تولید و راه‌اندازی ماشین‌ها زمان زیادی می‌برد
حسین آبنیكی / معاون پیشین سازمان انرژی اتمی
درباره برگشت‌پذیری فعالیت‌های هسته‌ای باید نكاتی را مورد توجه قرار بدهیم. این نكته حائز اهمیت است كه برخی از فرآیندها و اقدامات مثل جمع كردن برخی ماشین‌های سانتریفیوژ، انتقال مقداری از اورانیوم غنی‌‌شده به دیگر كشورها و دریافت كیك زرد و متوقف شدن زنجیره‌های غنی‌سازی 20 درصد در چارچوب توافق برجام انجام شد.
پاسخ این‌كه آیا می‌توانیم به سرعت به شرایط قبل برگردیم در برخی از موارد پاسخ مثبت و در برخی موارد دیگر پاسخ منفی است. مثلا ما می‌توانیم سریعا زنجیره‌های غنی‌سازی 20 درصد را در زمان نسبتا كوتاهی در حد چند هفته راه بیندازیم. اما 200 كیلوگرم مواد 20‌درصد غنی شده را كه از قبل ذخیره داشتیم،‌ رقیق كرده‌ایم یا به سوخت رآكتور تهران درآورده‌ایم و دیگر نمی‌توانیم با سرعت این ذخیره را به دست بیاوریم و برای رسیدن به این میزان چند سال باید زمان صرف كنیم.
در حال حاضر زنجیره‌های 5/3 درصدی شامل 5060 سانتریفوژ در اختیار داریم. اگر بخواهیم به بیش از ده تن اورانیوم غنی شده با غنای 5/3 درصد برسیم زمان قابل توجهی نیاز است.  البته می‌توان در زمان كوتاهی ماشین‌های بیشتری را نصب كرد گرچه برخی از ماشین‌های ما از بین رفته و طی این سال‌ها ماشین جدیدی تولید نكرده‌ایم. تولید و راه‌اندازی این ماشین‌ها زمان بیشتری می‌برد. بنابراین توقف برخی از فعالیت‌‌های ما براساس توافق برجام در شرایط كنونی وضعیت را به گونه‌ای قرار داده كه برای برگشت‌پذیری برخی از فعالیت‌ها به قبل از توافق برجام باید چند ماه و یا چند سال صبر كرد و در عین حال در برخی از موارد هم برای راه‌اندازی زنجیره‌های غنی‌سازی 20 درصد، چند هفته وقت كافی است.
افزایش تعداد ماشین‌های سانتریفیوژ هم البته مراحل خاص خود را دارد. ما بعد از توافق برجام قرار نبود كه ماشین اضافی داشته باشیم. به همین دلیل الان تعداد ماشین‌های موجود ما قابل توجه نیست. نصب و راه‌اندازی مجدد این ماشین‌ها هم زمان می‌برد، چون حتی زیرساخت‌های برخی از زنجیره‌ها را هم باز كردیم. یعنی شبكه سوخت‌رسانی و برق این ماشین‌ها و زنجیره‌ها را باز كردیم و راه‌اندازی مجدد آنها در حد چند ماه خواهد بود.
بنابراین راه‌اندازی مجدد با توجه به محدود و كم بودن ماشین‌ها زمان‌بر است و باید ماشین دوباره تولید شود. نكته دیگر این كه این ماشین‌ها باید نصب شود و نصب این ماشین‌ها به دو صورت باید انجام شود. برخی از زیرساخت‌های نصب این ماشین‌ها موجود است و برخی از آنها موجود نیست و قبلا از كار انداختیم.
 ماشین‌هایی كه زیرساخت‌های آن موجود است در عرض چند هفته راه‌اندازی خواهد شد. اما برخی از ماشین‌هایی كه قبلا زیرساخت‌های آنها از بین رفته برای راه‌اندازی مجدد آنها به چند ماه یا حداقل یك سال زمان نیاز داریم. بنابراین اساسا امكان ندارد كه در زمان كوتاهی بتوان همه فعالیت‌های هسته‌ای را به شرایط قبل از توافق برجام برگرداند. مثلا ما قلب راكتور اراك را با بتن پر كردیم. برگرداندن همه چیز به حالت قبل معادل این است كه ما مجدد اقدام به ساخت قلب راكتور اراك كنیم و این كار حداقل دو سال زمان خواهد گرفت.


بازگشت‌پذیری هسته‌ای ظرف مدت‌زمان كوتاه
حسن بهشتی‌پور/كارشناس مسائل هسته‌ای
نكته‌ای كه ابتدا باید به آن اشاره كنم این است كه برجام به پرونده‌سازی هسته‌ای علیه ایران پایان داد، چرا كه شرایط قبل از برجام تهدیدی برای صلح و امنیت ایران بود. در همین ارتباط نیز می‌توان گفت یكی از دلایل عدم خروج ایران از برجام این است كه منافعی برای كشورمان داشته و دارد.
اما موضوع كاهش تعهدات برجامی ایران به این دلیل است كه طرف مقابل بداند ایران در زمینه لزوم پایبندی طرف‌های مقابل به اجرای تعهداتشان جدی است، البته در عین حال چنین دیدگاهی به معنای این نیست كه روسیه، چین و سایر حامیان خود را هم به سمت مخالفان سوق دهیم.
