جام‌جم دلایل تخریب سریع و غیرکارشناسی مسجد تاریخی شاهرود را بررسی می‌کند
مسجدی که مظلومانه فروریخت
فرسوده بود و سست و ضعیف و ناتوان، اما مرگ حقش نبود. هنوز می‌توانست نفس بکشد و سال‌های سال سایهسر مومنان و بندگان خوب خدا باشد، اگر دستی به سر و رویش کشیده می‌شد و تعمیر و بازسازی می‌شد. اصلا همان سردر زیبا و باشکوهِ کاشیکاری شده و نمای چشم‌نواز آجری و فیروزه‌ای آن فریاد می‌زد که باید بماند و تا سال‌های سال چشم رهگذران و همسایگانش را غرق زیبایی و غرور کند و دلشان را غرق در نور... اما نشد، چراکه ناتوان و بی‌پناه بود در برابر بیل‌های مکانیکی بزرگ و سنگدلی که جمعه آخرین هفته از ماه مبارک رمضان سراغش آمدند و پنجه‌های تیزشان را در گرده‌اش فرو بردند و تکه‌تکه پیکرش را زیر کشیدند و آوار کردند بر زمین. از مسجد امام‌حسن‌عسکری(ع) شاهرود می‌گوییم، همان بنای آجری که جمعه گذشته سریع و در کمال ناباوری تخریب شد و موجی از پرسش و چرا و چگونه در ذهن مردم نشاند، که چرا باید این مسجدتاریخی که هنوز محل نماز و عبادت و گردهمایی‌های مذهبی ـ معنوی مردم است و چند قرن خاطره در کوله‌بارش دارد، تخریب شود. دیگر این‌که این تخریب با چه مجوزی و به چه دلیل و بهانه‌ای صورت گرفته و آیا گزینه‌ای غیر از تخریب نمی‌توانست مشکل فرسودگی آن را رفع کند، حال آن‌که مسؤولان میراثی سمنان در اظهارنظری پس از تخریب مسجد گفته‌اند با توجه به اهمیت حفظ هویت‌شهری و از آنجا که مسجد در بافت‌تاریخی و ارزشمند شاهرود بوده، در حال حاضر نیز قابل بازسازی است.
مسجد امام حسن عسکری(ع) در بافت تاریخی و گذر فرهنگی شاهرود قرار داشت و از قدیم‌الایام به عنوان یکی از مراکز مهم فعالیت‌های فرهنگی، معنوی و عبادی شاهرودی‌ها به شمار می‌رفت. این مسجد منتسب به امام‌حسن‌عسکری(ع) است و به روایتی پایه اصلی بنا در 1400سال پیش گذاشته‌شد، اما مدارک موجود حاکی از ساخت آن در دوران‌صفوی است و معماری آن هم برگرفته از معماری همان دوران است. مسجد البته در دوره‌های مختلف پس از دوران‌صفوی چندین بار مرمت می‌شود و آخرین مرمت آن به دوره پهلوی برمی‌گردد.
این مسجد در یک‌سال اخیر به علت برخی انگیزه‌های نامعلوم چندین بار تا پای تخریب می‌رود و با اعتراض و تجمعات مردمی و ریش‌سفیدان و میراث دوستان، جان سالم به در می‌برد تا این‌که نهایتا در ماه‌مبارک رمضان و همزمان با روز قدس که همه مسلمانان جهان برای حمایت از مسجدالاقصی قیام کرده‌اند، به طرز غیرکارشناسیشده‌ای تخریب می‌شود.
بازهم مثل بسیاری از موارد، خبر تخریب این مسجد از طریق فضای‌مجازی در میان مردم پیچید و احساسات هموطنان روزه‌دار را جریحه‌دار کرد که اولا چرا تخریب مسجد باید در این ماه و روز قدس صورت بگیرد؟ دوم چرا تخریب بدون جمع‌آوری کاشیکاری‌های حاوی آیات‌قران صورت گرفته و هیچ حرمتی در این خصوص حفظ نشده‌است؟ و سوم این‌که دلیل تعجیل در تخریب مسجد بدون کارشناسی‌های اصولی و پیش از بازدید کارشناسان‌حرفه‌ای و اعلام نظر آنان با چه انگیزه‌ای صورت گرفته است؟ عجیب این‌که در جریان تخریب مسجد یک خبرنگار، یک خادم مسجد و یک فعال اجتماعی نیز به علت حضور در محوطه مسجد هنگام تخریب، بازداشت شدند.
