دولت همه محدودیت‌های عملیاتی برجام در حوزه انرژی هسته‌ای را كنار گذاشت
آخرین گام
شامگاه یكشنبه دولت جمهوری اسلامی ایران طی بیانیه‌ای گام پنجم و نهایی كاهش تعهدات ایران در برجام را اعلام كرد. به این ترتیب آن‌طور كه در بیانیه دولت آمده، مراحل دوماهه‌ای كه ایران از اردیبهشت امسال برای كاهش تعهدات هسته‌ای برجام آغاز كرده بود، به پایان رسید. اقدامات ایران برای كاهش پنج مرحله‌ای تعهدات هسته‌ای خود در قالب برجام، در واكنش به خروج آمریكا از برجام از اردیبهشت سال 1397، بازگشت تحریم‌ها و بی‌عملی مطلق اروپایی‌ها در این مدت در مقابل آمریكا صورت گرفت. هدف ایران از این گام‌ها این بود كه در هر مرحله، دو ماه به اروپایی‌ها مهلت داده شود تا به تعهدات خود در چارچوب برجام عمل كنند، اما اروپایی‌ها جز اظهار تأسف، كاری نكردند. براساس اطلاعیه دولت، جمهوری اسلامی ایران در گام پنجم، آخرین مورد كلیدی از محدودیت‌های عملیاتی خود در برجام، یعنی «محدودیت در تعداد سانتریفیوژها» را كنار می‌گذارد. به این ترتیب برنامه هسته‌ای جمهوری اسلامی ایران دیگر با هیچ محدودیتی در حوزه عملیاتی (شامل ظرفیت غنی‌سازی، درصد غنی‌سازی، میزان مواد غنی‌شده و تحقیق و توسعه) مواجه نیست و از این به بعد برنامه هسته‌ای ایران صرفا بر اساس نیازهای فنی خود پیش خواهد رفت. در این بیانیه البته تاكید شده كه همكاری ایران با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی همچون گذشته ادامه خواهد یافت. همچنین در صورت رفع تحریم‌ها و منتفع شدن ایران از منافع برجام، جمهوری اسلامی ایران آماده بازگشت به تعهدات برجامی خود می‌باشد. دولت همچنین سازمان انرژی اتمی را موظف كرده در این چارچوب اقدامات و تمهیدات لازم را با هماهنگی رئیس‌جمهور اتخاذ کند. جزئیات گام پنجم در حالی یكشنبه‌شب اعلام شد كه پیش از اعلام آن سخنگوی وزارت خارجه گفته بود: تصمیماتی برای برداشتن گام پنجم اتخاذ شده بود، ولی با توجه به شرایط كنونی، یكشنبه‌شب جلسه مهمی درخصوص گام پنجم برگزار می‌شود كه می‌تواند تصمیمات اتخاذ شده را تحت الشعاع قرار دهد. این تصمیم، خط‌مشی ایران درخصوص اجرای برجام و گامی را كه در پیش است، مشخص می‌كند. به دنبال چنین اظهارنظری، گمانه‌زنی‌های زیادی درباره جزئیات گام احتمالی منتشر شد و برخی تحلیلگران از احتمال خروج ایران از برجام یا كنار گذاشتن نظارت‌های آژانس سخن گفتند اما با اعلام گام پنجم مشخص شد هیچ‌یك از چنین اقداماتی انجام نشده و همان گامی كه از مدت‌ها قبل انتظار آن می‌رفت و آخرین محدودیت فنی قید شده در برجام بود، برداشته شد و اكنون مشخص نیست اگر آن‌طور كه در بیانیه دولت آمده، این گام آخرین گام باشد، تكلیف تعهداتی كه در حوزه نظارت از سوی ایران در برجام پذیرفته شده، چه خواهد شد.
اروپایی‌ها هنوز طلبكارند
اروپایی‌ها در اردیبهشت سال گذشته پس از خروج آمریكا از برجام، بلافاصله به طور رسمی اعلام كردند سازوكاری تدوین خواهند كرد كه با دور زدن تحریم‌های آمریكا، ایران از منافع اقتصادی برجام بهره‌مند شود، اما با گذشت 20 ماه از آن وعده‌ها، اكنون دیگر اروپایی‌ها هیچ تلاشی حتی در ظاهر نیز برای حفظ برجام انجام نمی‌دهند.
حتی كشورهای اروپایی با لحن طلبكارانه‌ای نسبت به مراحل پنجگانه ایران برای كاهش تعهدات هسته‌ای صحبت می‌كنند به طوری كه پس از بیانیه یكشنبه‌شب دولت ایران، سه كشور اروپایی طرف مذاكرات برجام (آلمان، انگلستان و فرانسه) در یك بیانیه مشترك رسمی بدون اشاره به خروج یك‌جانبه آمریكا از برجام و قصور خود در جبران بازگشت تحریم‌ها علیه ایران با طرح ادعای واهی «انجام اقدامات خشونت‌آمیز توسط ایران» خواستار پرهیز از این اقدامات و خواستار از سر گرفته شدن رعایت مفاد گنجانده‌شده در توافق برجام شدند.
