رئیس مركز فراهم‌آوری و پیوند اعضای وزارت بهداشت از مشکلات و کوتاهی‌ها در این بخش می‌گوید
مرگ مغزی «پیوند»
ساناز دهقان، رئیس مركز فراهم آوری و پیوند اعضای وزارت بهداشت در گفت‌وگو با جام جم شرایطی كه سبب شده بیماران نیازمند اهدا با مشكلات زیادی روبه‌رو باشند، می‌گوید.
در ایران دقیقاً چه تعداد از افراد منتظر دریافت عضو هستند؟
25 هزار نفر در نوبت انتظار هستند.
هر سال به شكل میانگین چه تعداد مرگ مغزی داریم؟ از این تعداد چند مرگ مغزی منجر به اهدای عضو می‌شود؟
سالانه حدود 16 هزار مرگ مغزی داریم، اما از این تعداد حدود 4000 نفر می‌توانند دهنده بالقوه باشند. بالقوه یعنی كسانی كه شرایط اهدای عضو را داشته باشند، برای نمونه هپاتیت نداشته باشند، بیمار مرگ مغزی كه سابقه سرطان دارد و یا این كه سنش خیلی بالاست، مناسب اهدا نیست. از این 4000دهنده بالقوه، باید 2000تا 2500 نفر به اهدا برسد، متاسفانه در سال گذشته در سراسر كشور فقط، 923 مورد اهدا انجام شد.
چرا آمار این‌قدر نگران‌كننده است؟
این به خاطر نبود آگاهی درباره مرگ مغزی است. در بسیاری از شهرها، پزشكان ما حتی جرأت ندارند كه به همراهان بیمار، درباره مرگ مغزی بگویند. در خانواده اطلاعات درستی درباره مرگ مغزی و این كه غیرقابل برگشت است، وجود ندارد. درباره آمار كم اهدای عضو در كشور با چند مشكل روبه‌رو هستیم، یكی از آنها شناسایی نشدن درست مرگ مغزی است و مشكل بعدی ما رضایت ندادن خانواده‌هاست.
برای بهبود شرایط چه باید كرد؟
باید اطلاع‌رسانی را بیشتر كرد. رسانه‌ها خیلی در این زمینه مهم هستند. امسال فرهنگ‌سازی خوبی انجام شده است. شما تلویزیون را روشن كه می‌كنید، درباره مرگ مغزی اطلاعات به دست می‌آورید. در سطح شهر، بیلبوردهای تبلیغاتی در این باره وجود دارد. در كل كشور برای بالا بردن سطح آگاهی مردم، كارهای خوبی انجام شده است. اینها برای افزایش دانش مردم است. در بسیاری از موارد، همراهان بیمار، تفاوت بین كما و مرگ مغزی را نمی‌دانند. كما با مرگ مغزی متفاوت است. بیماری كه به كما رفته ممكن است سال‌ها در كما بماند، ولی بیمار مرگ مغزی فرصت کوتاهی دارد و درنهایت فوت می‌كند. اكثر بیماران مرگ مغزی بعد از دو هفته فوت می‌شوند. در این مدت تا زمانی كه از دنیا می‌روند، تمام ارگان‌هایشان از كار می‌افتد.
وزارت بهداشت برای آگاه‌سازی پزشكان چه كار كرده است؟
چند سال پیش، انجمن عضو ایرانیان با وزارت بهداشت تفاهم‌نامه‌ای امضا كرد كه كارهای فرهنگی به آنها واگذار شده است. مثلا هر فیلمی كه قرار است ساخته شود، سناریو را به ما می‌دهند و ما آن را بررسی می‌كنیم و اگر مغایرتی با واقعیت نداشته باشد، آن را تأیید می‌كنیم. وزارت بهداشت مرحله‌به‌مرحله به پزشكان استان‌های مختلف نیز دراین خصوص آموزش می‌دهد. ما در این مدت شاهد رشد آماراهدای عضو بوده‌ایم. سال 98 را خیلی خوب شروع كردیم. فروردین امسال تعداد اهداهایی كه در چند سال اخیر داشتیم، بی‌نظیر بوده است. مسلماً امسال رشدمان بیشتر خواهد بود. سال بعد هم رشد خواهیم داشت. مردم هرچه آشناتر شوند، راحت‌تر رضایت می‌دهند.