زمان تخریب، نامناسب بود
غلامرضا زاهدی، رئیس اداره تبلیغات اسلامی شهرستان شاهرود می‌گوید: مدت مدیدی است که حکم تخریب این مسجد به علت ترک برداشتن دیوار توسط دادستانی صادر شده بود، منتها به دلیل قداست مسجد عده‌ای از مردم و هیات امنای قبلی با این موضوع مخالفت می‌کردند که درنهایت این موضوع به شورای تامین کشیده و مصوب شد برای حفظ جان مردم مسجد تخریب و بازسازی شود.
زاهدی با بیان این‌که مسجد امام‌حسن‌عسکری(ع) برای مردم شاهرود از اهمیت خاصی برخوردار است و نذورات زیادی برای این مسجد داشته‌اند، می‌افزاید: میراث‌فرهنگی طبق ارزیابی‌های انجام‌شده بنا داشت مسجد را در فهرست آثار ملی ثبت کند، اوقاف هم به بازسازی رضایت داشت، با این حال دادستان تاکید داشت حکمی که داده باید اجرا شود.
رئیس اداره تبلیغات اسلامی شهرستان شاهرود با اشاره به این‌که این مسجد هم مثل بسیاری از مساجد سطح شهر می‌توانست تخریب و بازسازی شود و مشکلی پیش نیاید، می‌گوید: متاسفانه زمان اجرای حکم نامناسب و همزمان با روز قدس انجام شد که در چنین روزی همه مردم در حال قیام برای مسجدالاقصی هستند و طبیعی است جو ملتهب شود وگرنه از نظر من مشکل خاصی برای تخریب وجود نداشت.
نباید تخریب می‌شد
حمیدرضادوست‌محمدی، سرپرست اداره کل میراث‌فرهنگی استان سمنان اما معتقد است مسجدامام‌حسن‌عسکری(ع) شاهرود گرچه هنوز در فهرست آثار ملی به ثبت نرسیده بود، اما به دلیل برخورداری از ویژگی‌های معماری بنا و قرار داشتن در گذر بافت تاریخی شاهرود واجد ارزش بود و نباید تخریب می‌شد.
به گفته دوست‌محمدی، مسجد دارای سه بدنه با ارزش معماری، کتیبه قرآنی، تزئینات آجرکاری در رخ بام بنا و سردری زیبا و خوش‌تناسب بود و با توجه به زیبایی‌های نمای بنا و قرار گرفتن در گذر فرهنگی و محدوده حریم مسجد آقایان و گذر تاریخی تکیه‌زنجیری نیاز به حفاظت دارد. مالکیت این مسجد به‌صورت وقفی و زیر نظر اداره‌کل اوقاف و امور خیریه استان است و با نظر هیات‌امنا بخش بدنه آن تخریب شده است.
به گفته وی، این مسجد به لحاظ نمای آجری زیبا تزئینات کاشیکاری در کنار باورهای مذهبی و آیینی شهروندان و محبان اهل‌بیت(ع) واجد ارزش بوده و در زمره بناهای هویت‌بخش در بافت تاریخی شاهرود به‌شمار می‌رود و از آنجا که سازه قابل تقویت و استحکام‌بخشی دارد، با توجه به اهمیت حفظ هویت شهری، قابل بازسازی است.
حکم تخریب لغو شده بود!