به گزارش ایسنا و به نقل از رویترز، در این بیانیه سه كشور فرانسه، انگلیس و آلمان همچنین اعلام كردند كه بر اهمیت كاستن از تنش‌ها در عراق و ایران و عزم خود برای مبارزه با داعش تاكید می‌كنند.
در این بیانیه آمده است: «ما بر تعهد خودمان در ادامه مبارزه با گروه داعش كه یك اولویت است، تاكید می‌كنیم. این ضروری است كه ما ائتلاف مربوط به آن را حفظ كنیم. از مقام‌های عراق می‌خواهیم به روند تأمین پشتیبانی لازم از این ائتلاف ادامه دهند.»
این سه كشور همچنین اعلام كردند: «ما آماده ادامه مذاكرات با همه طرف‌ها به‌منظور مشاركت در كاستن از تنش‌ها و برقراری مجدد ثبات در منطقه هستیم».
از سوی دیگر مقامات سیاسی آلمان هم با لحن تندی نسبت به اقدام ایران موضع گرفتند. مثلا یك سخنگوی وزارت خارجه آلمان به رویترز گفت كه «این قدم (ایران) تخطی از توافق هسته‌ای است اما تاكید می‌كنم كه به معنای پایان آن نیست.» وی گفت: «هدف ما حفظ برجام است. در حال گفت‌وگو برای رسیدن به این مهم هستیم.»
هایكو ماس، وزیر خارجه آلمان هم مدعی شد تصمیم ایران مبنی بر برداشتن گام پنجم تعهدات برجامی در راستای مفاد توافق هسته‌ای نیست.
به گزارش ایلنا، وزیر خارجه آلمان افزود: تصمیم ایران مبنی بر برداشتن گام پنجم تعهدات برجامی و افزایش در تعداد سانتریفیوژها، می‌تواند نخستین گام برای به پایان رسیدن توافق هسته‌ای با شش قدرت جهان باشد.
وی افزود: «بی‌تردید بار دیگر با ایران گفت‌وگو خواهیم كرد. با این حال، این اقدام ایران در راستای مفاد برجام نیست.»
ماس در ادامه گفت: «وضعیت آسان‌تر نشده است و این می‌تواند نخستین قدم برای پایان این توافق باشد. این البته خسران بزرگی خواهد بود و اكنون بار مسؤولیت بزرگی را حس می‌كنیم.» وزیر خارجه آلمان همچنین اعلام كرد قرار است با وزرای خارجه انگلیس و فرانسه برای بحث درباره برنامه هسته‌ای ایران دیدار كند.
وی با اشاره به گام‌های برجامی ایران در كاهش تعهداتش ذیل این توافق هسته‌ای گفت: «ایران از توافق هسته‌ای عقب‌نشینی كرده است. این اوضاع را بسیار دشوارتر می‌كند. هیچ‌كس نمی‌خواهد كه ایران به سلاح‌های هسته‌ای دست یابد. ما با فرانسه و انگلیس درخصوص چگونگی واكنش به این اوضاع همكاری می‌كنیم.»
جوزپ بورل، مسؤول سیاست خارجی اتحادیه اروپا هم ضمن ابراز تأسف از گام پنجم كاهش تعهدات برجامی ایران، به اهمیت اجرای كامل آن اشاره كرد.
به گزارش ایسنا و به نقل از رویترز، جوزپ بورل، مسؤول سیاست خارجی اتحادیه اروپا، روز دوشنبه، گفت، از بیانیه اخیر ایران درباره كاهش تعهداتش نسبت به توافق هسته‌ای متأسف است.
بورل در پیامی توییتری هم نوشت، اتحادیه اروپا پس از آن كه ایران اعلام كرد تعهداتش را در زمینه غنی‌سازی اورانیوم كنار خواهد گذاشت بر ارزیابی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در زمینه بررسی تعهدات ایران نسبت به این توافق متكی خواهد بود.
در حالی كه این اقدام ایران در پی تعلل كشورهای اروپایی در عمل به تعهداتشان انجام‌شده، وی در ادامه اظهار كرد: اكنون، اجرای كامل توافق هسته‌ای از جانب همه، بیش از پیش برای ثبات منطقه و امنیت جهانی اهمیت دارد.
ظریف: گام پنجم در چارچوب برجام
برداشته شده است
وزیر خارجه كشورمان با اشاره به گام پنجم ایران در كاهش تعهدات برجامی تاكید كرد: این گام در چارچوب برجام برداشته شده است.
به گزارش ایسنا، محمدجواد ظریف یكشنبه‌شب در صفحه توییتر خود نوشت: به عنوان پنجمین و آخرین گام جبرانی ذیل پاراگراف ۳۶ برجام، از این پس تعداد سانتریفیوژها هیچ محدودیتی نخواهد داشت. این گام در چارچوب برجام است و همه پنج گام در صورت اجرای مؤثر تعهدات متقابل، برگشت‌پذیر است. همكاری كامل ایران با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی ادامه خواهد یافت.
بیانیه امیدوارانه آژانس بین‌المللی انرژی اتمی
آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در واكنش برداشتن گام پنجم كاهش تعهدات هسته‌ای ایران، خبر داد كه ایران اعلام كرده همكاری با این نهاد همانند قبل همچنان ادامه می‌یابد.
