گفت‌و‌گو با حسین علیجان‌نژاد، كارگردان مستند «صبح روز هشتم»
کارگردانی را از هیأت شروع کردم
داستان مستند «صبح روز هشتم» صبح تا غروب یك شیفت خادمان حرم رضوی را روایت می‌كند كه برای اولین بار است که فعالیت برخی خادمان از جمله افراد مشغول در اداره روشنایی حرم رضوی جلوی دوربین آمده‌اند. حسین علیجان‌نژاد، كارگردان این مستند كه پیش از این نیز ساخت آثاری با محوریت حرم رضوی از جمله «كودكان فرشته‌اند» و «زمزمه ملكوت» را انجام داده است، امروز ساخت مستند «صبح روز هشتم» را به پایان رسانده و آن را آماده اكران دارد. به همین دلیل با علیجان‌نژاد گفت‌و‌گویی انجام داده‌ایم كه از نظر می‌گذرانید.
با چه انگیزه‌ای به دنبال ساخت این مستند رفتید؟
من قبلا هم در مباحث اجتماعی، جنگ، سیل، كودكان مبتلا به سرطان و... فیلمسازی كرده بودم، اما چیزی كه باعث شد من در فیلمسازی مذهبی (به‌خصوص امام رضا(ع) و امام حسین(ع)) ماندگار شوم این بود كه من یك بچه مذهبی‌ام و افتخار همیشگی‌ام این است كه كارگردانی‌ام را از هیات‌ها شروع كردم.
شما خودتان بزرگ شده مشهد هستید؟
من اصالتا مازندرانی‌ام، اما حدودا چهار پنج سال در مشهد زندگی كرده‌ام، از بچگی در هیات‌ها بزرگ شدم و در این فضا ریشه دارم. به همین خاطر سعی می‌كنم هر سال حتما یک فیلم مذهبی بسازم.
گویا پیش از این مستند، آثار مذهبی دیگری هم ساخته بودید؟
بله، سال گذشته در جشنواره مستندهای تلویزیونی با همكاری شبكه سه مستندی كار كردم به نام «زمزمه ملكوت» در مورد پیرترین خادم حرم امام رضا(ع) كه جایزه برگ زرین بهترین مستند كوتاه را از نگاه مردم در جشنواره مستند تلویزیونی كسب كرد.
با توجه به تجربیاتی كه در این فضا دارید، ارتباط مخاطب با آثار مذهبی را چطور ارزیابی می‌كنید؟
شاید بعضا این تصور به‌وجود بیاید كه شرایط اجتماعی، اعتقادات مذهبی را خدشه‌دار می‌كند، اما من كه در این حوزه كار می‌كنم باید بگویم می‌گویم اصلا این‌طور نیست. وقتی یك فیلم مذهبی می‌سازم برای تمام مردم آن را به نمایش می‌گذارم. حتی اولین كسانی كه فیلم‌ام را می‌بینند معمولا از طیف‌های مختلف مردم به لحاظ مذهبی انتخاب می‌كنم كه بازخوردهایشان را ببینم. نكته اینجاست كه وقتی حرف از دین و مذهب باشد همه تحت تاثیر قرار می‌گیرند و اگر از من می‌شنوید ارادت این مردم به امام رضا(ع) هیچ‌وقت كم نمی‌شود. یك ایرانی از كارهای مذهبی استقبال می‌كند. به این خاطر كه ریشه در مذهب دارد.
در مستند صبح روز هشتم روایت یك روز از خادمین حرم رضوی را به تصویر كشیدید و نكته اینجاست كه این روایت از زاویه دید حضرت علی‌ا‌بن‌موسی الرضاست. چطور شد كه به این فرمت خاص در مستندسازی رسیدید؟
صبح روز هشتم یك مستند بلند درباره امام رضا(ع) است كه تصاویرش را تقریبا كسی ندیده. به گونه‌ای كه شخص سومی ـ كه می‌تواند امام رضا(ع) یا حتی خود مخاطب باشد ـ از بیرون به آستان مقدس رضوی نگاه می‌كند (كه البته از نظر خود من به عنوان كارگردان، نگاه امام رضا(ع) به خادمانش است). به همین خاطر است كه ما در این مستند خادمین كفشداری، خادمین اداره روشنایی، خادمین مهمانسرا و كلا تمام اتفاقاتی كه در یك روز حرم رخ می‌دهد را می‌بینیم. به هر حال این‌كه نگاه سوم از آن كیست تفاوت چندانی نمی‌كند. ما تمام اتفاقات و كنش‌ها و واكنش‌هایی كه در یك روز در حرم می‌افتد را به مخاطب نشان می‌دهیم.