عبدالحسین برنجی، مدیر موزه آب و مسؤول مرکز اسناد و هویت فرهنگی شاهرود که در روز تخریب مسجد امام‌حسن‌عسکری(ع) در اعتراض به این امر بازداشت شده بود، درباره قدمت و ارزش مسجد به ما می‌گوید: این مسجد مقدس‌ترین مسجد شاهرود است که در اوقاف به عنوان بقعه ثبت شده و از قدیم به عنوان پایگاه مبارزه با وهابیت بوده است. این مسجد از لحاظ تاریخی جزو مساجد ویژه و منتسب به امام‌حسن‌عسکری(ع) بوده که به دستور مستقیم ایشان ساخته شده است. در واقع در محراب این مسجد نامه‌ای منتسب به امام‌حسن‌عسکری(ع) است که این مسجد 1400 سال پیش به دستور مستقیم ایشان در مسیر شاهرود ساخته‌شده و سر در چوبی این مسجد در موزه باستان شناسی شاهرود موجود است. در این مسجد 25سنت آیینی مردم شهرستان شاهرود انجام می‌شده که یکی از آنها ثبت‌ملی شده است.
برنجی روایت خود را از چرایی تخریب مسجد این‌گونه شرح می‌دهد: اقدام به تخریب این مسجد از یک‌سال پیش آغاز شد و پس از تخریب غیرقانونی سقف مسجد و اعتراضات مردمی مبنی بر عدم تخریب، دادستان شاهرود دستور کارشناسی صادر کرد و با توجه به این‌که کارشناسی‌های قبلی برای تشخیص استحکام بنا در برابر زلزله بوده و شامل بناهای بالای 80سال نمی‌شد، مجددا درخواست کارشناسی مرمت شد و سرانجام دو هفته پیش دادستان شاهرود پس از فشارهای زیاد با درخواست کارشناسی مجدد موافقت کرد در حالی‌که قبلا حکم تخریب داده بود. در پی اعتراضات حکم تخریب لغو و به زمان بعد از کارشناسی موکول شد اما همزمان با روز قدس به‌طور ناگهانی و غیرشرعی بدون جمع‌آوری کاشی‌های حاوی آیات قرانی و در و پنجره‌ها با بیل مکانیکی اقدام به تخریب مسجد شد که نشان‌دهنده نوعی اصرار برای تخریب زودهنگام آن است.
برنجی یادآور می‌شود در حالی‌که قبلا گفته شده بود سقف این بنا ریزش می‌کند، تخریب دیوارها با بیل مکانیکی به‌سختی انجام شده و بنای سقف کاملا سالم است. این بنا می‌توانست مرمت شود و لزومی به تخریب فوری نداشت.
مقاوم‌سازی نادرست اولیه
ابوطالب جلالی، فرماندار شاهرود هم می‌گوید: تخریب مسجد از مرداد99 و طبق نظر هیات‌امنای جدید مسجد مبنی بر نداشتن ایمنی و استحکام لازم بنا آغاز شده بود و هیات‌امنای قبلی هم اقداماتی برای استحکام‌بخشی بنا انجام داده بودند که خودِ این مقاوم‌سازی ظاهرا روی اصول و قاعده‌ای نبوده و این باعث شده بود تخریب بیشتر شود. بعد از تخریب بخشی از مسجد در مرداد ماه و با ورود اوقاف به‌عنوان دستگاه متولی مقرر شد تا ادامه کار زیرنظر کارشناسان آثار و ابنیه تاریخی انجام شود. این امر در دستور کار دادستان قرار گرفت و در آخرین دستور به دستگاه متولی یا شهرداری یا هیات‌امنا گفته‌شد که چون مقاوم‌سازی درست نبوده باید تخریب شود.