تیم پزشكی تا چه حد می‌تواند در افزایش رشد اهدای عضو نقش داشته باشد؟
مساله‌ای كه در كشور ما و در تیم پزشكی متأسفانه وجود دارد، نبود صراحت است. پزشكان باید با خانواده‌ها با صراحت صحبت كنند. خانواده به پزشك اعتماد می‌كند. اگر پزشك خیلی شفاف و روشن شرایط واقعی بیمار را بگوید بسیاری از مشكلات حل می‌شود. گاهی امید دادن بی‌جا به خانواده، روند اهدای عضو را كاهش می‌دهد. در یك بخش به خانواده امید داده می‌شود. به خاطر همین موضوع، برنامه داریم كه به پزشكان‌مان آموزش دهیم و در سمینارهایی كه در هر رشته پزشكی برگزار می‌شود، حتماً نكته‌ای درباره اهدای عضو و مرگ مغزی خواهیم داشت تا خود پزشكان هم در این مورد آشنا شوند و بدانند كه با خانواده چطور روبه‌رو شوند و از چه واژه‌هایی استفاده كنند.
آن اهدای عضوی كه عموم جامعه می‌شناسد، در حد پیوند قلب، كلیه و قرنیه است، آیا اهدای عضو به همین چند مورد خلاصه می‌شود؟
اعضای زیادی قابلیت اهدا دارد؛ قلب، ریه‌ها، كبد، دریچه قلب، پانكراس، كلیه‌ها و روده‌ها هم در این میان هستند و غیر از همه اینها ما پیوندی به نام پیوند نسوج داریم. پیوند نسوج شامل تاندون‌ها برای افرادی كه معلولیت دارند می‌شود.
در كل یك بیمار مرگ مغزی به چند نفر می‌تواند عضو اهدا كند؟
53 مورد، این شامل ارگان‌ها و نسوج می‌شود.
زمان طلایی اهدای عضو برای هر عضو چقدر است؟
زمانی كه فرد به اتاق عمل می‌رود، قلب، ریه‌ها، پانكراس، كبد و كلیه‌ها یك زمان ایستمیك تایم (زمانی كه عضو بدون خون می‌تواند زنده بماند) دارد. قلب، كمتر از چهار ساعت، كبد حداكثر هفت ساعت، پانكراس 12 ساعت و ریه‌ها هم تقریبا هفت ساعت بدون خون زنده می‌مانند. كلیه مقاوم‌ترین عضو در برابر كمبود اكسیژن است. كلیه تا 48 ساعت هم از برداشت تا پیوند می‌تواند برای زنده ماندن زمان داشته باشد.
صف انتظار برای كدام عضو در ایران از همه بیشتر است؟
در همه جای دنیا، بیشترین تقاضا برای دریافت عضو كلیه است. دلیل این اتفاق هم این است بیماری‌هایی كه باعث نارسایی كلیه می‌شود، بیشتر هستند. سبك زندگی ما هم تغییر كرده است و همه ما دچار یك بی‌تحركی شده‌ایم، دیابت و فشار خون هم افزایش پیدا كرده و این بیماری‌ها باعث نارسایی كلیه می‌شوند. فشار خون و دیابت در آینده آمار بیماران كلیوی و دیالیزی ما را افزایش خواهند داد.
این یعنی در آینده نیاز به پیوند اعضا و به خصوص كلیه هم بیشتر خواهد شد.
بله. مگر این كه پیشگیری كنیم. سبك زندگی را تغییر دهیم. كربوهیدرات، غذاهای فست‌فودی و نمك كمتری بخوریم.