به گزارش فارس، آژانس بین‌المللی انرژی اتمی عنوان کرده كه به این نهاد اعلام شده همكاری تهران با آژانس همانند قبل ادامه خواهد یافت و بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی فعالیت‌های خود را در آنجا ادامه خواهند داد. این نهاد بین‌المللی در ادامه بیانیه خود اعلام كرد كشورهای عضو را در زمان مقتضی در جریان هر تحولی قرار خواهد داد.
واكنش روسیه
میخائیل اولیانوف، نماینده روسیه در سازمان‌های بین‌المللی مستقر در وین كه طی یك‌سال اخیر بارها در رد مواضع آمریكا و سیاست كارزار فشار حداكثری دولت «دونالد ترامپ» علیه ایران اظهارنظر كرده بود، به گام نهایی ایران در كاهش تعهدات برجامی واكنش نشان داد.
به گزارش فارس، اولیانوف در یك پیام توییتری نوشت: «ایالات متحده تمام تلاش خود را برای خروج ایران از برجام انجام داد و سرانجام به این هدف خود رسید. تهران اكنون با هیچ محدودیتی در زمینه هسته‌ای مواجه نیست (البته به‌جز محدودیت‌های ان‌پی‌تی). آیا این دقیقا همان چیزی است كه واشنگتن به دنبال حصول آن بوده است؟»
کاهش تعهدات بر اساس برجام
بعضی برداشتن گام پنجم در حوزه کاهش تعهدات برجامی را به معنای خروج از این توافق تعبیر و تفسیر می‌کنند، در حالی که این‌طور نیست. چون در برجام، ایران سه دسته از تعهدات را پذیرفته بود. یک دسته اعمال محدودیت‌هایی بر فعالیت‌های هسته‌ای بود. دسته دوم مربوط به پذیرش نظارت آژانس بین‌المللی انرژی هسته‌ای و دسته سوم به موضوع پذیرش کنترل‌های این آژانس اختصاص داشت. در گام پنجم عملاً اعلام کردیم کلیه محدودیت‌هایی که پذیرفته بودیم مثل محدود شدن سانتریفیوژها به 6060 تا و محدود شدن غنی‌سازی به 67/3 درصد و محدود شدن ذخایر اورانیوم به 300 کیلوگرم را برداشتیم و گفتیم که متناسب با نیاز و مصلحت کشور هر مقداری که سانتریفیوژ و غنی‌سازی نیاز داریم انجام می‌دهیم و ذخایرمان هم محدود نخواهد بود. ایران تاکید کرده که همچنان تحت نظر آژانس به فعالیت‌های خود ادامه خواهیم داد چون می‌خواهیم به دنیا اعلام کنیم که بر اساس کنترل‌های آژانس عمل می‌کنیم. همچنان در چارچوب فعالیت‌های صلح‌آمیز هسته‌ای حرکت می‌کنیم. همچنین ایران تاکید کرده است که اگر طرف‌های مقابل به تعهدات خود که تاکنون اجرا نکرده‌اند عمل کنند به تعهدات خود بازخواهد گشت. به هر صورت برجام یک توافق چندجانبه و چندلایه با موضوعات سیاسی، امنیتی، نظامی، حقوقی، بین‌المللی و اقتصادی است. وجوه مختلف بسته‌ای شامل پنج فصل مختلف است. بخشی از این مجموعه به تعهدات ایران مربوط می‌شود و ما می‌گوییم همچنان در این توافق باقی مانده‌ایم اما برخی از تعهداتمان را کاهش داده‌ایم چون طرف‌های مقابلمان (اروپایی‌ها) به وعده‌های 11 گانه خود عمل نکردند. اروپایی‌ها هم مدعی‌اند که در برجام هستند اما تعهداتشان را اجرایی نکردند؛ بنابراین همانگونه که آنها بدون عمل کردن به تعهداتشان مدعی ادامه برجامند ایران هم با اعلام پایبندی به برجام تعهدات خود را کاهش داده است.
در پذیرش برجام عجله کرده بودیم
این گامی که برداشته شده بخشی از اجرای راهبرد حساب‌شده و سنجیده و اصولی در برابر کاستی‌های اروپا در قبال اجرای تعهداتشان است. باید به این مساله توجه کرد که پرونده گام‌های کاهش تعهدات با پرونده انتقام سخت کاملاً جداست و هر کدام را باید در موقعیتشان مورد بررسی قرار داد. ما در قالب برجام شاهد خروج آمریکا و بی‌تعهدی اروپا و همکاری اعلام‌نشده این دو با یکدیگر برای فشار علیه ایران بودیم. همزمان اروپایی‌ها خواسته‌های تازه‌ای را مطرح می‌کردند که در قالب برجام نبود و شرط‌هایی را درباره توان نظامی ما می‌گذاشتند. از سویی دیگر به وعده‌هایشان درباره راه‌اندازی کانال مالی و لغو تحریم‌ها عمل نکردند؛ بنابراین بر اساس رهنمودهای رهبری ما راهبردی را در پیش گرفتیم که از یکسو به یک‌باره همه تعهداتمان را کنار نگذاریم و از سوی دیگر همچنان به تعهدات سابق عمل نکنیم. از این رو رویکرد کاهش تعهدات در راستای مقابله با بی‌تعهدی اروپا را در پیش گرفتیم. طی گام‌های پنجگانه ما مرحله به مرحله پیش رفتیم و نتیجه و دستاورد ارزشمند اقدام اخیر، همراهی افکار عمومی جهان و اثبات منطقی بودن برخورد ما با اروپاییان است. درواقع ما کار را در عرصه افکار عمومی و مجامع بین‌المللی به مرحله‌ای رساندیم که دیگر استدلالی برای اروپاییان باقی نماند. حال ممکن است برخی درباره گام پنجم معتقد به اقدام تندتر یا کندتری باشند اما از نظر من اقدام قابل دفاعی صورت گرفته است. دستاورد دیگر اینکه ما همه محدودیت‌های برجامی در حوزه تعداد سانتریفیوژها و غنی‌سازی را کنار گذاشتیم و این هم بسیار ارزشمند است. بالاخره در پذیرش برجام عجله کرده بودیم و تعهداتی را پذیرفتیم و به آن عمل کردیم که با بی‌توجهی اروپا نسبت به قول و قرارهایش مواجه شد. در حال حاضر به‌تدریج به سمت کاهش تعهداتی که ما را در موقعیت ضعیفی قرار داده بود گام برمی‌داریم.
