​​​​​​​نوذر‭ ‬شفیعی‭ / ‬استاد‭ ‬دانشگاه

این‌كه‭ ‬بعد‭ ‬از‭ ‬خروج‭ ‬آمریكا‭ ‬چه‭ ‬باید‭ ‬می‌كردیم‭ ‬می‌توان‭ ‬به‭ ‬دو‌بخش‭ ‬تقسیم‭ ‬كرد‭: ‬یكی‭ ‬كارهایی‭ ‬كه‭ ‬ایران‭ ‬باید‭ ‬انجام‭ ‬می‌داد‭ ‬و‭ ‬دیگری‭ ‬كارهایی‭ ‬كه‭ ‬سایر‭ ‬اعضای‭ ‬1+5‭ ‬باید‭ ‬انجام‭ ‬می‌دادند‭. ‬این‭ ‬كارها‭ ‬باید‭ ‬بر‭ ‬اساس‭ ‬دو‭ ‬مكانیسم‭ ‬پیش‭ ‬می‌رفت‭: ‬یكی‭ ‬مكانیسم‌هایی‭ ‬كه‭ ‬داخل‭ ‬برجام‭ ‬بود‭ ‬و‭ ‬یكی‭ ‬مكانیسم‌های‭ ‬خارج‭ ‬برجام‭.‬

مكانیسم‌های‭ ‬حل‭ ‬اختلاف‭ ‬در‭ ‬برجام‭ ‬تا‭ ‬حدودی‭ ‬از‭ ‬سوی‭ ‬ایران‭ ‬طی‭ ‬شد،‭ ‬اما‭ ‬اشكال‭ ‬این‭ ‬بود‭ ‬كه‭ ‬این‭ ‬مكانیسم‌ها‭ ‬در‭ ‬نهایت‭ ‬به‭ ‬بن‌بست‭ ‬می‌رسید‭. ‬براساس‭ ‬برجام‭ ‬اگر‭ ‬اختلافات‭ ‬حل‭ ‬نشود‭ ‬در‭ ‬نهایت‭ ‬موضوع‭ ‬به‭ ‬صورت‭ ‬عادی‭ ‬به‭ ‬شورای‭ ‬امنیت‭ ‬ارجاع‭ ‬می‌شود‭ ‬و‭ ‬طبیعی‭ ‬است‭ ‬كه‭ ‬چون‭ ‬به‌صورت‭ ‬عادی‭ ‬به‭ ‬شورای‭ ‬امنیت‭ ‬می‌رود‭ ‬توسط‭ ‬آمریكا‭ ‬وتو‭ ‬می‌شود،‭ ‬بنابراین‭ ‬ادامه‭ ‬راهكارهای‭ ‬داخل‭ ‬برجام‭ ‬به‭ ‬نتیجه‭ ‬محسوسی‭ ‬نمی‌رسید‭.‬

به‭ ‬موازات‭ ‬مكانیسم‌های‭ ‬داخل‭ ‬برجام،‭ ‬راهكارهایی‭ ‬در‭ ‬خارج‭ ‬نیز‭ ‬پیگیری‭ ‬شد؛‭ ‬از‭ ‬جمله‭ ‬استناد‭ ‬به‭ ‬موافقتنامه‭ ‬دوستی‭ ‬ایران‭ ‬و‭ ‬آمریكا‭ ‬در‭ ‬1955‭ ‬كه‭ ‬در‭ ‬این‭ ‬زمینه‭ ‬تا‭ ‬حدودی‭ ‬موفق‭ ‬بودیم‭ ‬و‭ ‬آمریكا‭ ‬محكوم‭ ‬شد‭. ‬كارهایی‭ ‬هم‭ ‬بود‭ ‬كه‭ ‬می‌توانستیم‭ ‬انجام‭ ‬دهیم‭ ‬ولی‭ ‬سازوكارهای‭ ‬لازم‭ ‬برای‭ ‬آنها‭ ‬مهیا‭ ‬نبود‭. ‬مثلا‭ ‬می‌شد‭ ‬به‭ ‬سازمان‭ ‬تجارت‭ ‬جهانی‭ ‬شكایت‭ ‬كرد‭ ‬اما‭ ‬چون‭ ‬ما‭ ‬عضو‭ ‬ناظر‭ ‬هستیم‭ ‬زمینه‌ای‭ ‬برای‭ ‬استفاده‭ ‬از‭ ‬این‭ ‬سازوكار‭ ‬وجود‭ ‬نداشت‭ ‬و‭ ‬كشورهای‭ ‬ناظر‭ ‬نمی‌توانند‭ ‬علیه‭ ‬دیگران‭ ‬شكایت‭ ‬كنند‭. ‬اما‭ ‬كارهایی‭ ‬هست‭ ‬كه‭ ‬دوستان‭ ‬برجامی‭ ‬ما‭ ‬می‌توانستند‭ ‬انجام‭ ‬دهند‭ ‬مثلا‭ ‬كشورهای‭ ‬اروپایی‭ ‬می‌توانستند‭ ‬با‭ ‬توجه‭ ‬به‭ ‬این‌كه‭ ‬تحریم‌های‭ ‬آمریكا‭ ‬به‭ ‬شركت‌های‭ ‬اروپایی‭ ‬زیان‭ ‬می‌رساند‭ ‬علیه‭ ‬آمریكا‭ ‬به‭ ‬سازمان‭ ‬تجارت‭ ‬جهانی‭ ‬شكایت‭ ‬كنند‭ ‬یا‭ ‬علیه‭ ‬دولت‭ ‬آمریكا‭ ‬به‭ ‬محاكم‭ ‬آمریكایی‭ ‬شكایت‭ ‬كنند‭. ‬