ما سال‌هاست در زمینه اهدای عضو، بحث خرید و فروش اعضا را داریم. وزارت بهداشت در این زمینه می‌خواهد چه كار كند؟ وقتش نیست كه این موضوع به كل از بین برود؟
در مورد قلب، روده، كبد، پانكراس و ریه هیچ خرید و فروشی وجود ندارد. تنها عضوی كه از نفر زنده می‌توان استفاده كرد و قابل اهداست، كبد است. اهدای كبد هم با شرایط انجام می‌شود. بخشی از كبد یك فرد زنده قابل اهداست و این فقط در اقوام درجه یك قابل انجام است. به عنوان مثال، مادری كه بخشی از كبدش را به فرزندش اهدا می‌كند. این عمل هم در دو مركز یكی در شهر شیراز و دیگری در بیمارستان امام خمینی انجام می‌شود. درنتیجه امكان دلالی وجود ندارد و این وسیله‌ای برای افراد سودجوست كه از استیصال بیماران استفاده می‌كنند. شرایط كلیه اما متفاوت است، دو منبع اهدا دارد؛ هم اهدا كننده زنده دارد و هم دهنده مرگ مغزی. در این مدت تعداد اهدای مرگ مغزی افزایش پیدا كرده است. سال 96، 60 درصد از اهدای كلیه كشور از مرگ مغزی بوده است و تنها 40درصد از زنده اهدایی داشتیم. در سال‌های گذشته بالای 80 درصد اهدای كلیه از فرد زنده داشتیم. سعی‌مان این است كه با بالا بردن فرهنگ اهدای عضو، دلالی را به‌طور غیرمستقیم كاهش دهیم. وقتی كه آگهی‌های اهدای عضو را می‌بینم، تعجب می‌كنم. در آگهی از خرید و فروش مغز استخوان و قلب گفته شده است. اینها امكان ندارد، خانواده بیماران هم باید كمی درباره صحت و سقم این آگهی‌ها تحقیق كنند.
آیا دلالان سراغ افرادی كه كارت عضو دارند هم می‌روند؟
پروسه پیوند كاملا دولتی است. در بیمارستان دولتی، بیمار مرگ مغزی مشخص است، گیرنده‌ها در سیستم وزارت بهداشت رجیستری می‌شوند. در نتیجه این‌طور نیست كه بتوان قلب اهدایی را به هر كسی كه دلمان خواست پیوند بزنیم؛ در واقع قلب به اورژانسی‌ترین فرد گیرنده اهدا می‌شود. در یك هفته ما دو بار انتقال قلب از شهرستان به تهران داشتیم كه با هواپیما انجام شد. برخی به ما می‌گفتند كه چه آدم مهمی این قلب را قرار است، دریافت كند؟ باورشان نمی‌شد كه این قلب متعلق به یك خانواده متوسط رو به پایین از نظر اقتصادی است. در شرایط اهدای عضو، شرایط اورژانسی بودن است كه مشخص می‌كند چه كسی باید عضو را دریافت كند.
چرا خانواده‌های گیرنده و اهداكننده با هم ارتباط ندارند؟
این اتفاق فقط در ایران نمی‌افتد. در همه جای دنیا روند به این شكل است. ممكن است كه بستگان درجه دو و سه، برای خانواده گیرنده مشكل ایجاد كنند. درخواست‌هایی كنند كه درست نباشد، بنابراین بهتر است كه با هم آشنا نشوند. در هیچ كشوری، دهنده‌ها و گیرنده‌ها را با هم آشنا نمی‌كنند. علاوه براین ممكن است مشكل عاطفی هم به‌وجود آید. ما دو مورد داشتیم كه با این مشكل روبه‌رو شده بودند. بچه‌ای قلب دریافت كرده بود و مادر كسی كه قلبش را اهدا كرده بود، مدام به خانه گیرنده می‌رفت و برای خانواده گیرنده دردسرساز شده بود.
شرایط برای اتباع بیگانه چگونه است؟
براساس قانون ملیت گیرنده و اهداكننده باید یكسان باشد. در ایران تنها اتباع افغان اگر دچار مرگ مغزی شوند، از ارگان‌هایشان استفاده می‌كنیم، آن هم برای خود اتباع افغان.
در كشورمان اولویت با شهروندان خودمان است. اگر شرایط طوری بود كه ما اعضای لیست خودمان را پوشش داده بودیم امكان اهدا به اتباع بیگانه وجود داشت. بهتر است بدانید كه در بیمارستان رجایی چند کودک منتظرند تا قلب دریافت كنند. از ابتدای سال 98، فقط هفت بچه به خاطر این كه قلب به آنها اهدا نشده است، جان خود را از دست داده‌اند.
آیا با گرفتن كارت اهدای عضو، پروسه اهدا تمام می‌شود؟
كارت اهدای عضو، درواقع یك وصیتی است كه افراد می‌كنند و خانواده متوفی مطلع می‌شوند كه وصیت او این‌گونه بوده است. ما تا به حال هیچ موردی نداشتیم كه با داشتن كارت عضو، خانواده‌ای با اهدا مخالفت كند؛ حتی اگر خانواده مخالفت اولیه داشته باشد. در این شرایط رضایت خانواده كه ما به آن ولی متوفی می‌گوییم، باید گرفته شود.