زندگی خادمان در این مستند چقدر به واقعیت نزدیك است؟
لطف امام رضا(ع) در ساخت این مستند شامل حال من بود. پدر و مادر من هر دو خادم حرم امام رضا(ع) بودند و من خودم هم حدودا 20 ساله بودم كه به مدت دو سال خادم حرم امام رضا(ع) شدم. به همین خاطر دوستان زیادی از خادمان دارم و با زندگی آنها آشنا بودم. به همین خاطر آنچه را سال‌ها از نزدیك دیده بودم، ساختم.
قطعا خادمی امام رضا(ع) حس و حالی وصف ناشدنی دارد، اما جسارتا می‌پرسم آیا آنها برای این كار مزدی هم دریافت می‌كنند؟
تعداد بسیاری از خادمان امام رضا(ع) افتخاری هستند. یعنی پولی برای كاری كه آنجا می‌دهند دریافت نمی‌كنند. خادمان افتخاری هم طی سال‌ها شرایط سختی را طی می‌كنند كه پذیرفته می‌شوند و در نهایت وقتی پذیرفته شدند اگر سه بار در سال غیبت داشته باشند حذف می‌شوند، اما نكته اینجاست كه آنها به شدت متعهد به امام رضا(ع) هستند. من در مستند زمزمه ملكوت كه محوریت‌اش با آقای شكوهی بود، دقیقا به این مساله پرداختم.
آقای شكوهی كیست؟
ایشان پیرترین خادم حرم بودند كه 70 سال بدون حتی یك روز مرخصی و غیبت در نقاره‌خانه مشغول خدمت بودند و چند سال پیش فوت كردند. ایشان به قدری متعهد بودند كه حتی جلوی دوربین من هم نمی‌آمدند و در نهایت آستان قدس رضوی به ایشان اجازه دادند و ایشان هم متعاقبا اجازه فیلمبرداری از زندگی‌شان را به من دادند. خادمان حرم مخلصانه كار می‌كنند و مادیات برایشان اهمیتی ندارد. آنها دلی و عاشقانه مشغول خدمت هستند.
زمانی كه خادم بودید، فكر می‌كردید روزی این فضا بستری برای مستندسازی‌تان شود؟
آن زمان كه خادم حرم بودم برای خود آستان قدس یك‌سری تصویربرداری می‌كردم، اما هیچ‌وقت به این فكر نمی‌كردم كه به این تصاویر می‌توان به چشم یك مستند جامع نگاه كرد. بعدها كه به تهران آمدم به فكر مستندسازی از آن فضا و آن تصاویر افتادم. ضمن این‌كه پدرم، عبدالمجید علیجان‌نژاد به عنوان مدیر تصویربرداری این مستند زحمات بسیار زیادی در تصویربرداری كشیدند. تصویربرداری این مستند در چند سال انجام شد، اما ایشان هنرمندانه این تصاویر را در یك مستند 70 دقیقه‌ای كنار هم قرار دادند.
تصمیمی برای اكران رسمی فیلم‌تان ندارید؟
باید با آقای احمد شفیعی، تهیه‌كننده فیلم جلسه‌ای بگذاریم و درباره روند اكران صحبت كنیم، اما به شخصه علاقه‌مندم این مستند برای بار اول در دانشگاه امام رضا(ع) اكران شود.
به نظر شما، مشكلات ساخت آثار مذهبی در سینمای ایران چیست؟
در وهله اول این‌كه فضای مستند با فضای سیاسی ایران درگیر است و این دو را نمی‌شود از هم جدا كرد. بعضا وقتی طیف‌های مختلف سیاسی سر كار می‌آیند با فضای مستندسازی مخالف‌شان مشكل دارند و سعی می‌كنند از طرق مختلف (عدم اختصاص بودجه، مجوز ندادن و...) در كار آنها اختلال ایجاد كنند. این قضیه البته در تمام دنیا نمود دارد و در ایران هم متاسفانه باعث مشكلاتی در مستندسازی می‌شود. دیگر آن‌كه متاسفانه مستندسازی در ایران از حمایت برخوردار نیست. یك مستند می‌تواند بستر فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و... بسیار خوبی را در كشور مهیا كند. الان در تمام دنیا جنگ رسانه است، اما در ایران با محدود كردن فضای مستندسازی لطمه بزرگی به بدنه كشورمان می‌زنیم.