بی‌توجهی به اعتقادات مردم
محسن فاطمی‌نیا، رئیس شورای سیاستگذاری ائمه‌جمعه درخصوص تخریب مسجد امام‌حسن عسکری(ع) می‌گوید: هر کاری باید با تدبیر و اصولی انجام شود که اگر این‌طور نباشد نتیجه خوبی ندارد. ما نمی‌گوییم یک مسجد باید تا ابد بماند و اگر احتیاج به مرمت و بازسازی است باید انجام شود اما روش‌ها مهم است و بدسلیقگی برای هر کسی و هر عنوانی بد است. متاسفانه درباره این مسجد چه در وقفش، چه در مخفی‌کاری‌های اداره‌اش و چه در تخریب بی‌قاعده‌اش، بدسلیقگی صورت گرفته است. ما مسلمانیم اگر می‌خواهیم یک برگه حاوی اسماء جلاله را امحاء کنیم باید با روش شایسته‌ای این کار را انجام دهیم. آجربه‌آجر این مسجد حرمت داشته و تخریب آن با بیل‌مکانیکی و آوارکردن آیات قرآن زیر دست‌وپا و در کوچه و خیابان حرمت‌شکنی است. این تخریب، دهن‌کجی به اعتقادات و باورهای مردم است. در دین اسلام به ما سفارش‌شده حرمت یک کاغذ را نگه‌دارید آن‌وقت در اینجا حرمت یک مسجد را نگه نداشتند در حالی که می‌توانستند حداقل قبل از تخریب، داربست‌زده و کاشی‌های حامل آیات قرآن را جمع‌آوری کنند. رئیس شورای سیاستگذاری ائمه‌جمعه استان سمنان می‌افزاید: دادگستری خودش قاعده‌مند است، اگر نظر کارشناس 3نفره به نتیجه نرسید باید از کارشناس پنج و هفت نفره استفاده کند اما در اینجا اصلا اجازه ندادند کارشناس دومی بیاید. شاید با مرمت و بهسازی کار انجام می‌شد اما اینها فقط خواستند حرف خودشان را به کرسی بنشانند و اذهان مردم را جریحه‌دار کردند. اگر هم قرار بود تخریب شود باید مجوزهای لازم را می‌گرفتند اما در نحوه تخریب، زمان تخریب و عدم کارشناسی اغماض شده است.
این مسجد در یک‌سال اخیر به علت برخی انگیزه‌های نامعلوم چندین بار تا پای تخریب می‌رود و با اعتراض و تجمعات مردمی و ریش‌سفیدان و میراث دوستان، جان سالم به در می‌برد تا این‌که نهایتا در ماه‌مبارک رمضان و همزمان با روز قدس که همه مسلمانان جهان برای حمایت از مسجدالاقصی قیام کرده‌اند، به طرز غیرکارشناسیشده‌ای تخریب می‌شود.
بازهم مثل بسیاری از موارد، خبر تخریب این مسجد از طریق فضای‌مجازی در میان مردم پیچید و احساسات هموطنان روزه‌دار را جریحه‌دار کرد که اولا چرا تخریب مسجد باید در این ماه و روز قدس صورت بگیرد؟ دوم چرا تخریب بدون جمع‌آوری کاشیکاری‌های حاوی آیات‌قران صورت گرفته و هیچ حرمتی در این خصوص حفظ نشده‌است؟ و سوم این‌که دلیل تعجیل در تخریب مسجد بدون کارشناسی‌های اصولی و پیش از بازدید کارشناسان‌حرفه‌ای و اعلام نظر آنان با چه انگیزه‌ای صورت گرفته است؟ عجیب این‌که در جریان تخریب مسجد یک خبرنگار، یک خادم مسجد و یک فعال اجتماعی نیز به علت حضور در محوطه مسجد هنگام تخریب، بازداشت شدند.
زمان تخریب، نامناسب بود
غلامرضا زاهدی، رئیس اداره تبلیغات اسلامی شهرستان شاهرود می‌گوید: مدت مدیدی است که حکم تخریب این مسجد به علت ترک برداشتن دیوار توسط دادستانی صادر شده بود، منتها به دلیل قداست مسجد عده‌ای از مردم و هیات امنای قبلی با این موضوع مخالفت می‌کردند که درنهایت این موضوع به شورای تامین کشیده و مصوب شد برای حفظ جان مردم مسجد تخریب و بازسازی شود.
زاهدی با بیان این‌که مسجد امام‌حسن‌عسکری(ع) برای مردم شاهرود از اهمیت خاصی برخوردار است و نذورات زیادی برای این مسجد داشته‌اند، می‌افزاید: میراث‌فرهنگی طبق ارزیابی‌های انجام‌شده بنا داشت مسجد را در فهرست آثار ملی ثبت کند، اوقاف هم به بازسازی رضایت داشت، با این حال دادستان تاکید داشت حکمی که داده باید اجرا شود.