شما خودتان كارت عضو دارید؟ اعضای خانواده چه؟
من خودم دارم. اعضای خانواده‌ام ولی همه سنشان بالاست و امكان اهدای عضو ندارند.
25 هزار نفر در نوبت انتظار هستند.
هر سال به شكل میانگین چه تعداد مرگ مغزی داریم؟ از این تعداد چند مرگ مغزی منجر به اهدای عضو می‌شود؟
سالانه حدود 16 هزار مرگ مغزی داریم، اما از این تعداد حدود 4000 نفر می‌توانند دهنده بالقوه باشند. بالقوه یعنی كسانی كه شرایط اهدای عضو را داشته باشند، برای نمونه هپاتیت نداشته باشند، بیمار مرگ مغزی كه سابقه سرطان دارد و یا این كه سنش خیلی بالاست، مناسب اهدا نیست. از این 4000دهنده بالقوه، باید 2000تا 2500 نفر به اهدا برسد، متاسفانه در سال گذشته در سراسر كشور فقط، 923 مورد اهدا انجام شد.
چرا آمار این‌قدر نگران‌كننده است؟
این به خاطر نبود آگاهی درباره مرگ مغزی است. در بسیاری از شهرها، پزشكان ما حتی جرأت ندارند كه به همراهان بیمار، درباره مرگ مغزی بگویند. در خانواده اطلاعات درستی درباره مرگ مغزی و این كه غیرقابل برگشت است، وجود ندارد. درباره آمار كم اهدای عضو در كشور با چند مشكل روبه‌رو هستیم، یكی از آنها شناسایی نشدن درست مرگ مغزی است و مشكل بعدی ما رضایت ندادن خانواده‌هاست.
برای بهبود شرایط چه باید كرد؟
باید اطلاع‌رسانی را بیشتر كرد. رسانه‌ها خیلی در این زمینه مهم هستند. امسال فرهنگ‌سازی خوبی انجام شده است. شما تلویزیون را روشن كه می‌كنید، درباره مرگ مغزی اطلاعات به دست می‌آورید. در سطح شهر، بیلبوردهای تبلیغاتی در این باره وجود دارد. در كل كشور برای بالا بردن سطح آگاهی مردم، كارهای خوبی انجام شده است. اینها برای افزایش دانش مردم است. در بسیاری از موارد، همراهان بیمار، تفاوت بین كما و مرگ مغزی را نمی‌دانند. كما با مرگ مغزی متفاوت است. بیماری كه به كما رفته ممكن است سال‌ها در كما بماند، ولی بیمار مرگ مغزی فرصت کوتاهی دارد و درنهایت فوت می‌كند. اكثر بیماران مرگ مغزی بعد از دو هفته فوت می‌شوند. در این مدت تا زمانی كه از دنیا می‌روند، تمام ارگان‌هایشان از كار می‌افتد.
وزارت بهداشت برای آگاه‌سازی پزشكان چه كار كرده است؟
چند سال پیش، انجمن عضو ایرانیان با وزارت بهداشت تفاهم‌نامه‌ای امضا كرد كه كارهای فرهنگی به آنها واگذار شده است. مثلا هر فیلمی كه قرار است ساخته شود، سناریو را به ما می‌دهند و ما آن را بررسی می‌كنیم و اگر مغایرتی با واقعیت نداشته باشد، آن را تأیید می‌كنیم. وزارت بهداشت مرحله‌به‌مرحله به پزشكان استان‌های مختلف نیز دراین خصوص آموزش می‌دهد. ما در این مدت شاهد رشد آماراهدای عضو بوده‌ایم. سال 98 را خیلی خوب شروع كردیم. فروردین امسال تعداد اهداهایی كه در چند سال اخیر داشتیم، بی‌نظیر بوده است. مسلماً امسال رشدمان بیشتر خواهد بود. سال بعد هم رشد خواهیم داشت. مردم هرچه آشناتر شوند، راحت‌تر رضایت می‌دهند.