واگویه‌های یک کارگردان
اگر ارادت من و خانواده‌ام به امام رضا(ع) قلبی است، آن را مدیون پدربزرگم هستم. ایشان همزمان با پایان مستند صبح روز هشتم فوت كردند و من این مستند را به روح پدربزرگم حاج احمد علیجان‌نژاد تقدیم می‌كنم و با تمام وجود امیدوارم امام رضا(ع) این مستند را از ما قبول كنند.
من قبلا هم در مباحث اجتماعی، جنگ، سیل، كودكان مبتلا به سرطان و... فیلمسازی كرده بودم، اما چیزی كه باعث شد من در فیلمسازی مذهبی (به‌خصوص امام رضا(ع) و امام حسین(ع)) ماندگار شوم این بود كه من یك بچه مذهبی‌ام و افتخار همیشگی‌ام این است كه كارگردانی‌ام را از هیات‌ها شروع كردم.
شما خودتان بزرگ شده مشهد هستید؟
من اصالتا مازندرانی‌ام، اما حدودا چهار پنج سال در مشهد زندگی كرده‌ام، از بچگی در هیات‌ها بزرگ شدم و در این فضا ریشه دارم. به همین خاطر سعی می‌كنم هر سال حتما یک فیلم مذهبی بسازم.
گویا پیش از این مستند، آثار مذهبی دیگری هم ساخته بودید؟
بله، سال گذشته در جشنواره مستندهای تلویزیونی با همكاری شبكه سه مستندی كار كردم به نام «زمزمه ملكوت» در مورد پیرترین خادم حرم امام رضا(ع) كه جایزه برگ زرین بهترین مستند كوتاه را از نگاه مردم در جشنواره مستند تلویزیونی كسب كرد.
با توجه به تجربیاتی كه در این فضا دارید، ارتباط مخاطب با آثار مذهبی را چطور ارزیابی می‌كنید؟
شاید بعضا این تصور به‌وجود بیاید كه شرایط اجتماعی، اعتقادات مذهبی را خدشه‌دار می‌كند، اما من كه در این حوزه كار می‌كنم باید بگویم می‌گویم اصلا این‌طور نیست. وقتی یك فیلم مذهبی می‌سازم برای تمام مردم آن را به نمایش می‌گذارم. حتی اولین كسانی كه فیلم‌ام را می‌بینند معمولا از طیف‌های مختلف مردم به لحاظ مذهبی انتخاب می‌كنم كه بازخوردهایشان را ببینم. نكته اینجاست كه وقتی حرف از دین و مذهب باشد همه تحت تاثیر قرار می‌گیرند و اگر از من می‌شنوید ارادت این مردم به امام رضا(ع) هیچ‌وقت كم نمی‌شود. یك ایرانی از كارهای مذهبی استقبال می‌كند. به این خاطر كه ریشه در مذهب دارد.
در مستند صبح روز هشتم روایت یك روز از خادمین حرم رضوی را به تصویر كشیدید و نكته اینجاست كه این روایت از زاویه دید حضرت علی‌ا‌بن‌موسی الرضاست. چطور شد كه به این فرمت خاص در مستندسازی رسیدید؟
صبح روز هشتم یك مستند بلند درباره امام رضا(ع) است كه تصاویرش را تقریبا كسی ندیده. به گونه‌ای كه شخص سومی ـ كه می‌تواند امام رضا(ع) یا حتی خود مخاطب باشد ـ از بیرون به آستان مقدس رضوی نگاه می‌كند (كه البته از نظر خود من به عنوان كارگردان، نگاه امام رضا(ع) به خادمانش است). به همین خاطر است كه ما در این مستند خادمین كفشداری، خادمین اداره روشنایی، خادمین مهمانسرا و كلا تمام اتفاقاتی كه در یك روز حرم رخ می‌دهد را می‌بینیم. به هر حال این‌كه نگاه سوم از آن كیست تفاوت چندانی نمی‌كند. ما تمام اتفاقات و كنش‌ها و واكنش‌هایی كه در یك روز در حرم می‌افتد را به مخاطب نشان می‌دهیم.
زندگی خادمان در این مستند چقدر به واقعیت نزدیك است؟
لطف امام رضا(ع) در ساخت این مستند شامل حال من بود. پدر و مادر من هر دو خادم حرم امام رضا(ع) بودند و من خودم هم حدودا 20 ساله بودم كه به مدت دو سال خادم حرم امام رضا(ع) شدم. به همین خاطر دوستان زیادی از خادمان دارم و با زندگی آنها آشنا بودم. به همین خاطر آنچه را سال‌ها از نزدیك دیده بودم، ساختم.