رئیس اداره تبلیغات اسلامی شهرستان شاهرود با اشاره به این‌که این مسجد هم مثل بسیاری از مساجد سطح شهر می‌توانست تخریب و بازسازی شود و مشکلی پیش نیاید، می‌گوید: متاسفانه زمان اجرای حکم نامناسب و همزمان با روز قدس انجام شد که در چنین روزی همه مردم در حال قیام برای مسجدالاقصی هستند و طبیعی است جو ملتهب شود وگرنه از نظر من مشکل خاصی برای تخریب وجود نداشت.
نباید تخریب می‌شد
حمیدرضادوست‌محمدی، سرپرست اداره کل میراث‌فرهنگی استان سمنان اما معتقد است مسجدامام‌حسن‌عسکری(ع) شاهرود گرچه هنوز در فهرست آثار ملی به ثبت نرسیده بود، اما به دلیل برخورداری از ویژگی‌های معماری بنا و قرار داشتن در گذر بافت تاریخی شاهرود واجد ارزش بود و نباید تخریب می‌شد.
به گفته دوست‌محمدی، مسجد دارای سه بدنه با ارزش معماری، کتیبه قرآنی، تزئینات آجرکاری در رخ بام بنا و سردری زیبا و خوش‌تناسب بود و با توجه به زیبایی‌های نمای بنا و قرار گرفتن در گذر فرهنگی و محدوده حریم مسجد آقایان و گذر تاریخی تکیه‌زنجیری نیاز به حفاظت دارد. مالکیت این مسجد به‌صورت وقفی و زیر نظر اداره‌کل اوقاف و امور خیریه استان است و با نظر هیات‌امنا بخش بدنه آن تخریب شده است.
به گفته وی، این مسجد به لحاظ نمای آجری زیبا تزئینات کاشیکاری در کنار باورهای مذهبی و آیینی شهروندان و محبان اهل‌بیت(ع) واجد ارزش بوده و در زمره بناهای هویت‌بخش در بافت تاریخی شاهرود به‌شمار می‌رود و از آنجا که سازه قابل تقویت و استحکام‌بخشی دارد، با توجه به اهمیت حفظ هویت شهری، قابل بازسازی است.
حکم تخریب لغو شده بود!
عبدالحسین برنجی، مدیر موزه آب و مسؤول مرکز اسناد و هویت فرهنگی شاهرود که در روز تخریب مسجد امام‌حسن‌عسکری(ع) در اعتراض به این امر بازداشت شده بود، درباره قدمت و ارزش مسجد به ما می‌گوید: این مسجد مقدس‌ترین مسجد شاهرود است که در اوقاف به عنوان بقعه ثبت شده و از قدیم به عنوان پایگاه مبارزه با وهابیت بوده است. این مسجد از لحاظ تاریخی جزو مساجد ویژه و منتسب به امام‌حسن‌عسکری(ع) بوده که به دستور مستقیم ایشان ساخته شده است. در واقع در محراب این مسجد نامه‌ای منتسب به امام‌حسن‌عسکری(ع) است که این مسجد 1400 سال پیش به دستور مستقیم ایشان در مسیر شاهرود ساخته‌شده و سر در چوبی این مسجد در موزه باستان شناسی شاهرود موجود است. در این مسجد 25سنت آیینی مردم شهرستان شاهرود انجام می‌شده که یکی از آنها ثبت‌ملی شده است.
برنجی روایت خود را از چرایی تخریب مسجد این‌گونه شرح می‌دهد: اقدام به تخریب این مسجد از یک‌سال پیش آغاز شد و پس از تخریب غیرقانونی سقف مسجد و اعتراضات مردمی مبنی بر عدم تخریب، دادستان شاهرود دستور کارشناسی صادر کرد و با توجه به این‌که کارشناسی‌های قبلی برای تشخیص استحکام بنا در برابر زلزله بوده و شامل بناهای بالای 80سال نمی‌شد، مجددا درخواست کارشناسی مرمت شد و سرانجام دو هفته پیش دادستان شاهرود پس از فشارهای زیاد با درخواست کارشناسی مجدد موافقت کرد در حالی‌که قبلا حکم تخریب داده بود. در پی اعتراضات حکم تخریب لغو و به زمان بعد از کارشناسی موکول شد اما همزمان با روز قدس به‌طور ناگهانی و غیرشرعی بدون جمع‌آوری کاشی‌های حاوی آیات قرانی و در و پنجره‌ها با بیل مکانیکی اقدام به تخریب مسجد شد که نشان‌دهنده نوعی اصرار برای تخریب زودهنگام آن است.
