جدال بر سر پیشگویی مغز
حدود 40 سال قبل، بنجامین لیبت، محقق آمریكایی، بحثهای بسیاری را در زمینه اراده آزاد به راه انداخت. این محقق از دانشگاه كالیفرنیا هنگام آزمایش روی آگاهی انسان متوجه سیگنالی در مغز شد كه آن را «پتانسیل آمادگی» خواند. براساس دریافت این سیگنال، درست یك ثانیه پیش از تصمیمگیری توسط داوطلب، لیبت قادر به پیشبینی تصمیم نهایی فرد شد و نتیجه گرفت تصمیمات به صورت ناآگاه در مغز صورت میگیرد. بعد از انتشار این مطلب، موج گستردهای از مقالات و خبرها درباره نقش اراده انسان در تصمیمگیری یا توهم داشتن اراده آزاد شكل گرفت. 30 سال بعد در سال 1387/ ۲۰۰۸ آزمایش دیگری توسط موسسه علوم شناختی ماكس پلانك آلمان در همكاری با دو مركز دیگر با هدف مطالعه آگاهی انسان شكل گرفت که نتایج جالبی در بر داشت.
پیش از آنكه به مفهوم اراده آزاد و نتیجه بهدست آمده از آزمایشها بپردازیم، بهتر است چند سوال را پاسخ دهیم.
همین حالا كه شما این متن را میخوانید آیا متوجه فعالیت ماهیچهها برای هدایت چشمها در طول خطوط متن شدهاید؟آیا برای درك بهتر متن، خودآگاهانه اندازه مردمك چشمتان را تغییر دادهاید؟! یا حتی برای واكنش نشان دادن در یك صحنه هیجانی، انتخاب اطلاعات و شكل گرفتن هیجان به صورت آگاهانه عمل كردهاید؟
اگر به خودمان و كارهایی كه هر روز در حال انجام آن هستیم دقت كنیم، متوجه میشویم بسیاری از فعالیتهای ما به صورت خودكار و بدون دخالت ارادی و مستقیم ما شكل میگیرد. این پدیده به مغز كمك میكند تا فشار بیش از حد بر آن وارد نشود و بتواند در شرایط مورد نیاز بهسرعت تصمیم بگیرد. مثلا به دوچرخهسواری فكر كنید. یادتان میآید اولینبار كه یاد گرفتید دوچرخه را روی دو چرخش برانید چقدر این كار آگاهانه انجام شد؟ گذاشتن یك پا روی پدال، گرفتن فرمان، بلند كردن پای دیگر به طوری كه تعادل ما روی دوچرخه كاملا حفظ شود... بارها زمینخوردیم. اما اكنون چطور؟ پس از سالها دوچرخهسواری دیگر حتی به یاد نمیآورید اولینبار چطور دوچرخه را راندید.
اما سوال بعدی این است كه آیا این مسأله درباره تصمیماتی كه میگیریم و كاملا ارادی هم هستند صادق است؟
نه یك ثانیه، حتی 7 ثانیه زودتر!
محققان علوم شناختی موسسه ماكس پلانك آزمایش سادهای طراحی كردند. در این مطالعه شركتكنندگان آزادانه تصمیم میگرفتند دكمهای را با دست راست یا چپ فشار دهند. شركتكنندگان در اینكه تصمیم بگیرند چه وقت میخواهند دكمه را فشار دهند كاملا آزاد بودند. اما باید بهخاطر میداشتند چه زمانی تصمیم نهایی را در مغزشان برای زدن دكمه با دست راست یا چپ گرفتهاند. از مغز داوطلبان همزمان تصویربرداری مغزی عملكردی (fMRI) در طی مدت زمان فعالیت گرفته شد. هدف این بود كه بفهمند درست قبل از اینكه فرد احساس كند تصمیم نهایی را گرفته است چه اتفاقی در مغز میافتد؟
تا پیش از این، دانشمندان اتفاقاتی را در مغز بررسی میكردند كه درست در لحظه تصمیمگیری روی میداد. اما در این آزمایش محققان متوجه چند ثانیه قبل از گرفتن تصمیم بودند. برای بررسی سیگنالهای مغز و پیشبینی اینكه كدام گزینه را فرد انتخاب میكند از رایانههای بسیار پیشرفته طراحی شده برای تشخیص الگوهای فعالیت مغزی استفاده شد. این رایانهها هفت ثانیه قبل از انتخاب فرد بر اساس فعالیت در بخش جلویی قشر مغز (پیشانی) پیشبینی كرده بودند كه فرد كدام گزینه را انتخاب میكند! این پیشبینی براساس شانس نبود. ظاهرا نباید تصمیم فرد از قبل پیشبینی شود، اما درصد درستی این پیشبینی با رایانهها خیلی بالاتر از شانس بود. محققان نتیجه گرفتند تصمیم ناخودآگاه پیش از زمان آمادهشدن فرد برای تصمیم نهایی است. بررسی سیگنالهای مغز نشان داد هفت ثانیه قبل از اینكه تصمیم آگاهانه توسط فرد گرفته شود دستگاههای پیشرفته براساس سیگنالهای مغزی داوطلب قادرند پیشبینی كنند او با كدام دست دكمه را خواهد فشرد! این حقیقت بسیار شگفتانگیز است.