تیم پزشكی تا چه حد می‌تواند در افزایش رشد اهدای عضو نقش داشته باشد؟
مساله‌ای كه در كشور ما و در تیم پزشكی متأسفانه وجود دارد، نبود صراحت است. پزشكان باید با خانواده‌ها با صراحت صحبت كنند. خانواده به پزشك اعتماد می‌كند. اگر پزشك خیلی شفاف و روشن شرایط واقعی بیمار را بگوید بسیاری از مشكلات حل می‌شود. گاهی امید دادن بی‌جا به خانواده، روند اهدای عضو را كاهش می‌دهد. در یك بخش به خانواده امید داده می‌شود. به خاطر همین موضوع، برنامه داریم كه به پزشكان‌مان آموزش دهیم و در سمینارهایی كه در هر رشته پزشكی برگزار می‌شود، حتماً نكته‌ای درباره اهدای عضو و مرگ مغزی خواهیم داشت تا خود پزشكان هم در این مورد آشنا شوند و بدانند كه با خانواده چطور روبه‌رو شوند و از چه واژه‌هایی استفاده كنند.
آن اهدای عضوی كه عموم جامعه می‌شناسد، در حد پیوند قلب، كلیه و قرنیه است، آیا اهدای عضو به همین چند مورد خلاصه می‌شود؟
اعضای زیادی قابلیت اهدا دارد؛ قلب، ریه‌ها، كبد، دریچه قلب، پانكراس، كلیه‌ها و روده‌ها هم در این میان هستند و غیر از همه اینها ما پیوندی به نام پیوند نسوج داریم. پیوند نسوج شامل تاندون‌ها برای افرادی كه معلولیت دارند می‌شود.
در كل یك بیمار مرگ مغزی به چند نفر می‌تواند عضو اهدا كند؟
53 مورد، این شامل ارگان‌ها و نسوج می‌شود.
زمان طلایی اهدای عضو برای هر عضو چقدر است؟
زمانی كه فرد به اتاق عمل می‌رود، قلب، ریه‌ها، پانكراس، كبد و كلیه‌ها یك زمان ایستمیك تایم (زمانی كه عضو بدون خون می‌تواند زنده بماند) دارد. قلب، كمتر از چهار ساعت، كبد حداكثر هفت ساعت، پانكراس 12 ساعت و ریه‌ها هم تقریبا هفت ساعت بدون خون زنده می‌مانند. كلیه مقاوم‌ترین عضو در برابر كمبود اكسیژن است. كلیه تا 48 ساعت هم از برداشت تا پیوند می‌تواند برای زنده ماندن زمان داشته باشد.
صف انتظار برای كدام عضو در ایران از همه بیشتر است؟
در همه جای دنیا، بیشترین تقاضا برای دریافت عضو كلیه است. دلیل این اتفاق هم این است بیماری‌هایی كه باعث نارسایی كلیه می‌شود، بیشتر هستند. سبك زندگی ما هم تغییر كرده است و همه ما دچار یك بی‌تحركی شده‌ایم، دیابت و فشار خون هم افزایش پیدا كرده و این بیماری‌ها باعث نارسایی كلیه می‌شوند. فشار خون و دیابت در آینده آمار بیماران كلیوی و دیالیزی ما را افزایش خواهند داد.
این یعنی در آینده نیاز به پیوند اعضا و به خصوص كلیه هم بیشتر خواهد شد.
بله. مگر این كه پیشگیری كنیم. سبك زندگی را تغییر دهیم. كربوهیدرات، غذاهای فست‌فودی و نمك كمتری بخوریم.
ما سال‌هاست در زمینه اهدای عضو، بحث خرید و فروش اعضا را داریم. وزارت بهداشت در این زمینه می‌خواهد چه كار كند؟ وقتش نیست كه این موضوع به كل از بین برود؟
در مورد قلب، روده، كبد، پانكراس و ریه هیچ خرید و فروشی وجود ندارد. تنها عضوی كه از نفر زنده می‌توان استفاده كرد و قابل اهداست، كبد است. اهدای كبد هم با شرایط انجام می‌شود. بخشی از كبد یك فرد زنده قابل اهداست و این فقط در اقوام درجه یك قابل انجام است. به عنوان مثال، مادری كه بخشی از كبدش را به فرزندش اهدا می‌كند. این عمل هم در دو مركز یكی در شهر شیراز و دیگری در بیمارستان امام خمینی انجام می‌شود. درنتیجه امكان دلالی وجود ندارد و این وسیله‌ای برای افراد سودجوست كه از استیصال بیماران استفاده می‌كنند. شرایط كلیه اما متفاوت است، دو منبع اهدا دارد؛ هم اهدا كننده زنده دارد و هم دهنده مرگ مغزی. در این مدت تعداد اهدای مرگ مغزی افزایش پیدا كرده است. سال 96، 60 درصد از اهدای كلیه كشور از مرگ مغزی بوده است و تنها 40درصد از زنده اهدایی داشتیم. در سال‌های گذشته بالای 80 درصد اهدای كلیه از فرد زنده داشتیم. سعی‌مان این است كه با بالا بردن فرهنگ اهدای عضو، دلالی را به‌طور غیرمستقیم كاهش دهیم. وقتی كه آگهی‌های اهدای عضو را می‌بینم، تعجب می‌كنم. در آگهی از خرید و فروش مغز استخوان و قلب گفته شده است. اینها امكان ندارد، خانواده بیماران هم باید كمی درباره صحت و سقم این آگهی‌ها تحقیق كنند.