برنجی یادآور می‌شود در حالی‌که قبلا گفته شده بود سقف این بنا ریزش می‌کند، تخریب دیوارها با بیل مکانیکی به‌سختی انجام شده و بنای سقف کاملا سالم است. این بنا می‌توانست مرمت شود و لزومی به تخریب فوری نداشت.
مقاوم‌سازی نادرست اولیه
ابوطالب جلالی، فرماندار شاهرود هم می‌گوید: تخریب مسجد از مرداد99 و طبق نظر هیات‌امنای جدید مسجد مبنی بر نداشتن ایمنی و استحکام لازم بنا آغاز شده بود و هیات‌امنای قبلی هم اقداماتی برای استحکام‌بخشی بنا انجام داده بودند که خودِ این مقاوم‌سازی ظاهرا روی اصول و قاعده‌ای نبوده و این باعث شده بود تخریب بیشتر شود. بعد از تخریب بخشی از مسجد در مرداد ماه و با ورود اوقاف به‌عنوان دستگاه متولی مقرر شد تا ادامه کار زیرنظر کارشناسان آثار و ابنیه تاریخی انجام شود. این امر در دستور کار دادستان قرار گرفت و در آخرین دستور به دستگاه متولی یا شهرداری یا هیات‌امنا گفته‌شد که چون مقاوم‌سازی درست نبوده باید تخریب شود.
بی‌توجهی به اعتقادات مردم
محسن فاطمی‌نیا، رئیس شورای سیاستگذاری ائمه‌جمعه درخصوص تخریب مسجد امام‌حسن عسکری(ع) می‌گوید: هر کاری باید با تدبیر و اصولی انجام شود که اگر این‌طور نباشد نتیجه خوبی ندارد. ما نمی‌گوییم یک مسجد باید تا ابد بماند و اگر احتیاج به مرمت و بازسازی است باید انجام شود اما روش‌ها مهم است و بدسلیقگی برای هر کسی و هر عنوانی بد است. متاسفانه درباره این مسجد چه در وقفش، چه در مخفی‌کاری‌های اداره‌اش و چه در تخریب بی‌قاعده‌اش، بدسلیقگی صورت گرفته است. ما مسلمانیم اگر می‌خواهیم یک برگه حاوی اسماء جلاله را امحاء کنیم باید با روش شایسته‌ای این کار را انجام دهیم. آجربه‌آجر این مسجد حرمت داشته و تخریب آن با بیل‌مکانیکی و آوارکردن آیات قرآن زیر دست‌وپا و در کوچه و خیابان حرمت‌شکنی است. این تخریب، دهن‌کجی به اعتقادات و باورهای مردم است. در دین اسلام به ما سفارش‌شده حرمت یک کاغذ را نگه‌دارید آن‌وقت در اینجا حرمت یک مسجد را نگه نداشتند در حالی که می‌توانستند حداقل قبل از تخریب، داربست‌زده و کاشی‌های حامل آیات قرآن را جمع‌آوری کنند. رئیس شورای سیاستگذاری ائمه‌جمعه استان سمنان می‌افزاید: دادگستری خودش قاعده‌مند است، اگر نظر کارشناس 3نفره به نتیجه نرسید باید از کارشناس پنج و هفت نفره استفاده کند اما در اینجا اصلا اجازه ندادند کارشناس دومی بیاید. شاید با مرمت و بهسازی کار انجام می‌شد اما اینها فقط خواستند حرف خودشان را به کرسی بنشانند و اذهان مردم را جریحه‌دار کردند. اگر هم قرار بود تخریب شود باید مجوزهای لازم را می‌گرفتند اما در نحوه تخریب، زمان تخریب و عدم کارشناسی اغماض شده است.