درست است كه آزمایشهای لیبت بسیار بحثبرانگیز بود، اما آزمایش هینز و همكارانش در موسسه علومشناختی ماكس پلانك نشان داد فعالیت مغز حتی بیشتر از
هفت ثانیه قبل از اینكه فرد بخواهد تصمیم بگیرد قابل پیشبینی است. اما این مطالعه هشدار میدهد که با این یافته، اراده آزاد را نفی نكرده است. دكتر هینز میگوید: «مطالعه ما نشان داد تصمیمگیریها بر اساس تفكرات قبلی ما به صورت ناآگاه آمادهاند. اما هنوز نمیدانیم كه كجا تصمیم نهایی گرفته میشود. ما باید همچنان به مطالعاتمان ادامه دهیم تا ببینیم آیا تصمیم گرفته شده توسط این مناطق مغز میتواند معكوس شود یا خیر؟ و آیا اگر فردی خیلی فوری دست به انتخاب بزند (دقیقا شبیه شرایطی كه ما در جامعه تصمیماتمان را میگیریم) و مكثی نداشته باشد چطور؟ آیا این نتایج تغییر خواهند كرد؟»
مطالعات بسیاری در این زمینه صورت گرفت. به طوری كه مثلا امسال نتیجه تحقیق دیگری براساس مطالعات انجام شده طی 40 سال از زمان لیبت تاكنون منتشر شد و نشان داد نتیجهای كه لیبت گرفت با اقدام داوطلبانه كه در فرهنگ عامه، فلسفه و قانون بیان میشود در تضاد است. باور عمومی ما این است كه ما در انتخابهایمان اراده داریم. اما با توجه به نتایج لیبت، بسیاری از مسائل قانونی تحتالشعاع قرار میگرفت. آیا مجرم خودش مرتكب اشتباه شده یا این نتیجهای از انتخاب نرونهای فرد بوده است؟ از آنجا كه اقدام آگاهانه در مجرمیت فرد و قوانین حقوقی حرف اول را میزد، در نتیجه با این مطالعات بار مسؤولیت از دوش فرد برداشته میشد!
موج بعدی تحقیقات درباره اراده آزاد بر اساس فعالیتهای از پیش برنامهریزیشده شكل گرفته و شركتكنندگان باید از بین اقدامات با پیامدهای مختلف انتخاب كنند. این مطالعات بیش از مطالعات قبلی به شرایط طبیعی شبیه است. برای انسانها دشوار است كه در شرایط تصادفی، رفتار تصادفی داشته باشند و یك دلیل آن میتواند به دلیل الگوهای موجود پیشین در مغز باشد. تحقیقات در این زمینه همچنان ادامه دارد.
منابع: Trends in Neurosciences، Science Daily و MPG
همین حالا كه شما این متن را میخوانید آیا متوجه فعالیت ماهیچهها برای هدایت چشمها در طول خطوط متن شدهاید؟آیا برای درك بهتر متن، خودآگاهانه اندازه مردمك چشمتان را تغییر دادهاید؟! یا حتی برای واكنش نشان دادن در یك صحنه هیجانی، انتخاب اطلاعات و شكل گرفتن هیجان به صورت آگاهانه عمل كردهاید؟
اگر به خودمان و كارهایی كه هر روز در حال انجام آن هستیم دقت كنیم، متوجه میشویم بسیاری از فعالیتهای ما به صورت خودكار و بدون دخالت ارادی و مستقیم ما شكل میگیرد. این پدیده به مغز كمك میكند تا فشار بیش از حد بر آن وارد نشود و بتواند در شرایط مورد نیاز بهسرعت تصمیم بگیرد. مثلا به دوچرخهسواری فكر كنید. یادتان میآید اولینبار كه یاد گرفتید دوچرخه را روی دو چرخش برانید چقدر این كار آگاهانه انجام شد؟ گذاشتن یك پا روی پدال، گرفتن فرمان، بلند كردن پای دیگر به طوری كه تعادل ما روی دوچرخه كاملا حفظ شود... بارها زمینخوردیم. اما اكنون چطور؟ پس از سالها دوچرخهسواری دیگر حتی به یاد نمیآورید اولینبار چطور دوچرخه را راندید.
اما سوال بعدی این است كه آیا این مسأله درباره تصمیماتی كه میگیریم و كاملا ارادی هم هستند صادق است؟
نه یك ثانیه، حتی 7 ثانیه زودتر!
