی اقلیت‌های مذهبی در مواقع حساس همچون روزهای جنگ تحمیلی است.
به نظر می‌رسد با توجه به منابع مکتوب ارزشمند از حضور اقلیت‌های دینی در حماسه دفاع‌مقدس، سینمای ایران باید بیش از پیش سراغ سوژه‌هایی با مضامین مطرح شده برود. تاریخ جنگ هشت ساله ایران با رژیم بعث عراق مملو از رشادت‌ها و غرور آفرینی‌هایی است که تا سال‌ها می‌تواند دستمایه داستان‌هایی برای روایت شود.