آیا دلالان سراغ افرادی كه كارت عضو دارند هم می‌روند؟
پروسه پیوند كاملا دولتی است. در بیمارستان دولتی، بیمار مرگ مغزی مشخص است، گیرنده‌ها در سیستم وزارت بهداشت رجیستری می‌شوند. در نتیجه این‌طور نیست كه بتوان قلب اهدایی را به هر كسی كه دلمان خواست پیوند بزنیم؛ در واقع قلب به اورژانسی‌ترین فرد گیرنده اهدا می‌شود. در یك هفته ما دو بار انتقال قلب از شهرستان به تهران داشتیم كه با هواپیما انجام شد. برخی به ما می‌گفتند كه چه آدم مهمی این قلب را قرار است، دریافت كند؟ باورشان نمی‌شد كه این قلب متعلق به یك خانواده متوسط رو به پایین از نظر اقتصادی است. در شرایط اهدای عضو، شرایط اورژانسی بودن است كه مشخص می‌كند چه كسی باید عضو را دریافت كند.
چرا خانواده‌های گیرنده و اهداكننده با هم ارتباط ندارند؟
این اتفاق فقط در ایران نمی‌افتد. در همه جای دنیا روند به این شكل است. ممكن است كه بستگان درجه دو و سه، برای خانواده گیرنده مشكل ایجاد كنند. درخواست‌هایی كنند كه درست نباشد، بنابراین بهتر است كه با هم آشنا نشوند. در هیچ كشوری، دهنده‌ها و گیرنده‌ها را با هم آشنا نمی‌كنند. علاوه براین ممكن است مشكل عاطفی هم به‌وجود آید. ما دو مورد داشتیم كه با این مشكل روبه‌رو شده بودند. بچه‌ای قلب دریافت كرده بود و مادر كسی كه قلبش را اهدا كرده بود، مدام به خانه گیرنده می‌رفت و برای خانواده گیرنده دردسرساز شده بود.
شرایط برای اتباع بیگانه چگونه است؟
براساس قانون ملیت گیرنده و اهداكننده باید یكسان باشد. در ایران تنها اتباع افغان اگر دچار مرگ مغزی شوند، از ارگان‌هایشان استفاده می‌كنیم، آن هم برای خود اتباع افغان.
در كشورمان اولویت با شهروندان خودمان است. اگر شرایط طوری بود كه ما اعضای لیست خودمان را پوشش داده بودیم امكان اهدا به اتباع بیگانه وجود داشت. بهتر است بدانید كه در بیمارستان رجایی چند کودک منتظرند تا قلب دریافت كنند. از ابتدای سال 98، فقط هفت بچه به خاطر این كه قلب به آنها اهدا نشده است، جان خود را از دست داده‌اند.
آیا با گرفتن كارت اهدای عضو، پروسه اهدا تمام می‌شود؟
كارت اهدای عضو، درواقع یك وصیتی است كه افراد می‌كنند و خانواده متوفی مطلع می‌شوند كه وصیت او این‌گونه بوده است. ما تا به حال هیچ موردی نداشتیم كه با داشتن كارت عضو، خانواده‌ای با اهدا مخالفت كند؛ حتی اگر خانواده مخالفت اولیه داشته باشد. در این شرایط رضایت خانواده كه ما به آن ولی متوفی می‌گوییم، باید گرفته شود.
شما خودتان كارت عضو دارید؟ اعضای خانواده چه؟
من خودم دارم. اعضای خانواده‌ام ولی همه سنشان بالاست و امكان اهدای عضو ندارند.
