درباره زاها حدید که تسلطش بر معماری کمک کرد ساختمان‌هایش را از جهان رویاها و خیالات به دنیای واقعی بکشاند
نبوغ و سختکوشی‌های بانوی همسایه
از خاورمیانه معاصر اگر کسی یا کسانی به‌عنوان بهترین یا برترین به جهان معرفی شده باشند معمولا از اهالی ادبیات بوده‌اند؛ نویسنده‌های چیره‌دست یا شاعران متبحر. شمار سال‌هایی که از این بخش از جهان هیچ بزرگی به جهان معرفی نشده، زیاد شده اما در همین سال‌های پر‌درد و آشوبی که بر خاورمیانه گذشته، از لابه‌لای تاریخ استعمارها، جنگ‌ها و آشوب‌ها یک نفر و یک زن از خاورمیانه توانسته در رشته و زمینه‌ای به جز ادبیات، در رشته‌ای بین هنر و مهندسی به جایگاه و رتبه‌ای قابل‌اعتنا دست پیدا کند و آن زن کسی نیست جز زاها حدید، معمار عراقی‌الاصل. در هر گوشه از جهان، می‌توان نمونه‌ای چشم‌نواز و گاه حیرت‌انگیز از طراحی‌ها و آثار زاها حدید را دید که در قالب یک بنای مدرن می‌درخشد و هوش، استعداد و پشتکار این بانوی کشور همسایه را به رخ می‌کشد. معماری حدید، نمایش سرسختانه این واقعیت است که تسلط به علم در ترکیب با سماجت و پشتکار می‌تواند رویاها و تخیلات را به این سوی مرز واقعیت بکشاند و به آنها هویت عینی و ملموس ببخشد؛ همچنان که رها حدید توانسته بود با دانش ریاضی و معماری، با تسلط بر هندسه و دینامیک، ساختمان‌هایی طراحی کند که مجسمه‌های ذهنی و خیالی یا کالبدهای رویایی بوده اما روی زمین بنا شده‌اند و کاربردی هستند.
زاها محمد حدید متولد ۳۱ اکتبر سال ۱۹۵۰ در بغداد است؛ در واقع شنبه آینده هفتادمین زادروز او می‌بود اگر سال ۲۰۱۶ از این جهان رخت بر‌نبسته بود. زاها در خانواده‌ای متمول به دنیا آمده بود. پدرش محمد الحاج حسین حدید، یک صنعتگر معروف بود که دو سال هم مسؤولیت وزارت دارایی عراق را برعهده داشت. در برخی منابع آمده که مادر زاها اهل شیراز بود و از همین‌رو زاها به زبان فارسی تسلط داشت. دختر وزیر، بعد از دوران دبیرستان، مدتی در سوئیس و انگلستان به‌سر برد اما برای تحصیلات دانشگاهی به خاورمیانه بازگشت و در دانشگاه آمریکایی بیروت ریاضی خواند؛ رشته‌ای که بعدها در هندسه آثارش نقش تعیین‌کننده‌ای پیدا کرد و توانست سبک و سیاق زاها را شکل بدهد. داستان زاها و معماری از لندن و مدرسه معماری لندن آغاز شد و با شاگردی رم کولهاس، معمار معروف هلندی ادامه پیدا کرد. کولهاس از زاها دعوت به همکاری کرد و این آغازی بود برای فعالیت حرفه‌ای زاها حدید. زاها حدید در طول سال‌های عمرش بناهای بسیاری طراحی کرد، جوایز زیادی به‌دست آورد و ساختمان‌هایی از او در نقاط مختلف جهان به یادگار مانده است اما او هرگز ازدواج نکرد و فرزندی هم نداشت.