برجام مرده است
گام پنجم ایران در نوع خود اهمیت داشت هرچند که جمهوری اسلامی ایران با احتیاط گام‌ها را برمی‌دارد و چندان تمایل ندارد راه را ببندد. مسؤولان مربوط با اینکه هنوز پاسخ مناسبی از سوی اروپا دریافت نکرده‌اند امیدوار هستند بتوانند پنجره‌ای را برای بازگشت به وضعیت اولیه بازگذارند به‌خصوص اینکه به نظر می‌رسد همین گام‌ها نه تنها مفید بوده بلکه هنوز به آن مرحله‌ای نرسیده‌ایم که نیازمند این باشد که بازرسی‌های آژانس متوقف شود، چراکه ایران احساس می‌کند تا زمان رسیدن به مرحله‌ای که حضور بازرسان آژانس را مانعی برای ادامه فعالیت هسته‌ای بداند فاصله داریم. در صورتی که بازرسی‌ها را متوقف کرده و از ان.پی.تی خارج شویم شاید برداشت‌های اشتباهی از فعالیت‌های هسته‌ای ما صورت گیرد. ایران با این گام‌ها هنوز امیدوار است شاید روزنه‌ای برای بازگشت دوباره آمریکا به برجام و عملی شدن تعهدات اروپا وجود داشته باشد، هرچند که با این شرایط جدید دیگر هیچ امیدی به برجام نیست. در حقیقت برجام مرده است و شاید با برخی اقدامات سعی کرده‌ایم نامی از برجام باقی گذاریم.
پایان برجام با گام پنجم
گام پنجم ایران در پرونده برجام گام نهایی است که به معنای بازگشت جمهوری اسلامی به شرایط قبل از برجام است، بنابراین برداشتن گامی از این بلندتر امکان‌پذیر نبود، اگر به مفهوم بیانیه‌ای که در زمینه گام پنجم صادرشده توجه کنیم می‌بینیم که این گام از سوی ایران به معنای پایان برجام است.البته مانند قبل از برجام همچنان امکان بازرسی‌ها وجود خواهد داشت و اگر غربی‌ها به اجرای تعهدات برگردند ما هم به برجام برمی‌گردیم، هرچند که بعید است غربی‌ها به برجام برگشته و متعهد بمانند، در طول این مدت نیز با نقض عهد آمریکا و بدعهدی اروپاییان برجام وجود خارجی نداشت. در ضمن نظارت‌ها قبل از برجام هم بوده و آن را مانعی بر سر راه فعالیت هسته‌ای نمی‌دانیم، اگر در این مرحله نظارت‌ها را لغو می‌کردیم ممکن بود متهم به موضوعاتی شویم و جو جدیدی علیه ما ایجاد شود.
گام‌های نمایشی
امیدی به گام پنجم ندارم، چراکه گام‌های قبلی را نیز نمی‌توانیم گام بنامیم. برخی از اقداماتی که در گام‌های قبلی عنوان شده بود به‌گونه‌ای نمایش برای داخلی‌ها بود تا وانمود کنند که واکنشی در برابر بدعهدی طرف اروپایی داشته‌اند. در مقایسه بین آنچه در برجام به دست آورده و یا از دست داده‌ایم، وزن آنچه از دست داده‌ایم بسیار زیاد است، یاس و ناامیدی جوانان صنعت هسته‌ای در حوزه موضوعات راهبردی به این سادگی قابل جبران نیست، یک زمانی بحث جمع‌آوری تجهیزات هسته‌ای مطرح است و زمانی ناکارآمد شدن نیروی انسانی متخصص در این حوزه، آنچه در برجام حاصل‌شده ناامید کردن مردم و جوانان در این زمینه بود، چراکه صنعت هسته‌ای می‌توانست باعث اشتغال بیشتر و بالا بردن روحیه ملی در کشور باشد که البته به‌واسطه برجام این موضوع تبدیل به یک ضد ارزش شد، چنین ضایعه‌ای به‌سادگی قابل جبران نیست.