در ادامه در مورد مدت زمان لازم برای بازگشت‌پذیری صنعت هسته‌ای كشورمان به دوران قبل از برجام باید بگویم براساس اعتمادی كه به مسؤولان سازمان انرژی اتمی دارم به گفته‌های آنها مبنی بر این‌كه ظرف 48 و حداكثر 72 ساعت می‌توان سانتریفیوژهای برداشته شده را روی سكوها گذاشت و دوباره فرآیند غنی‌سازی را آغاز كرد اطمینان دارم.
در ضمن اگر بتوان حتی 5 درصد غنی‌سازی انجام داد می‌توان براحتی تا 100 درصد نیز این اقدام را انجام داد چرا كه صرفا كافی است فرآیند آن تكرار شود. اما مدت‌زمان لازم برای فرآیند غنی‌سازی بستگی به میزان سوی سانتریفیوژها براساس نوع آنها دارد. با توجه به این‌كه در طول سالیان گذشته متخصصان ایرانی این روند را از نظر علمی بومی كرده‌اند بنابراین طبیعتا بازگشت به گذشته به‌راحتی انجام خواهد شد. همچنین در مورد مواد لازم برای كار سانتریفیوژها نیز مشكلی نخواهیم داشت چرا كه در گذشته ده تن اورانیوم غنی‌شده داشتیم كه آن را به روسیه داده و در ازای آن 110 تن اورانیوم طبیعی یا همان كیك زرد وارد ایران كردیم. به همین دلیل در صورتی كه به دنبال از سرگیری غنی‌سازی 20 درصد باشیم مواد لازم را در اختیار داریم.
در هر صورت حتی اگر نخواهیم به اظهارات كارشناسان مربوط كه معتقدند ظرف 48 ساعت یا حداكثر 72 ساعت توانایی برگشت‌پذیری را داریم اعتنایی داشته باشیم معتقدم حداكثر یك الی دو ماه این كار به طول می‌انجامد كه تفاوت چندانی ندارد.
با توجه به این موارد، مواضع منتقدانی كه معتقدند به واسطه برجام متحمل خسارات بسیاری شده‌ایم را قبول ندارم زیرا ضرری نكرده و می‌توانیم ذخایر لازم را برگردانیم.


چند سال زمان می‌خواهیم!
فریدون عباسی / رئیس سابق سازمان انرژی اتمی
در صورتی كه از برجام خارج شده و بخواهیم به لحاظ فنی در حوزه هسته‌ای به شرایط استاندارد قبل از برجام بازگردیم چند سال به طول خواهد انجامید.
در این زمینه مهم‌ترین موضوع انگیزه و وجود نیروی انسانی است. ممكن است نیروی انسانی متخصص در این چند سال كه تابع محدودیت‌های برجام هستیم به كار دیگری مشغول شده باشد، بنابراین بازگشت دوباره آنها و به‌كارگیری اندوخته‌هایشان نیاز به زمان دارد.
برای بازگشت به شرایط قبل، باید آسیب‌دیدگی‌های احتمالی صنایع هسته‌ای بررسی و وسایل جدید، جایگزین و سوخت تولید شود. باید سوخت‌ها مورد آزمایش قرار گیرند كه آیا هنوز شرایط آزمایش سوخت پابرجاست یا آنها را جمع‌آوری كرده‌اند؟ البته به دلیل این‌كه در این زمینه اطلاعات دقیقی ندارم نمی‌توانم در مورد آن توضیح دقیقی داشته باشم، اما در هر حال برای صنعت پایدار هسته‌ای لازم است استانداردها رعایت شود. به این ترتیب بازگشت چند روزه به شرایط قبل از برجام آمال و آرزویی بیش نیست، زیرا صرفا در طول چند روز می‌توان برای شروع كار اراده كرد اما رسیدن به شرایط گذشته به چند سال زمان نیاز دارد.
ما در گذشته 18هزار سانتریفیوژ آماده كار داشتیم كه هزار سانتریفیوژ نسل جدید ‌آماده استارت بود اما همه آنها در راستای برجام‌ جمع‌آوری شده و در انبار است. همچنین سكوها و لوله‌گذاری‌های آنها جمع شده است بنابراین به زمان بسیاری برای بازگشت نیاز داریم.همچنین درباره توقف بخشی از تعهدات ایران در برجام كه در گام اول كنار گذاشتن سقف تولید اورانیوم و آب سنگین است، باید گفت طبق برجام تولید آب سنگین منعی نداشت و قرار بود بیش از 130 تن را در معرض فروش بگذاریم و در صورت عدم وجود خریدار، مازاد تولید در داخل كشور بماند، اما دستگاه اجرایی كشور تصمیم گرفت آنها را به خارج از كشور یعنی عمان منتقل كرده و تا زمان پیدا شدن خریدار در این كشور انباشت شود.همچنین در مورد اورانیوم غنی شده نیز بنا بود كه 300 كیلو اورانیوم غنی شده در كشور داشته باشیم و بقیه را به خارج از كشور منتقل كنیم. در یك مذاكره دیگر این میزان به 200 كیلو تقلیل داده شد و عملا حدود 160 كیلوگرم در كشور داشتیم، به این معنی كه هرچه اورانیوم غنی شده انباشته می‌شد باید به خارج صادر می‌شد كه این میزان نیز مشمول تحریم آمریكا شد.
به این ترتیب باید همیشه وقتی اورانیوم غنی می‌كردیم دوباره آن را رقیق كنیم، یعنی اگر غنا را به 5/3 درصد رساندیم به دلیل این‌كه در پایان فرآیند بالغ بر 200 تا 300 كیلو اضافه‌تر می‌شد باید دوباره آن را به 7/0 درصد برسانیم و این كار همچون آب در هاون كوبیدن بود.