قطعا خادمی امام رضا(ع) حس و حالی وصف ناشدنی دارد، اما جسارتا می‌پرسم آیا آنها برای این كار مزدی هم دریافت می‌كنند؟
تعداد بسیاری از خادمان امام رضا(ع) افتخاری هستند. یعنی پولی برای كاری كه آنجا می‌دهند دریافت نمی‌كنند. خادمان افتخاری هم طی سال‌ها شرایط سختی را طی می‌كنند كه پذیرفته می‌شوند و در نهایت وقتی پذیرفته شدند اگر سه بار در سال غیبت داشته باشند حذف می‌شوند، اما نكته اینجاست كه آنها به شدت متعهد به امام رضا(ع) هستند. من در مستند زمزمه ملكوت كه محوریت‌اش با آقای شكوهی بود، دقیقا به این مساله پرداختم.
آقای شكوهی كیست؟
ایشان پیرترین خادم حرم بودند كه 70 سال بدون حتی یك روز مرخصی و غیبت در نقاره‌خانه مشغول خدمت بودند و چند سال پیش فوت كردند. ایشان به قدری متعهد بودند كه حتی جلوی دوربین من هم نمی‌آمدند و در نهایت آستان قدس رضوی به ایشان اجازه دادند و ایشان هم متعاقبا اجازه فیلمبرداری از زندگی‌شان را به من دادند. خادمان حرم مخلصانه كار می‌كنند و مادیات برایشان اهمیتی ندارد. آنها دلی و عاشقانه مشغول خدمت هستند.
زمانی كه خادم بودید، فكر می‌كردید روزی این فضا بستری برای مستندسازی‌تان شود؟
آن زمان كه خادم حرم بودم برای خود آستان قدس یك‌سری تصویربرداری می‌كردم، اما هیچ‌وقت به این فكر نمی‌كردم كه به این تصاویر می‌توان به چشم یك مستند جامع نگاه كرد. بعدها كه به تهران آمدم به فكر مستندسازی از آن فضا و آن تصاویر افتادم. ضمن این‌كه پدرم، عبدالمجید علیجان‌نژاد به عنوان مدیر تصویربرداری این مستند زحمات بسیار زیادی در تصویربرداری كشیدند. تصویربرداری این مستند در چند سال انجام شد، اما ایشان هنرمندانه این تصاویر را در یك مستند 70 دقیقه‌ای كنار هم قرار دادند.
تصمیمی برای اكران رسمی فیلم‌تان ندارید؟
باید با آقای احمد شفیعی، تهیه‌كننده فیلم جلسه‌ای بگذاریم و درباره روند اكران صحبت كنیم، اما به شخصه علاقه‌مندم این مستند برای بار اول در دانشگاه امام رضا(ع) اكران شود.
به نظر شما، مشكلات ساخت آثار مذهبی در سینمای ایران چیست؟
در وهله اول این‌كه فضای مستند با فضای سیاسی ایران درگیر است و این دو را نمی‌شود از هم جدا كرد. بعضا وقتی طیف‌های مختلف سیاسی سر كار می‌آیند با فضای مستندسازی مخالف‌شان مشكل دارند و سعی می‌كنند از طرق مختلف (عدم اختصاص بودجه، مجوز ندادن و...) در كار آنها اختلال ایجاد كنند. این قضیه البته در تمام دنیا نمود دارد و در ایران هم متاسفانه باعث مشكلاتی در مستندسازی می‌شود. دیگر آن‌كه متاسفانه مستندسازی در ایران از حمایت برخوردار نیست. یك مستند می‌تواند بستر فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و... بسیار خوبی را در كشور مهیا كند. الان در تمام دنیا جنگ رسانه است، اما در ایران با محدود كردن فضای مستندسازی لطمه بزرگی به بدنه كشورمان می‌زنیم.
واگویه‌های یک کارگردان
اگر ارادت من و خانواده‌ام به امام رضا(ع) قلبی است، آن را مدیون پدربزرگم هستم. ایشان همزمان با پایان مستند صبح روز هشتم فوت كردند و من این مستند را به روح پدربزرگم حاج احمد علیجان‌نژاد تقدیم می‌كنم و با تمام وجود امیدوارم امام رضا(ع) این مستند را از ما قبول كنند.
ضمیمه نوجوانه