نکته دیگر این است که چه کسی درصدد عملی کردن گام‌های عنوان شده خواهد بود؟ آیا توجیه‌کنندگان برجام می‌خواهند گامی در این جهت بردارند؟ تمام آنچه این گروه در زمینه برجام وعده داده بود انجام نشد و برخی مسئولان ما به هر قیمتی دنبال برجام و تثبیت آن بودند. نکته دیگر این است که در گام پنجم نیز عنوان شده که در صورت بازگشت طرف مقابل به انجام تعهداتش ایران نیز از کاهش تعهدات برجامی عقب‌نشینی خواهد کرد، حال سؤال اینجاست که تا کجا منتظر اروپاییان هستند. در هر صورت چیزی که از دست رفته به‌سادگی و گام به گام قابل احیا نیست.
لزوم حل کردن موضوع نظارت‌ها
مواردی که در گام پنجم در راستای عدم وجود محدودیت‌های هسته‌ای عنوان شده به شرط عملی شدن مفید است و در این صورت سرعت برنامه هسته‌ای ما به حالت قبل برگشته و می‌تواند کارآمد باشد؛ اما متاسفانه و به صورت معمول دولت فعلی بر انجام برخی اقدامات تاکید می‌کند اما در عمل خلاف آن عمل می‌کند. نکته دیگر این است که قاعدتاً نیازی نداریم که فراتر از ان.پی.تی نظارت‌پذیر باشیم، بنابراین با توجه به اینکه طبق برجام نظارت‌های بیشتری در زمینه فعالیت‌های هسته‌ای پذیرفته‌ایم می‌بایست فکری در این زمینه داشته باشیم. البته شاید به دلیل اینکه دولت نمی‌خواهد فعالیت جدی در زمینه گام‌های اعلام شده داشته باشد مشکلی هم با نظارت ندارد، اما به هر حال با توجه به اینکه این گام نهایی است و همچنان موضوع نظارت‌ها وجود دارد باید فکری به حال آن کرد.
اروپایی‌ها در اردیبهشت سال گذشته پس از خروج آمریكا از برجام، بلافاصله به طور رسمی اعلام كردند سازوكاری تدوین خواهند كرد كه با دور زدن تحریم‌های آمریكا، ایران از منافع اقتصادی برجام بهره‌مند شود، اما با گذشت 20 ماه از آن وعده‌ها، اكنون دیگر اروپایی‌ها هیچ تلاشی حتی در ظاهر نیز برای حفظ برجام انجام نمی‌دهند.
حتی كشورهای اروپایی با لحن طلبكارانه‌ای نسبت به مراحل پنجگانه ایران برای كاهش تعهدات هسته‌ای صحبت می‌كنند به طوری كه پس از بیانیه یكشنبه‌شب دولت ایران، سه كشور اروپایی طرف مذاكرات برجام (آلمان، انگلستان و فرانسه) در یك بیانیه مشترك رسمی بدون اشاره به خروج یك‌جانبه آمریكا از برجام و قصور خود در جبران بازگشت تحریم‌ها علیه ایران با طرح ادعای واهی «انجام اقدامات خشونت‌آمیز توسط ایران» خواستار پرهیز از این اقدامات و خواستار از سر گرفته شدن رعایت مفاد گنجانده‌شده در توافق برجام شدند.
به گزارش ایسنا و به نقل از رویترز، در این بیانیه سه كشور فرانسه، انگلیس و آلمان همچنین اعلام كردند كه بر اهمیت كاستن از تنش‌ها در عراق و ایران و عزم خود برای مبارزه با داعش تاكید می‌كنند.
در این بیانیه آمده است: «ما بر تعهد خودمان در ادامه مبارزه با گروه داعش كه یك اولویت است، تاكید می‌كنیم. این ضروری است كه ما ائتلاف مربوط به آن را حفظ كنیم. از مقام‌های عراق می‌خواهیم به روند تأمین پشتیبانی لازم از این ائتلاف ادامه دهند.»
این سه كشور همچنین اعلام كردند: «ما آماده ادامه مذاكرات با همه طرف‌ها به‌منظور مشاركت در كاستن از تنش‌ها و برقراری مجدد ثبات در منطقه هستیم».
از سوی دیگر مقامات سیاسی آلمان هم با لحن تندی نسبت به اقدام ایران موضع گرفتند. مثلا یك سخنگوی وزارت خارجه آلمان به رویترز گفت كه «این قدم (ایران) تخطی از توافق هسته‌ای است اما تاكید می‌كنم كه به معنای پایان آن نیست.» وی گفت: «هدف ما حفظ برجام است. در حال گفت‌وگو برای رسیدن به این مهم هستیم.»
هایكو ماس، وزیر خارجه آلمان هم مدعی شد تصمیم ایران مبنی بر برداشتن گام پنجم تعهدات برجامی در راستای مفاد توافق هسته‌ای نیست.
به گزارش ایلنا، وزیر خارجه آلمان افزود: تصمیم ایران مبنی بر برداشتن گام پنجم تعهدات برجامی و افزایش در تعداد سانتریفیوژها، می‌تواند نخستین گام برای به پایان رسیدن توافق هسته‌ای با شش قدرت جهان باشد.
وی افزود: «بی‌تردید بار دیگر با ایران گفت‌وگو خواهیم كرد. با این حال، این اقدام ایران در راستای مفاد برجام نیست.»