محققان علوم شناختی موسسه ماكس پلانك آزمایش سادهای طراحی كردند. در این مطالعه شركتكنندگان آزادانه تصمیم میگرفتند دكمهای را با دست راست یا چپ فشار دهند. شركتكنندگان در اینكه تصمیم بگیرند چه وقت میخواهند دكمه را فشار دهند كاملا آزاد بودند. اما باید بهخاطر میداشتند چه زمانی تصمیم نهایی را در مغزشان برای زدن دكمه با دست راست یا چپ گرفتهاند. از مغز داوطلبان همزمان تصویربرداری مغزی عملكردی (fMRI) در طی مدت زمان فعالیت گرفته شد. هدف این بود كه بفهمند درست قبل از اینكه فرد احساس كند تصمیم نهایی را گرفته است چه اتفاقی در مغز میافتد؟
تا پیش از این، دانشمندان اتفاقاتی را در مغز بررسی میكردند كه درست در لحظه تصمیمگیری روی میداد. اما در این آزمایش محققان متوجه چند ثانیه قبل از گرفتن تصمیم بودند. برای بررسی سیگنالهای مغز و پیشبینی اینكه كدام گزینه را فرد انتخاب میكند از رایانههای بسیار پیشرفته طراحی شده برای تشخیص الگوهای فعالیت مغزی استفاده شد. این رایانهها هفت ثانیه قبل از انتخاب فرد بر اساس فعالیت در بخش جلویی قشر مغز (پیشانی) پیشبینی كرده بودند كه فرد كدام گزینه را انتخاب میكند! این پیشبینی براساس شانس نبود. ظاهرا نباید تصمیم فرد از قبل پیشبینی شود، اما درصد درستی این پیشبینی با رایانهها خیلی بالاتر از شانس بود. محققان نتیجه گرفتند تصمیم ناخودآگاه پیش از زمان آمادهشدن فرد برای تصمیم نهایی است. بررسی سیگنالهای مغز نشان داد هفت ثانیه قبل از اینكه تصمیم آگاهانه توسط فرد گرفته شود دستگاههای پیشرفته براساس سیگنالهای مغزی داوطلب قادرند پیشبینی كنند او با كدام دست دكمه را خواهد فشرد! این حقیقت بسیار شگفتانگیز است.
درست است كه آزمایشهای لیبت بسیار بحثبرانگیز بود، اما آزمایش هینز و همكارانش در موسسه علومشناختی ماكس پلانك نشان داد فعالیت مغز حتی بیشتر از
هفت ثانیه قبل از اینكه فرد بخواهد تصمیم بگیرد قابل پیشبینی است. اما این مطالعه هشدار میدهد که با این یافته، اراده آزاد را نفی نكرده است. دكتر هینز میگوید: «مطالعه ما نشان داد تصمیمگیریها بر اساس تفكرات قبلی ما به صورت ناآگاه آمادهاند. اما هنوز نمیدانیم كه كجا تصمیم نهایی گرفته میشود. ما باید همچنان به مطالعاتمان ادامه دهیم تا ببینیم آیا تصمیم گرفته شده توسط این مناطق مغز میتواند معكوس شود یا خیر؟ و آیا اگر فردی خیلی فوری دست به انتخاب بزند (دقیقا شبیه شرایطی كه ما در جامعه تصمیماتمان را میگیریم) و مكثی نداشته باشد چطور؟ آیا این نتایج تغییر خواهند كرد؟»
مطالعات بسیاری در این زمینه صورت گرفت. به طوری كه مثلا امسال نتیجه تحقیق دیگری براساس مطالعات انجام شده طی 40 سال از زمان لیبت تاكنون منتشر شد و نشان داد نتیجهای كه لیبت گرفت با اقدام داوطلبانه كه در فرهنگ عامه، فلسفه و قانون بیان میشود در تضاد است. باور عمومی ما این است كه ما در انتخابهایمان اراده داریم. اما با توجه به نتایج لیبت، بسیاری از مسائل قانونی تحتالشعاع قرار میگرفت. آیا مجرم خودش مرتكب اشتباه شده یا این نتیجهای از انتخاب نرونهای فرد بوده است؟ از آنجا كه اقدام آگاهانه در مجرمیت فرد و قوانین حقوقی حرف اول را میزد، در نتیجه با این مطالعات بار مسؤولیت از دوش فرد برداشته میشد!
موج بعدی تحقیقات درباره اراده آزاد بر اساس فعالیتهای از پیش برنامهریزیشده شكل گرفته و شركتكنندگان باید از بین اقدامات با پیامدهای مختلف انتخاب كنند. این مطالعات بیش از مطالعات قبلی به شرایط طبیعی شبیه است. برای انسانها دشوار است كه در شرایط تصادفی، رفتار تصادفی داشته باشند و یك دلیل آن میتواند به دلیل الگوهای موجود پیشین در مغز باشد. تحقیقات در این زمینه همچنان ادامه دارد.
منابع: Trends in Neurosciences، Science Daily و MPG