همچنین‭ ‬ما‭ ‬و‭ ‬اروپا‭ ‬می‌توانستیم‭ ‬از‭ ‬آژانس‭ ‬بین‌المللی‭ ‬انرژی‭ ‬اتمی‭ ‬تقاضا‭ ‬كنیم‭ ‬از‭ ‬دیوان‭ ‬یا‭ ‬دادگاه‭ ‬لاهه‭ ‬تقاضای‭ ‬رای‭ ‬مشورتی‭ ‬كند‭. ‬اینها‭ ‬كارهایی‭ ‬بود‭ ‬كه‭ ‬بعضی‭ ‬انجام‭ ‬شد‭ ‬و‭ ‬به‭ ‬نتیجه‭ ‬رسید،‭ ‬بعضی‭ ‬انجام‭ ‬شد‭ ‬و‭ ‬به‭ ‬نتیجه‭ ‬نرسید‭ ‬و‭ ‬بعضی‭ ‬هم‭ ‬اصلا‭ ‬انجام‭ ‬نشد‭.‬

اما‭ ‬این‌كه‭ ‬آمریكا‭ ‬سعی‭ ‬كرد‭ ‬ما‭ ‬را‭ ‬وادار‭ ‬به‭ ‬خروج‭ ‬كند‭ ‬درست‭ ‬است‭. ‬اگر‭ ‬ایران‭ ‬از‭ ‬برجام‭ ‬خارج‭ ‬شود‭ ‬تمام‭ ‬تحریم‌های‭ ‬قبلی‭ ‬مجددا‭ ‬اعمال‭ ‬می‌شود،‭ ‬بنابراین‭ ‬ایران‭ ‬به‭ ‬هیچ‌وجه‭ ‬نباید‭ ‬اولین‭ ‬نقض‌كننده‭ ‬برجام‭ ‬می‌بود‭.‬

در‭ ‬مجموع‭ ‬شرایط‭ ‬پس‭ ‬از‭ ‬برجام‭ ‬چندان‭ ‬به‭ ‬نفع‭ ‬ایران‭ ‬نبود‭ ‬و‭ ‬دلیل‭ ‬آن‭ ‬هم‭ ‬ورود‭ ‬یك‭ ‬متغیر‭ ‬ناشناخته‭ ‬به‭ ‬نام‭ ‬دونالد‭ ‬ترامپ‭ ‬بود‭. ‬در‭ ‬عین‭ ‬حال‭ ‬با‭ ‬این‌كه‭ ‬اروپا‭ ‬اصرار‭ ‬به‭ ‬اجرای‭ ‬برجام‭ ‬دارد‭ ‬هنوز‭ ‬اقدام‭ ‬محسوسی‭ ‬در‭ ‬این‭ ‬زمینه‭ ‬انجام‭ ‬نداده‭ ‬و‭ ‬در‭ ‬عین‭ ‬حال‭ ‬شركت‌های‭ ‬آنها‭ ‬به‌راحتی‭ ‬از‭ ‬ایران‭ ‬خارج‭ ‬شدند‭. ‬به‭ ‬نظر‭ ‬می‌آید‭ ‬اگر‭ ‬آمریكا‭ ‬مقداری‭ ‬فشارش‭ ‬را‭ ‬بر‭ ‬اروپا‭ ‬افزایش‭ ‬دهد‭ ‬ممكن‭ ‬است‭ ‬آنها‭ ‬هم‭ ‬در‭ ‬ادامه‭ ‬روند،‭ ‬چندان‭ ‬بر‭ ‬اجرایی‭ ‬شدن‭ ‬برجام‭ ‬اصرار‭ ‬نورزند‭. ‬در‭ ‬این‭ ‬شرایط‭ ‬شاید‭ ‬بازگشت‭ ‬به‭ ‬دوستان‭ ‬سابق‭ ‬از‭ ‬جمله‭ ‬چین‭ ‬و‭ ‬روسیه‭ ‬یكی‭ ‬از‭ ‬راهكارهای‭ ‬پیش‭ ‬روی‭ ‬ایران‭ ‬است‭. ‬

دومین‭ ‬راهكار‭ ‬هم‭ ‬این‭ ‬است‭ ‬كه‭ ‬سیاست‭ ‬صبر‭ ‬و‭ ‬انتظار‭ ‬در‭ ‬پیش‭ ‬گرفته‭ ‬شود‭ ‬تا‭ ‬شاید‭ ‬در‭ ‬انتخابات‭ ‬آینده،‭ ‬سرجمع‭ ‬رفتارهای‭ ‬ترامپ‭ ‬باعث‭ ‬شود‭ ‬آمریكایی‌ها‭ ‬برای‭ ‬بار‭ ‬دوم‭ ‬به‭ ‬او‭ ‬رای‭ ‬ندهند‭ ‬و‭ ‬تحولاتی‭ ‬در‭ ‬آمریكا‭ ‬حادث‭ ‬شود‭ ‬كه‭ ‬به‭ ‬نفع‭ ‬برجام‭ ‬تمام‭ ‬شود‭.‬