ماس در ادامه گفت: «وضعیت آسان‌تر نشده است و این می‌تواند نخستین قدم برای پایان این توافق باشد. این البته خسران بزرگی خواهد بود و اكنون بار مسؤولیت بزرگی را حس می‌كنیم.» وزیر خارجه آلمان همچنین اعلام كرد قرار است با وزرای خارجه انگلیس و فرانسه برای بحث درباره برنامه هسته‌ای ایران دیدار كند.
وی با اشاره به گام‌های برجامی ایران در كاهش تعهداتش ذیل این توافق هسته‌ای گفت: «ایران از توافق هسته‌ای عقب‌نشینی كرده است. این اوضاع را بسیار دشوارتر می‌كند. هیچ‌كس نمی‌خواهد كه ایران به سلاح‌های هسته‌ای دست یابد. ما با فرانسه و انگلیس درخصوص چگونگی واكنش به این اوضاع همكاری می‌كنیم.»
جوزپ بورل، مسؤول سیاست خارجی اتحادیه اروپا هم ضمن ابراز تأسف از گام پنجم كاهش تعهدات برجامی ایران، به اهمیت اجرای كامل آن اشاره كرد.
به گزارش ایسنا و به نقل از رویترز، جوزپ بورل، مسؤول سیاست خارجی اتحادیه اروپا، روز دوشنبه، گفت، از بیانیه اخیر ایران درباره كاهش تعهداتش نسبت به توافق هسته‌ای متأسف است.
بورل در پیامی توییتری هم نوشت، اتحادیه اروپا پس از آن كه ایران اعلام كرد تعهداتش را در زمینه غنی‌سازی اورانیوم كنار خواهد گذاشت بر ارزیابی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در زمینه بررسی تعهدات ایران نسبت به این توافق متكی خواهد بود.
در حالی كه این اقدام ایران در پی تعلل كشورهای اروپایی در عمل به تعهداتشان انجام‌شده، وی در ادامه اظهار كرد: اكنون، اجرای كامل توافق هسته‌ای از جانب همه، بیش از پیش برای ثبات منطقه و امنیت جهانی اهمیت دارد.
ظریف: گام پنجم در چارچوب برجام
برداشته شده است
وزیر خارجه كشورمان با اشاره به گام پنجم ایران در كاهش تعهدات برجامی تاكید كرد: این گام در چارچوب برجام برداشته شده است.
به گزارش ایسنا، محمدجواد ظریف یكشنبه‌شب در صفحه توییتر خود نوشت: به عنوان پنجمین و آخرین گام جبرانی ذیل پاراگراف ۳۶ برجام، از این پس تعداد سانتریفیوژها هیچ محدودیتی نخواهد داشت. این گام در چارچوب برجام است و همه پنج گام در صورت اجرای مؤثر تعهدات متقابل، برگشت‌پذیر است. همكاری كامل ایران با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی ادامه خواهد یافت.
بیانیه امیدوارانه آژانس بین‌المللی انرژی اتمی
آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در واكنش برداشتن گام پنجم كاهش تعهدات هسته‌ای ایران، خبر داد كه ایران اعلام كرده همكاری با این نهاد همانند قبل همچنان ادامه می‌یابد.
به گزارش فارس، آژانس بین‌المللی انرژی اتمی عنوان کرده كه به این نهاد اعلام شده همكاری تهران با آژانس همانند قبل ادامه خواهد یافت و بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی فعالیت‌های خود را در آنجا ادامه خواهند داد. این نهاد بین‌المللی در ادامه بیانیه خود اعلام كرد كشورهای عضو را در زمان مقتضی در جریان هر تحولی قرار خواهد داد.
واكنش روسیه
میخائیل اولیانوف، نماینده روسیه در سازمان‌های بین‌المللی مستقر در وین كه طی یك‌سال اخیر بارها در رد مواضع آمریكا و سیاست كارزار فشار حداكثری دولت «دونالد ترامپ» علیه ایران اظهارنظر كرده بود، به گام نهایی ایران در كاهش تعهدات برجامی واكنش نشان داد.