لندن، باکو، تهران
ساختمان‌هایی که زاها حدید طراحی کرده عمدتا از خطوط نرم و منحنی قدرتمند و شکوه و پایداری بهره‌مند هستند. از این بانوی معمار حدود ۹۵۰پروژه معماری در ۴۴ کشور جهان به انجام رسیده است. از ماندگارترین آثار او می‌توان به ساختمان مرکز ورزش‌های آبی لندن برای المپیک ۲۰۱۲ اشاره کرد؛ ساختمانی که طراحی آن الهام گرفته از جریان و سیالی آب است. ساختمان مرکزی شرکت بی‌ام‌و در لایپزیگ آلمان از دیگر طراحی‌های زاها حدید است و همین‌طور ترن هوایی اینسبروک در اتریش. یکی دیگر از آثار ماندگار زاهاحدید، موزه هنر میشیگان در ایالات متحده آمریکاست. طراحی‌های زاها از غرب و از اروپا فراتر رفته و به شرق حتی به خاورمیانه هم رسیده است. به عنوان نمونه سالن اپرای گوانگجو در چین توسط این بانوی معمار طراحی شده و همین‌طور مرکز فرهنگی حیدرعلی‌اف در باکو یا ساختمان هتل فرشته پاسارگاد در الهیه تهران. برخی از طراحی‌های زاها حدید در زمان حیات او ساخته شدند، برخی هم هنوز به یک بنای کامل تبدیل نشده‌اند مثل طرح هتلی که قرار بود بعد از برج میلاد، بلندترین بنای شهر تهران باشد اما هنوز به انجام نرسیده است.
طراح رویاها
طرح‌های زاها حدید در آغاز چندان مورد توجه قرار نمی‌گرفتند نه به این دلیل که از زیبایی برخوردار نبودند بلکه از این‌رو که غیرقابل ساخت به نظر می‌رسیدند و روی کاغذ مورد توجه قرار می‌گرفتند اما از سال ۱۳۵۸ او دفتر مستقل خودش را در لندن تاسیس کرد و همزمان با تدریس در مدرسه معماری لندن، مشغول به کار شد. به این ترتیب طرح‌ها و ایده‌های جذاب او از روی کاغذ فراتر رفته و روی زمین اجرا و ساخته شدند.
در این سال‌ها زاها حدید مدال‌ها و جوایز متعددی برده بود، از جمله «مدال سلطنتی معماری» بریتانیا که در طول ۱۶۷ سال به هیچ زنی تعلق نگرفته بود و نیز جایزه بهترین طرح معماری سال ۲۰۱۴ که برای ساخت مرکز فرهنگی حیدر علی‌اف در باکو به این بانوی معمار هدیه شد. زاها حدید البته دو سال قبل از آن‌که جایزه سلطنتی معماری انگلستان را از آن خود کند، لقب تشریفاتی «بانو» را از ملکه انگلستان دریافت کرده بود.
افتخارات زاها حدید به این موارد ختم نمی‌شود چون او اولین بانویی بود که توانست جایزه معماری پریتزکر را دریافت کند و نیز جایزه استرلینگ که معتبرترین جایزه معماری انگلستان است. همچنین او در فهرست قدرتمندترین‌ها، خلاق‌ترین‌ها و حتی یکی از صد متفکر برتر هفته‌نامه تایم نیز قرار گرفته است.
ایده‌های معمارانه، جسارت و نیز پشتکار زاها حدید باعث شده بود به سبک و سیاق شخصی خودش در معماری دست پیدا کند و در نتیجه عناوین و القاب متعددی بگیرد که البته جنسیت او در فضای مردانه معماری جهان در شکل‌گیری این القاب بی‌تاثیر نبوده است؛ مثلا روزنامه گاردین، زاها حدید را ملکه انحناها خطاب کرده است چرا که به اعتقاد بسیاری از کارشناسان معماری، او هندسه معماری را دگرگون کرده و بناهایی پدید آورده که هویتی مستقل، متفاوت و باشکوه دارد.
نورمن فاستر، معمار مشهور انگلیسی که به‌خاطر طرح گنبد مجلس ملی آلمان در برلین شهرت دارد، در واکنش به خبر درگذشت حدید، او را این‌چنین معرفی کرده بود: «به گمان من مهم‌ترین پیروزی زاها فرارفتن از خیالات گرافیکی زیبای حاکم بر روحیه مجسمه‌سازانه آثارش و ساختن آنها بود؛ واقعیاتی که برخی منتقدانش را آشفته می‌کرد.»