به گزارش فارس، اولیانوف در یك پیام توییتری نوشت: «ایالات متحده تمام تلاش خود را برای خروج ایران از برجام انجام داد و سرانجام به این هدف خود رسید. تهران اكنون با هیچ محدودیتی در زمینه هسته‌ای مواجه نیست (البته به‌جز محدودیت‌های ان‌پی‌تی). آیا این دقیقا همان چیزی است كه واشنگتن به دنبال حصول آن بوده است؟»
کاهش تعهدات بر اساس برجام
بعضی برداشتن گام پنجم در حوزه کاهش تعهدات برجامی را به معنای خروج از این توافق تعبیر و تفسیر می‌کنند، در حالی که این‌طور نیست. چون در برجام، ایران سه دسته از تعهدات را پذیرفته بود. یک دسته اعمال محدودیت‌هایی بر فعالیت‌های هسته‌ای بود. دسته دوم مربوط به پذیرش نظارت آژانس بین‌المللی انرژی هسته‌ای و دسته سوم به موضوع پذیرش کنترل‌های این آژانس اختصاص داشت. در گام پنجم عملاً اعلام کردیم کلیه محدودیت‌هایی که پذیرفته بودیم مثل محدود شدن سانتریفیوژها به 6060 تا و محدود شدن غنی‌سازی به 67/3 درصد و محدود شدن ذخایر اورانیوم به 300 کیلوگرم را برداشتیم و گفتیم که متناسب با نیاز و مصلحت کشور هر مقداری که سانتریفیوژ و غنی‌سازی نیاز داریم انجام می‌دهیم و ذخایرمان هم محدود نخواهد بود. ایران تاکید کرده که همچنان تحت نظر آژانس به فعالیت‌های خود ادامه خواهیم داد چون می‌خواهیم به دنیا اعلام کنیم که بر اساس کنترل‌های آژانس عمل می‌کنیم. همچنان در چارچوب فعالیت‌های صلح‌آمیز هسته‌ای حرکت می‌کنیم. همچنین ایران تاکید کرده است که اگر طرف‌های مقابل به تعهدات خود که تاکنون اجرا نکرده‌اند عمل کنند به تعهدات خود بازخواهد گشت. به هر صورت برجام یک توافق چندجانبه و چندلایه با موضوعات سیاسی، امنیتی، نظامی، حقوقی، بین‌المللی و اقتصادی است. وجوه مختلف بسته‌ای شامل پنج فصل مختلف است. بخشی از این مجموعه به تعهدات ایران مربوط می‌شود و ما می‌گوییم همچنان در این توافق باقی مانده‌ایم اما برخی از تعهداتمان را کاهش داده‌ایم چون طرف‌های مقابلمان (اروپایی‌ها) به وعده‌های 11 گانه خود عمل نکردند. اروپایی‌ها هم مدعی‌اند که در برجام هستند اما تعهداتشان را اجرایی نکردند؛ بنابراین همانگونه که آنها بدون عمل کردن به تعهداتشان مدعی ادامه برجامند ایران هم با اعلام پایبندی به برجام تعهدات خود را کاهش داده است.
در پذیرش برجام عجله کرده بودیم
این گامی که برداشته شده بخشی از اجرای راهبرد حساب‌شده و سنجیده و اصولی در برابر کاستی‌های اروپا در قبال اجرای تعهداتشان است. باید به این مساله توجه کرد که پرونده گام‌های کاهش تعهدات با پرونده انتقام سخت کاملاً جداست و هر کدام را باید در موقعیتشان مورد بررسی قرار داد. ما در قالب برجام شاهد خروج آمریکا و بی‌تعهدی اروپا و همکاری اعلام‌نشده این دو با یکدیگر برای فشار علیه ایران بودیم. همزمان اروپایی‌ها خواسته‌های تازه‌ای را مطرح می‌کردند که در قالب برجام نبود و شرط‌هایی را درباره توان نظامی ما می‌گذاشتند. از سویی دیگر به وعده‌هایشان درباره راه‌اندازی کانال مالی و لغو تحریم‌ها عمل نکردند؛ بنابراین بر اساس رهنمودهای رهبری ما راهبردی را در پیش گرفتیم که از یکسو به یک‌باره همه تعهداتمان را کنار نگذاریم و از سوی دیگر همچنان به تعهدات سابق عمل نکنیم. از این رو رویکرد کاهش تعهدات در راستای مقابله با بی‌تعهدی اروپا را در پیش گرفتیم. طی گام‌های پنجگانه ما مرحله به مرحله پیش رفتیم و نتیجه و دستاورد ارزشمند اقدام اخیر، همراهی افکار عمومی جهان و اثبات منطقی بودن برخورد ما با اروپاییان است. درواقع ما کار را در عرصه افکار عمومی و مجامع بین‌المللی به مرحله‌ای رساندیم که دیگر استدلالی برای اروپاییان باقی نماند. حال ممکن است برخی درباره گام پنجم معتقد به اقدام تندتر یا کندتری باشند اما از نظر من اقدام قابل دفاعی صورت گرفته است. دستاورد دیگر اینکه ما همه محدودیت‌های برجامی در حوزه تعداد سانتریفیوژها و غنی‌سازی را کنار گذاشتیم و این هم بسیار ارزشمند است. بالاخره در پذیرش برجام عجله کرده بودیم و تعهداتی را پذیرفتیم و به آن عمل کردیم که با بی‌توجهی اروپا نسبت به قول و قرارهایش مواجه شد. در حال حاضر به‌تدریج به سمت کاهش تعهداتی که ما را در موقعیت ضعیفی قرار داده بود گام برمی‌داریم.
برجام مرده است
گام پنجم ایران در نوع خود اهمیت داشت هرچند که جمهوری اسلامی ایران با احتیاط گام‌ها را برمی‌دارد و چندان تمایل ندارد راه را ببندد. مسؤولان مربوط با اینکه هنوز پاسخ مناسبی از سوی اروپا دریافت نکرده‌اند امیدوار هستند بتوانند پنجره‌ای را برای بازگشت به وضعیت اولیه بازگذارند به‌خصوص اینکه به نظر می‌رسد همین گام‌ها نه تنها مفید بوده بلکه هنوز به آن مرحله‌ای نرسیده‌ایم که نیازمند این باشد که بازرسی‌های آژانس متوقف شود، چراکه ایران احساس می‌کند تا زمان رسیدن به مرحله‌ای که حضور بازرسان آژانس را مانعی برای ادامه فعالیت هسته‌ای بداند فاصله داریم. در صورتی که بازرسی‌ها را متوقف کرده و از ان.پی.تی خارج شویم شاید برداشت‌های اشتباهی از فعالیت‌های هسته‌ای ما صورت گیرد. ایران با این گام‌ها هنوز امیدوار است شاید روزنه‌ای برای بازگشت دوباره آمریکا به برجام و عملی شدن تعهدات اروپا وجود داشته باشد، هرچند که با این شرایط جدید دیگر هیچ امیدی به برجام نیست. در حقیقت برجام مرده است و شاید با برخی اقدامات سعی کرده‌ایم نامی از برجام باقی گذاریم.
پایان برجام با گام پنجم
گام پنجم ایران در پرونده برجام گام نهایی است که به معنای بازگشت جمهوری اسلامی به شرایط قبل از برجام است، بنابراین برداشتن گامی از این بلندتر امکان‌پذیر نبود، اگر به مفهوم بیانیه‌ای که در زمینه گام پنجم صادرشده توجه کنیم می‌بینیم که این گام از سوی ایران به معنای پایان برجام است.البته مانند قبل از برجام همچنان امکان بازرسی‌ها وجود خواهد داشت و اگر غربی‌ها به اجرای تعهدات برگردند ما هم به برجام برمی‌گردیم، هرچند که بعید است غربی‌ها به برجام برگشته و متعهد بمانند، در طول این مدت نیز با نقض عهد آمریکا و بدعهدی اروپاییان برجام وجود خارجی نداشت. در ضمن نظارت‌ها قبل از برجام هم بوده و آن را مانعی بر سر راه فعالیت هسته‌ای نمی‌دانیم، اگر در این مرحله نظارت‌ها را لغو می‌کردیم ممکن بود متهم به موضوعاتی شویم و جو جدیدی علیه ما ایجاد شود.
گام‌های نمایشی
امیدی به گام پنجم ندارم، چراکه گام‌های قبلی را نیز نمی‌توانیم گام بنامیم. برخی از اقداماتی که در گام‌های قبلی عنوان شده بود به‌گونه‌ای نمایش برای داخلی‌ها بود تا وانمود کنند که واکنشی در برابر بدعهدی طرف اروپایی داشته‌اند. در مقایسه بین آنچه در برجام به دست آورده و یا از دست داده‌ایم، وزن آنچه از دست داده‌ایم بسیار زیاد است، یاس و ناامیدی جوانان صنعت هسته‌ای در حوزه موضوعات راهبردی به این سادگی قابل جبران نیست، یک زمانی بحث جمع‌آوری تجهیزات هسته‌ای مطرح است و زمانی ناکارآمد شدن نیروی انسانی متخصص در این حوزه، آنچه در برجام حاصل‌شده ناامید کردن مردم و جوانان در این زمینه بود، چراکه صنعت هسته‌ای می‌توانست باعث اشتغال بیشتر و بالا بردن روحیه ملی در کشور باشد که البته به‌واسطه برجام این موضوع تبدیل به یک ضد ارزش شد، چنین ضایعه‌ای به‌سادگی قابل جبران نیست.
نکته دیگر این است که چه کسی درصدد عملی کردن گام‌های عنوان شده خواهد بود؟ آیا توجیه‌کنندگان برجام می‌خواهند گامی در این جهت بردارند؟ تمام آنچه این گروه در زمینه برجام وعده داده بود انجام نشد و برخی مسئولان ما به هر قیمتی دنبال برجام و تثبیت آن بودند. نکته دیگر این است که در گام پنجم نیز عنوان شده که در صورت بازگشت طرف مقابل به انجام تعهداتش ایران نیز از کاهش تعهدات برجامی عقب‌نشینی خواهد کرد، حال سؤال اینجاست که تا کجا منتظر اروپاییان هستند. در هر صورت چیزی که از دست رفته به‌سادگی و گام به گام قابل احیا نیست.
لزوم حل کردن موضوع نظارت‌ها
مواردی که در گام پنجم در راستای عدم وجود محدودیت‌های هسته‌ای عنوان شده به شرط عملی شدن مفید است و در این صورت سرعت برنامه هسته‌ای ما به حالت قبل برگشته و می‌تواند کارآمد باشد؛ اما متاسفانه و به صورت معمول دولت فعلی بر انجام برخی اقدامات تاکید می‌کند اما در عمل خلاف آن عمل می‌کند. نکته دیگر این است که قاعدتاً نیازی نداریم که فراتر از ان.پی.تی نظارت‌پذیر باشیم، بنابراین با توجه به اینکه طبق برجام نظارت‌های بیشتری در زمینه فعالیت‌های هسته‌ای پذیرفته‌ایم می‌بایست فکری در این زمینه داشته باشیم. البته شاید به دلیل اینکه دولت نمی‌خواهد فعالیت جدی در زمینه گام‌های اعلام شده داشته باشد مشکلی هم با نظارت ندارد، اما به هر حال با توجه به اینکه این گام نهایی است و همچنان موضوع نظارت‌ها وجود دارد باید فکری به حال آن کرد.
